Текст книги "Килиим"

– Наһаа ынырык… Паапа түүлбэр илэ киирдэ, субу, тыыннаах курдук уонна эттэ: «Бар, убайдаргар эт, ити дьиэттэн хайдах да барымаары гынным. Өрөмүөннэнэ турар салҕааһын дьиэ түннүктэрин туруордуннар уонна аанын таҥаһынан сабан кэбистиннэр. Чэ, итиэннэ үчүгэй баҕайытык олорооруҥ», – диэтэ уонна ааны наһаа күүскэ сабан тахсан барда, – диир.

Итини истэн баран уолаттар утуйа сытыахтара дуо. Ойон тураннар, кырдьаҕас аҕалара эппитин курдук барытын дьаһайан кэбиһэллэр.

Итинник, ийэлээх аҕа диэн сүүнэ айылҕалар. Ону ытыктыыр, билинэр уонна сүгүрүйэр саха киһитигэр бэйэтигэр наада. Кинилэр кынаттаах тылларын хааныгар иҥэриммит, ол күүһүнэн сүрэҕин угуттаммыт, хас биирдии дэгэтин мэйиитигэр хам хатаабыт уратылаах, саха аныгы киһитэ кэнэҕэскитэ күүстээх буола туруоҕа…

Бөтүүк сылын оҕото

Ол иһин тулам бүтүннүү – куурусса…

Кыра сир кыһалҕата диэн өйдөбүл былыргыттан баар. Ол үксүн оскуолаҕа сыһыаннаах. Сэбиэскэй саҕана начаалынай, аҕыс кылаастаах, уон кылаастаах орто оскуолалар диэн арахсаллара. Килиим бастаан Ньидьили аҕыс кылаастаах оскуолатын бүтэрбит дьоһун аатын ылан, син ой-бото үөрэхтээх киһилии сананан, Мукучу нэһилиэгэр, Танара орто оскуолатыгар үөрэнэ барбыта. Онон икки оскуоланы бүтэрбит диэн докумуоҥҥа суруллубутун быһыытынан, иитиллэн тахсыбыт кыһалара кинини бэркэ билинэллэр.

Үөрэммит сыллара, биллэн турар, тугунан да кэмнэммэт күндүлэр. Туйгунунан да биллибэтэр, куһаҕан үөрэнээччи аатын ылбатах уратылаах. Кини, баҕатын хоту барыга кыттан, оонньоон-көрүлээн, ханнык эрэ түгэҥҥэ аттыгар баар оҕолору түмэр кыаҕын өйдөөн, элбэх тэрээһиннэри көҕүлээбит уонна тэрийсибит бэйэккэтэ.

Арай биир абааһы көрөрдөөҕө. Ол – физкультура уонна спорт. Хайыһар буоллун, сүүрүү буоллун, эгэ футбол дуу – барытын биһирээбэтэ, ис-иһиттэн сөбүлээбэтэ, дьикти баҕайытык ылыммата. Уруок ирдэбилинэн сүүртэхтэринэ, суккуруур тыына эрэ ордон төннөн кэлиитигэр, дьон тарҕаһан эрэр буолар. Хайыһарынан сылайан-элэйэн, сыһыллан-соһуллан аҕай кэлэригэр, халлаан хараҥарар, мааҕын турунуу саҕана лыык курдук дьонтон саатар биир киһи хаалаахтаабат муҥа. Онтуката баара, ноолоох эбит, арай онус кылааска сырыттаҕына, медосмотрга көрөн баран, балыыһаҕа чып гыннарбыттар. Ыксаан, хата баччаҕа тиийиэх бэйэтэ, ыйы ыйдаан эмтээннэр, чиэппэрин көтүтэ сыһан, кыһанан туран абырахтаан-абыраан, атын киһи буолан, оскуолатыгар төннүбүттээх. Итиниэхэ диэри ким билиэй, Килиимнэрэ сүрэҕэр төрүкү да кыратыттан улахан кэһиллиилээх эбит. Ону көрө-кэтии сылдьан куруук эмтэниэхтээҕин үрэх баһа тыаҕа, быраас суох сиригэр, ким болҕойуой? Ити иһин сүүрээри гыннаҕына бопторор, тыына тиийбэт эбитин дьэ кэлэн өйдүүр. Ол да иһин футболга тоҕо биир эрэ мээчиги былдьаһа-тарыһа төкүнүтэллэрин сатаан өйдөөбөт эбит! Били Хоттабыч оҕонньор курдук аптаах бытыктааҕа буоллар, биирин эмэ туура тардан ылан баран, барыларыгар биирдии мээчиги үөһэттэн көтүтэн түһэрэри ыраланара оруннаах эбит буолбаат!

Танара орто оскуолатын бүтэрэригэр, ыччаты ынах ыата ыытыаҕыҥ дииллэрин истэн, бачыымнанан турар. Оҕолорго ыҥырыы таһааран хотоҥҥо баран «Мукучу» сопхуоска 18 ынаҕы икки сыл тухары ыан, көрөн-истэн, үүккэ үрдүк көрдөрүү иһин күннэри-түүннэри түбүгүрэн, хара үлэҕэ эрчиллэн, таарыччы сатабыллаах хаһаайыстыбанньык буола сыспыттааҕа.

Ол быыһыгар дьээбэтэ-хообото син биир батарбат. Ыанньыксыттар сэттиэлэр, бары да анаан таҥыллыбыт этэрээт курдук, күлүү-үөрүү быһа тутан сиэбит ыччаттара. Кинилэр икки Киристиинэлээхтэр. Ону оонньоон бэйэ икки ардыгар биирин Ооппуус, иккиһин Мооппуус диэн ааттыыллар. Сайын буолла да, бука бары тутуспутунан, эргэ баҕайы сайылыкка олороллор. Оччолорго дьиэ-уот туох аанньа туруктаах буолуой, барыта быраҕыллыбыт, самнархай да буоллар син мээнэ хомунан-дьаһанан олороллор. Аһыылларыгар уп-уһун остуоллаахтар. Остолобуойу санатар. Ол тула бары барыта буолар, сайылыкка сонун ити уһун остуолунан киирэр. Былаан толоруутун кэтиир, үүтү бэрэбиэркэлиир, үлэ хаамыытын көрөр ыраахтан-чугастан тойон-хотун кэллэҕинэ, мунньахтаары гыннахтарына, остуолларын тула чөкөһөн олороллор. Оччоҕо оруобуна «Кыһыл муннук» буола түһэр. Алҕас хантан эрэ охсуллубут артыыс да кэлэрэ буоллар, син биир ол остуолларын тула кылахачыһан олорон көрүөхтэрэ эбитэ ини. Ону баара, кинилэр кыра кытыы сирдэригэр, сайылыкка буолуохтааҕар, бөһүөлэктэригэр даҕаны, Килиим ыанньыксыттыырын саҕана биир да идэлээх ырыаһыт кинилэргэ тиийэ сылдьыбатаҕа.

Хата, арай биирдэ, Кэбээйиттэн аҕытаассыйалыыр биригээдэ кэллэ. Тугу аҕытаассыйалаабыта биллибэт, ким да ону өйдөөбөтөх. Быһата «ырыа уонна муусука», «сонун сир эдэр ыччата» диэн ылыннахтара дии. Үөрүү-көтүү, сир аннынан сибигинэһии, сэргэхсийии бөҕөтө буолла. Ханна барыахтарай, эмиэ били аһыыр остуолларын тула, кэнсиэр көрөөрү кылаллан бэлэм олордулар. «Артыыстар» утуйар хостон, туттан-хаптан, таҥнан-симэнэн тахсан «саалаҕа олорооччуларын» соһуталыахтаахтар. Хайыахтарай, атыны талар суох, дьиэлэрэ-уоттара ат эккирэтэр иэннээх буолбатах, биллэ дьоҕус.

Биллэрээччи кыыс тыастаах соҕустук аанын арыйан тахсан, кинилэргэ ынан кэллэ:

– Кэнсиэрбитин саҕалыыбыт! – диэтэ.

Ыллыахтаах уоллара, гитаратын туппутунан, кыараҕас аанынан кыбылла-кыбылла таҕыста уонна көрөөччүлэригэр уун-утары, сирэй-сирэйгэ анньыһан туран, тарбахтарынан тимир кылларын тардыалаан, туох эрэ дорҕооннору сыыйан, оонньоон тыаһатан барда. Хайыай, кыараҕас буоллаҕа дии. Айаҕын атан ыллаары гыммытыгар кыбыһынна, көрөөччүлэрэ аһары чугастарыттан дьулайда быһыылаах, ол иһин ини, оргууй төбөтүн хантаччы быраҕан баран, дьиэ үрдүн одууласта.

– Ээ… доо, бу баарбыт, биһиги… – остуол уһугуттан ыгылыйа быһыытыйбыт Ооппуус тыл ыһыгынна.

– Итиннэ дьиэ үрдүгэр ким да суох! Биһиги бары бу олоробут! – диэн, хос сыҥаах буолан, иккис кыыс Мооппуус хатан баҕайытык, чаҕаарбытыгар ырыаһыттара чуут күлэ сыста.

Онтон эрдийэннэр, сайылык иччилэрэ ырыаны сүгүн истибэтилэр:

– Күл-күл! Ыллаама! Күлэн кэбис, чэй эрэ! – дэһии үксээбитигэр уол, тулуйа сатаан баран күлэн тоҕо барда, хоско куотта.

Иһирдьэ киирэн да, тохтообото, арааһа тоҕо бырабааллаабытын быһаара оҕуста быһыылаах, хахаарар саҥалар бэттэх кытта иһилиннилэр. Биллэрээччи кыыс ыксаан, аанынан өҥөйөн туран:

– Үҥкүү! – диэтэ.

Аан кэтэҕиттэн сиэдэрэйэ суох, сыр-мыр сахалыы таҥастаах уоллаах кыыс тахсаннар дьиэрэҥкэйдээн бардылар. Остуол уһугар чугастыы олорбуттар сөбүлээбэтилэр, ким эрэ ытырдан хайа барда:

– Туох ааттаах буорун өрүкүттүгүт?! Бүтүҥ эрэ, айыкка! Ыстаҥалаамаҥ, онто суох кир бөҕө, – диэтэхтэрэ үһү.

Инньэ гынан, сүгүн да кэнсиэрдэппэтилэр, күлээн-күлэн баран, хата, эйэ дэмнээхтик чэйдээн тарҕастылар. «Артыыстар» салгыы атын сайылыкка, Кыталыктыыр буоллулар. Кинилэри ылаары онтон тыраахтар кэлбитигэр хомунан тахсан олордулар.

Сотору буолаат, Килиим үөнэ батарбата:

– Доҕоттор, оттон ити тыраахтардара хаһан үннэрэн тиийиэр диэри… биһиги матасыыкылынан быһалаабаппыт дуо? Онно тиийэн ыанньыксыттары кигэн саһыаран кээһиэххэ уонна үчүгэй баҕайытык, туох да буолбатаҕын курдук, көрөн олоруохха ээ. Хайыыр эбиттэрий, – диэн буолла.

Оччолоох дьээбэттэн ким аккаастаныай, Ооппуустар, Мооппуустар ким да орпото, бары барарга дэстилэр. Сэбиэскэй кэмҥэ сайылык икки ардыгар одинарканан көтүтүү буоллаҕа. Онон үөрүйэх дьон, сүүрэн тахсан бас билэр тимир көлөлөрүгэр олоро биэрдилэр да, тыа быыһынан Кыталыктаах диэки кылбаҥната турдулар.

Тиийбиттэрэ, кырдьык, тыраахтардара кэлэ илик. Анараа ыанньыксыттары тылларыгар киллэрэр диэн уустуга суох, дьээбэҕэ бары да тиллэллэр буоллаҕа. Инньэ гынан кэнсиэрдиэхтээх сирдэригэр киирэн, үүт-үкчү маарыын бэйэлэригэр олорбут бэрээдэктэринэн чөкөһөн кэбистилэр. Арай, доҕоор, кэнсиэр саҕаламмытыгар биллэрээччи кыыс тахсан, тугу эрэ чугдаарыахтаах бэйэтэ мух-мах барда, тылын туура умунна, уолуйбутун омунугар сарылыы түстэ:

– Пахай! Хайа, олох да Кыталыктаахха илдьибэтэхтэр буолбат дуо? Маарыыҥҥы пиэрмэбитигэр төттөрү кэлбиппит дии?! – диэн, хараҕын муҥунан көрдө.

Онуоха «артыыстар» бары саккыраһан тахсан көрбүттэрэ – били Килиимнээхтэрэ, Ооппуустара, Мооппуустара бука бары чэрэһэн аҕай, ылардаах курдук көрөн, субу олороллор! Соһуйан да, куттанан да сатаан өйдөөбөккөлөр, чуут түҥ-таҥ бара сыспыттара. Ону көрөннөр, сайылык саспыт ыччаттара онтон-мантан күөрэһэн-күөгэһэн тахсаннар, дьээбэлэрэ табыллыбытыттан иэрийиэхтэригэр диэри күлбүттэрэ. Хата, холбоһуктаах көрөөччүлэр, маарыын сүгүн ыыттарбатах кэнсиэрдэрин ситэри манна кэлэн астына-дуоһуйа көрөн, киэһээҥҥи ыамнарыгар матасыыкылларынан төттөрү көтүппүттэрэ.

Килиим ити кэмҥэ, тугун чуо билбэтэр да, айар баҕата эбии күүһүрэр. Ону дьоҕур, талаан диэн тылларга оччотооҕу оҕо олус суудайбат, онно-манна умньаабат, «итини-маны сатаатым, кыайдым, аатырдым» диэн хайҕаммат майгылаах буоллаҕа эбээт! Киниэнэ боростуой, төбөтүгэр туох көтөн түһэр да, сатаннаҕына үөрэр, соччо биһирээбэтэҕинэ дьүүллүү-дьаабылыы барбат, сонно умнан кэбиһэр.

Килиим актыбыыс бастыҥа, кинини билээччилэр куруук батыһа сылдьааччылар. Тоҕо диэтэххэ, туохха да уолуһуйбат, барытын уурбут-туппут курдук оҥорон-бүтэрэн иһэр идэлээх. Онтунан хаһан да киэптээбэт, кэпсэммэт. Кэнсиэр бөҕөтүн көрдөрөллөр, толкуйдууллар, онно үҥкүүлэһэн тэйэр, сценка бөҕөтүгэр оонньуур. Итинник дьээбэ-хообо кэриэтэ, ааһан иһэн сатыырын, кыайарын таһаҕас гыммат. Оннооҕор хаһыакка, эмискэ иэйэн кэллэҕинэ, тылланан уруһуйдаан кэбиһэр. Киһи хараҕа халтарыйыан курдук. Киһилии баҕайы майгылаах эдэр уол тук курдук барытыгар кыттар. Ол эрээри, эмиэ биир дьиктитэ, тылынан саҥаран соччо-бачча хотороро суох быһыылаах, конферансье диэнтэн ыраах, ырыаттан букатын тэйиччи. Ансаамбылга көххө ыллаһар эрээри, бэйэтин куолаһын, кини соҕотохтуу ыллыырын истибит киһи өтөрүнэн-наарынан биллибэт.

Дьэ, итиэннэ били Бөтүүк сылыгар төрөөбүт диэни ырытыах. Гороскоп эҥин, ыйдарынан-сылларынан ааҕыллар дьылҕаны анаарыы муодаҕа киирэн, хойутуу, 90-с сыллар ортолорун диэки оргуйар күөстүү үллэн-баллан барбыта. Ханнык эрэ илиҥҥи дойдулартан ааттаахтара, Кытай дуу, Дьоппуон дуу дойдутун кыахтаахтара, «халлааҥҥа ыстанан тахсан, былыты тарыйталаабыттарыгар» дылы, биллибитэ-суруллубута ырааппыт чахчыны, үгүөрү харчыга эрэ атыылаһан аҕалан, анаан-минээн билиһиннэрэллэр диэн буолбута эбээт. Килиим төрүүрүн саҕана, 70-с сыллар саҕалана да иликтэринэ, итини ким тымтыктаммыт үһү.

Онуоха уларыта тутуу сайдыылаах салгынын охсуутуттан билбитэ, кини Бөтүүк эбит. Айабыын! Биир гороскопка аахтахха туох да ааттаах, киһи киэнэ килбиэнэ. Иккискэ, бээ-бээ, хайдах эрэ ытырыктатыах да курдук санаа киирэр. Үһүскэ – быстар куһаҕан, тостор мөкү. Ама да буолбутун иһин, бутуурдаах соҕус гороскоптар диэбэккиэн? Эбэтэр итинэн хаһыат-сурунаал аһары үлүһүйэн, сорох-сорохтор баҕас аһары туттан кэбиһэннэр, сыысхаллаах да соҕустар ааҕааччыга-наадыйааччыга тиийэллэрэ баа буолуо дуо… Ону Килиим биирдэ бэйэтэ илэ хараҕынан көрөн турардаах. Хаһыакка үлэлиир билэр уолугар кэлбитигэр, киһитэ ыктаран аҕай олорор.

– Кэлэр нэдиэлэ гороскобун оҥоробун, – диир.

– Бай, ону… эн?! – диэт, тылыттан матан хаалар.

– Уонна ким оҥоруой?! Сибилигин 3 чааска диэри бүтэрэ тарт диэн эрэдээктэрим эттэ, – диэннээх киһитэ.

– Айабы-ын, оттон онтукайгыт суох… ханна эрэ бэлэми ылаҕыт буолбатах дуо?

– Оннук буолумуна, бэлэм бөҕө буоллаҕа дии! Халлааҥҥа тахсан, хантан харбыалаһан ылаҥҥын, аныгы нэдиэлэҕэ «Балыктар сэрэниҥ, ойбон барыта тоҥор» диэн хой баһын туойтараары гынаҕын? – уола өс-саҕа буола түспүтэ.

– Ээ, маннык гын, оччоҕо, – дьээбэ муҥутаан, Килиим атаһыгар кыбыппыта, кыһалҕалааҕы ытаһалаан биэрбитэ. – Суруй, «Балыктарга сэрэтии: биисинэс тэринии бу нэдиэлэҕэ кутталлаах. Тус олоххутун көрүнүҥ, сатаныаҕа. Балык уолаттар кэргэн ылар кыыскытын көрсүөххүт. Балык кыргыттар үөрэххитигэр кыһаныҥ, туора-маары сүүрүмэҥ. Хойдор – эһигини билбэт киһигит сымыйаҕа олордуо. Онон биир да эдэр билбэт киһигитин кытта хантаахтаһымаҥ, харчыгытын кичэйэн ыраах уурунуҥ. Хойдорго анаан сэрэтии, хоолдьуккутун сэрэниҥ, халтарыйан охтубат курдук табыгастаах атах таҥаһын булунуҥ. Онно харчыгытын кэрэйимэҥ». Хайа, нохоо, хайдаҕый?

– Оо, Килиим, таҥара курдуккун дии эн! Бу үчүгэйин. Уопсайынан, эн миэхэ… гонорар суотугар гороскоп оҥорон биэриэ этиҥ дуо?

?!! Ити кэпсэтии итинэн бүппүтэ. Килиим төһө да күллэр, харчыны тардыан сөптөөх этииттэн, бэри диэн бэркиһээн отой аккаастаммыта. Онтон ыла, били Бөтүүк сылыгар күнү көрбүтүн аанньа, гороскобун тус бэйэтэ анаарар буолбута, хата, чахчыта да оруннаахха дылы. Чахчы Бөтүүк да буолан диэтэххэ, кинини тулалааччы баһыйар өттө үксүгэр хахаарар-ихээрэр… кууруссалар эбиттэр. Кини курдук түөрт бииргэ төрөөбүт эдьиийдээх киһи аҕыйах. Бары ымсыыраллар. Ыанньыксыттыыр кэмигэр, биллэн турар, дайааркаларыҥ үгүстэрэ, барылара да кэриэтэ, кыргыттар. Кэнники үөрэнэ тиийбит сирэ – кыыс аймах. Кэнсиэрдииргэ турунуутугар ырыаһыттара эмиэ – кыргыттар. Кулууптарга үлэлээбитигэр, худруктан саҕалаан остуораһыгар тиийэ дьахтар эйгэтэ. Хайыамый диэн, Килиим үөһэ эрэ тыынар.

– Миигин гороскоп итинник түстээн Бөтүүк гынан айбыт буоллаҕына, тугун утарылаһыамый, буолан эрдэҕим, – эрэ диэн, кэм даҕаны дьээбэлэнэр.

Онон, Бөтүүк сылын оҕото, хоһуун-дьорҕоот буолуохтаах айылгылаах уол сүрүн эйгэтин – кэм даҕаны куйу-һайы, кымаах-имээх кыраһаабыссаларын кытта күн бүгүҥҥэ диэри ырааҕынан ыырданан бииргэ сылдьар, кэлэр-барар, айар-тутар.

Олох эгэлгэтэ эриэккэс. 80-с сылларга Чагда кулуубугар үлэлээбиттээх. Туох да суох, эн ыраламмыккын, үтүөнү айыах-тутуох да баҕаҕын дьүһүйэр кыах мэлигир, маҕаһыын кураанах, ылбат-биэрбэт ыраҕынан эрэ ырааппаккын, сырдыгы санааҥҥын да туһа кэлбэт. Суоҕу суоруоҥ дуо? Итинник кэпсиири билиҥҥи киһи итэҕэйиэ да суоҕун курдук. Айабыын, ыксаабыт киһи кытайдар ырыынактарыгар даҕаны онуоха-маныаха диэри наадатын булан эриэ ини диэхтэрэ. Оттон ол саҕана, улуу дойду эстэрэ чугаһаан, ыһыллыы-тоҕуллуу үксээн, «тиийбэт тирии, тарпат тараһа» диэн бэргэн этии олохпутугар көстө турар кэмэ этэ. Дьон, олорбучча олорон, бэйэтин күүһүнэн кыана туттан, туораттан туох да көмөнү эрэйбэккэ, чиҥээн-чуумпуран олороро. Ону ол диэбэккэ, Килиим тэрээһиннэрин син биир ыыталыыр, кинилэри көҕүлээн күн талбытынан соһуталыыр. Оннооҕор бэримисиэл дьааһыгын паньыаратын тууран, быһан ылан уруһуйдаан, ыбылы лаахтаан баран бириис гынан туттарарын билиҥҥэ диэри санааччылар бааллар. Ити булугас өйтөн эрэ буолбакка, киһиэхэ үчү