Текст книги "МАНТИҚУТ-ТАЙР"

Сайри боғи илму ирфон айлагил.

Қаҳқаҳа ургил, бу йўлда янграсин,

Тут Худо дарвозасининг ҳалқасин.

Қўй бу тоғни, баҳридин ўтгил анинг,

Тева чиқсин қоятошингдин сенинг.

Тевани тутдингми, қаршингда ҳамон

Сут, асал ирмоқлари бўлгай равон.

635 Тева сур бу йўлда кеча-кундузи,

Қарши олгайдир сени Солиҳ ўзи…

Марҳабо, лочин, чақин кўз, дарғазаб,

Мунча юргайсен ғазаб ичра, ажаб?

Номайи ишқи амал пойингда банд,

Очмагил, турсин ўшал жойингда банд.

Сен ақлни айла кўнгилга бадал,

Бир йўла кўргил абад бирлан азал.

Чор чўби табъни синдир мардвор,

Сўнгра ваҳдат ғорида тутгил қарор⁶⁶.

640 Ғори ваҳдат гар эса маскан сенга,

Садри олам бўлгуси ҳамдам сенга…

Эй гўзал дуррожи меърожи аласт⁶⁷,

Не бало кўрдинг кўриб тожи аласт.

Тингладинг ишқу аластни жон ила,

Ҳайдагил нафси балони бир йўла.

Чун балойи нафс бало гирдобидир,

Не бўлур иш қолса гирдоб ичра ул?

Нафсни Исодек ёқишни ўйла сен,

Жонни жонон бирла равшан айла сен.

645 Нафсни ёқсанг, жон қушинг парвоз этар,

Йўлда Руҳилло уни пешвоз этар…

Марҳабо, булбул келиб ишқ боғидин,

Нола қил ишқ дарди, ҳижрон доғидин.

Дардинг айтиб, нола қил Довудвор,

Бўлсин ҳар дам сенга юзлаб жон нисор.

Довудий авж бирла маъноларни оч,

Халққа хилъатни баён эт, бер қувонч.

Унга зирҳ кийдирма, ўлсин нафси шум,

Сен Довуд янглиғ темирни айла мум.

650 Мум бўлиб тортса мулойим ул қаро,

Мисли Довуд ўт бўлурсен ишқ аро…

Эй товус, жаннатда тортиб наъралар,

Етти бош аждарни куйдирдинг магар.

Тутма суҳбат, қонга қоргайдир сени,

Ул илон жаннатдин ҳайдайдир сени.

Сидраю Тубога қўймас ул, аё,

Макр ила кўнглингни этгайдир сиёҳ.

Сен ҳалокат тиғини ургил анга,

Йўқса, бул асрор насиб этмас сенга.

655 Гар халос бўлсанг илондин, бил ани,

Одаминг жаннатга бошлайдур сени…

Кел, тазарв, кўзи йироқ кўргувчи қуш⁶⁸,

Боқ, кўнгилни баҳри нур ғарқ айламиш.

Сен асири чоҳи зулматсен ҳануз,

Мубталойи ҳибсу туҳматсен ҳануз.

Чоҳи зулмонийни қўйгил, таркин эт,

Талпиниб, ул арши раҳмонийга ет.

Ҳамчу Юсуф айла тарк зиндону чоҳ,

Мисри иззатда ўзинг бўл подшо.

660 Бўйла мулкинг гар қўлингда жам бўлур,

Юсуфи сиддиқ сенга ҳамдам бўлур…

Эй гўзал қумри, ажаб дамсоз ўзинг,

Шод ўзинг, кўнгли синиқ ҳам боз ўзинг.

Танги дилсен, чунки дилхун ичрасен,

Ўйлаким, зиндони Зуннун ичрасен.

Эйки сен нафс аждарига мубтало,

Тобакай нафсингдин истарсен бало?

Кес унинг бошини, кутгайсен неча,

Сўнг кўтар бошингни ердин ойгача.

665 Айласанг гар аждари нафсинг ҳалок,

Муниси Юнус бўлурсен, зеби хок…

Кел, гўзал ғуррак, кўнгил зорингни тўк,

То гуҳар сочсин бошингга етти кўк.

Баски ул бўйнингдадир тавқи вафо,

Бевафолик этмагинг эрмас раво.

Борлиғингдин қолса қилдек бир ушоқ,

Бевафо дерман сени бошдин оёқ.

Кел, ўзингдин кеч, ўзингдин айру бўл,

Сен топарсен ақл ила маънога йўл.

670 Ҳам хираддин маънилар етгай сенга,

Ҳам Хизир оби ҳаёт тутгай сенга…

Қарчиғай, учганда қаддинг эрди тик,

Қайтганингда не учун бошинг эгик?

Бўлма саркаш, сарнигундирсен ҳамон,

Эт итоат, ғарқи хундирсен ҳамон.

Боғланибсен шу палид дунё била,

Қолмамишдир бир ишинг уқбо била.

Кеч ўшал дунёданам, уқбоданам,

Сўнг ўзингга бир назал сол, муҳтарам.

675 Бўлмаса ул иккига ройинг сенинг,

Дасти Искандар бўлур жойинг сенинг…

Марҳабо, заррина қуш, заррин Ҳумой,

Ўт бўлиб кел, очгил оташдин чирой.

Келса ким ёнингга, ёқ жон ўтидин,

Кўзни юм якбора махлуқ зотидин.

Гар ёқарсен кимки келгайдир сенга,

Нури Ҳақ ҳар дам ёғилгайдир сенга.

Баски кўнглинг билди не асрори Ҳақ

Воқиф эт ўзни, не эрмиш кори Ҳақ.

680 Ҳақ ишида марди Ҳақ эрсанг тамом,

Ҳақ қолур, сен қолмагайсен, вассалом.

            БИРИНЧИ МАҚОЛА

ҲУДҲУДНИНГ ҚУШЛАРГА ХИТОБ ЭТГАНИ

Бор жаҳоннинг қушлари жамъ бўлдилар,

Барча ошкору ниҳон тўпландилар.

Дедилар: этсанг жаҳонга эътибор,

Ҳар шаҳарнинг шоҳи бордир, шаҳриёр.

Не сабабдин юртимизда шоҳ йўқ,

Ул сабабдин бизга равшан роҳ йўқ.

Бир-бировга айлабон ёрдам, кўмак,

Излашайлик, бизга бир подшо керак.

685 Мамлакат подшосиз эрса, бас, тамом,

Қолмагай лашкарда тартибу низом.

Хулласи, шоҳ изламоқчи бўлдилар,

Жам бўлиб, шундай қарорга келдилар.

Ҳудҳуди ошуфта кўнгил, интизор,

Ўртага тушди шу онда беқарор.

Эгнида эрди тариқатдин либос,

Бошида тожи ҳақиқат эрди боз.

Зийрак эрди баски ул, доно эди,

Не эмиш яхши, ёмон, огоҳ эди.

690 Деди: қушлар, пайки ғайбдирмен ўзим⁶⁹,

Сизга ғойибдин хабар бергай сўзим.

Ҳазрати Ҳақдин хабардормен яна,

Пайки фитрат, соҳибасрормен яна.

Улки бисмиллоҳдадир минқор анга,

Тонг эмаским, очса юз асрор анга.

Ғам аро мен кун кечиргувчи киши,

Кимсанинг мен бирла борму бир иши?

Қайду қуйдим йўқ жаҳонда халқ билан,

Бас, қутулмишдир халойиқ менданам.

695 Баски жоним ичра дарди подшо,

Не қилур кўнглимда ул дарди сипоҳ?

Сув топармен қай тараф қўйсам қадам,

Маҳрами асрор эдим аввалда ҳам.

Шоҳ Сулаймон бирла бўлдим неча бор,

Хайли ичра топдим иззат, эътибор.

Хайлидин бир кимса йўқ эрса, ажаб,

Қайда, деб ул кимса этмасди талаб.

Бўлмасам ёнида ҳозир бир замон,

Ул талаб айлаб, топинг, дерди ҳамон.

700 Ёнидин қўймасди айру бир нафас,

То қиёмат бул шараф Ҳудҳудга бас.

Номасин элтиб, баланд парвоз эдим,

Парда ортида анга ҳамроз эдим.

Кимсаким мақбули пайғамбар эрур,

Арзигай бош узра гар тож бўлса ул.

Кимни Ҳақ ул яхшидир деб зикр этар,

Кўкка парвоз этса, унга ким етар?

Неча йиллар баҳру барр сайр айладим,

Йўл босиб, этдим гузар, сайр айладим.

705 Водию тоғу биёбонлар кечиб,

Сирли олам ичра тўфонлар кечиб,

Шоҳ Сулаймон-ла сафар қилдим басе,

Не эмиш олам, кўриб, билдим басе.

Подшоҳим ким, аён бўлди менга,

Якка-ёлғиз етмоғим мушкул анга.

Менга ҳамроҳ бўлсангиз, собит қадам,

Шоҳга етгайсиз, ўшал даргоҳга ҳам.

Тобакай сиз нангу худбинлик аро,

Ёқилурсиз бўйла бединлик аро?

710 Ким анга жон тикди, жондин кечди ул,

Ёр дебон яхши, ёмондин кечди ул.

Йўл босинг жонлар тикиб жононага,

Етказинг бошни ўшал остонага.

Подшо тоғ ортида, бул бехилоф⁷⁰,

Бир баланд тоғдирки, дерлар Куҳи Қоф.

Шоҳи Симурғдир ўшал султони тоғ,

Ул яқиндир бизга, биз андин йироқ.

Ўлтирур юксак ҳарамда номдор,

Исмини айтишга кимнинг ҳадди бор?

715 Неча юз минг парда қат-қат олдида,

Барча нуру барча зулмат олдида.

Икки олам ичра йўқдир одаме,

То етишгай ул мақомга бир даме.

Подшоким, ҳукми мутлақдир мудом,

Ўз камолу иззига ғарқдир мудом.

Фаҳму хушга йўқ учиб, етмоққа ҳад,

Қайданам етсин анга ақлу хирад?

На анга йўл, на сабрнинг жойидир,

Юз туман халқ кўйида савдойидир.

720 Васфини айтурга жони пок йўқ,

Ақлу ҳушга қобили идрок йўқ.

Ҳам ақл, ҳам жон сусту хийрадир,

Санъатин кўрмакка кўзлар тийрадир.

Бир буюк билгич камолин кўрмамин,

Бир буюк кўргич жамолин кўрмамиш.

Ул сари юрмоққа қурби етмади,

Бир бориб, кўрмоққа қурби етмади.

Билмади ул не камолу не жамол,

Билгани халқнинг фақат ваҳму хаёл.

725 Ул хаёлдин жон ошиб ўтгайму ҳеч?

Қўл чўзиб, ойга киши етгайму ҳеч?

Юз туман бошларки хирмон, ундадир,

Доду фарёд, оҳу афғон ундадир.

Йўлда кўп саҳрову денгиз, сони йўқ,

Чун йироқ йўлдир, унинг поении йўқ.

Эр керак шердек бу йўлда паҳлавон,

Йўл йироқ, денгиз чуқурдир ончунон.

Йўл босармиз баски ҳайронлик била,

Гоҳи хандон, гоҳи гирёнлик била.

730 Топсак андин бир нишоне, ҳой-ҳой,

Топмасак, ул ҳолимизга вой-вой.

Жонга жононсиз бу дунёйинг нима?

Йўқса жононинг магар, жон истама.

Мард керак бу йўлда қўймоққа қадам,

Жон фидо этмоқ керак манзилга ҳам.

Қўлни жондин ювмоғинг шарт мардвор,

То сени чин эр десинлар, мардикор⁷¹.

Жон фидо этсанг агар, ул дилнавоз

Юз туман жонингни бергай сенга боз.

735 Жонки жононсиз, абасдир, арзимас,

Эт фидо жонингни ул жононга, бас.

Жонни сен жононга топшир мардвор,

Сенга ҳам ул жонни этгайдир нисор.

ИККИНЧИ МАҚОЛА

ҲУДҲУД СИМУРҒНИ МАДҲ ЭТГАНИ

Ибтидо Ситмурғ ишига шул, жигар,

Тун ярим Чин узра бўлди жилвагар.

Битта пар тушди қанотидин ҳамон,

Тутди жумла шаҳру кўйларни сурон.

Ҳар кишиким кўрди, андин олди нақш,

Ҳар киши бир ўзга суврат солди, нақш.

740 Чиндаги пар – боиси ҳикмат эмиш,

Чинда эрса илм агар, ўрган, демиш…⁷²

Бўлмасайди ул пари нақши аён,

Бунчалар ошуфта бўлмасди жахон.

Барча сувратлар сифоти бахшидин,

Барча жонлар ул қаноти нақшидин.

Боши йўқдир васфининг, поёни йўқ,

Бундан ортиқ сўйламак имкони йўқ.

Энди сиздан ким эса мардона ул,

Юз буринг йўлга, босинг мардона йўл…

745 Барча қушлар тинглашиб бул сўзки бор,

Бўлдилар шоҳ иззатидин беқарор.

Шавқи бирлан жумла жонлар тўлдилар,

Бир йўла бесабру ором бўлдилар.

Юрдилар Ҳудҳудга сўнг пайров бўлиб,

Унга ошиқ, ўзларига ёв бўлиб.

Йўл узун эрди вале, манзил йироқ,

Бул машаққат этди тоқатларни тоқ.

Йўл азоби баски бундоқ қийнади,

Ҳар бири бир узру маъзур сўйлади.

БУЛБУЛНИНГ УЗР СЎРАГАНИ

750 Булбули шайдо кўринди маст-аласт,

Ишқ камоли бирла мажнун эрди, бас.

Унда бўйла маънили овоз эди,

Маънилар остида минг бир роз эди.

Маънилар сиррини ошкор айлади,

Бир йўла қушлар тилини бойлади.

Дедиким, менга аён асрори ишқ,

Хонишимда ҳар кеча такрори ишқ.

Воҳки, йўқ Довуд каби бир интизор,

Сўйласам севгим Забурин зор-зор.

755 Найдаги зор севги изҳорим менинг,

Чангдаги мунг нолаю зорим менинг.

Сайрасам, боғу чаман сархуш эрур,

Мен билан ошиқ кўнгиллар хуш эрур.

Сўйласам, ҳар лаҳза розим ўзгача,

Куйласам, ҳар дам овозим ўзгача.

Ишқ менинг жонимга савдо келтирур,

Мисли дарё шўру ғавғо келтирур.

Кимса туғёнимга тоқат айламас,

Гарчи ҳушёр эрди бўлгай масту маст.

760 Топмадим жонимга асло маҳраме,

Сўйласам рози дилимни бир даме.

Маъшуқи ёрим вале ҳар навбаҳор

Мушку атрин этса оламга нисор.

Шод бўлурмен, очилур баҳри дилим,

Ҳал бўлур ёр талъатидин мушкулим.

Маъшуқи ёрим чу пайдо бўлмагай,

Булбули шўрида гўё бўлмагай.

Розини ҳар кимга булбул айтмас ул,

Рози булбулни чаманда гул билур.

765 Боғ аро гул ишқида ғарқмен чунон,

Бўйла ғарқу маҳви мутлақмен чунон.

Ишқининг савдоси бўлса, менга бас,

Ул гули раъноси бўлса, менга бас.

Бас, нечук Симурғга бўлгай тоқатим,

Тоқатим йўқ, гулга бордир ҳожатим.

Чун гули садбарг у дилдорим менинг,

Ўзгаларга не эмиш корим менинг?

Гулки яшнаб, ўзни хандон айлагай,

Менга деб чун ўзни жонон айлагай.

770 Парда ортидин чиқиб, ҳозир эса,

Лабларида кулгуси зоҳир эса.

Бир кеча кечгайму булбул ишқидин,

Ҳар замон кулгувчи ул гул ишқидин?

ҲУДҲУДНИНГ БУЛБУЛГА ЖАВОБИ

Ҳудҳуд айтди: эйки сен сувратга қул,

Ишқи раънодин нарига ўтмагил.

Гулни севдинг, ул тиконлар шайлади,

Неча бир заҳму зиёнлар айлади.

Гул деган не эрмиш ул, соҳибжамол,

Ҳусни рўйи ҳафтада топгай завол.

775 Бўйла бир ишқдин завол келгай фақат,

Аҳли комилга малол келгай фақат.

Ҳар сафар кулганда гулёринг сенинг,

Учди андин нолаю зоринг сенинг.

Кеч у гулдин, гулбаҳор келганда гул

Сенгамас, кулгай сенинг ҳолингга ул.

Ору номус ошно эрса сенга,

Қаҳру заҳрингни сочар эрдинг анга.

      ҲИКОЯТ

БИР ФАҚИРНИНГ ШОҲ ҚИЗИГА ОШИҚ

      БЎЛГАНИ

Подшонинг бир қизи бор эрди, ой,

Ишқида олам чекарди оҳу вой.

780 Фитна бедорлик била пайваст эрур,

Уйқули кўзлар хумору маст эрур.

Орази гул эрди, сочи мушк эди,

Лабларидин оби ҳайвон хушк эди.

Гар жамолидин кўринса бир нишон,

Ақлу ҳуш мажнун бўларди шул замон.

Лаблари тотини тотсайди шакар,

Унда қолмасди шакарликдин асар.

Бенаво дарвеш ўтарди бир кези,

Ногаҳон ул ойга тўқнашди кўзи.

785 Қўлида бир бурда нон эрди, сахо,

Нонни бермишди анга бир нонво⁷³.

Боқди дарвеш, кўрдиким не нозанин,

Йўлга тушди илкидин нони анинг.

Олдидин қиз ўтди гўё ўт бўлиб,

Бир қиёлаб боқдию кетди кулиб.

Ул гадо чун кўрди андоқ кулгуни,

Кўзидин қон оқди, гарқ этди уни.

Бор бисоти бурда нону бурда жон,

Иккисидин ҳам қутулди шул замон.

790 Кеча-кундуз йиғлади, кўз очмади

Ўртаниб куйди, вале сўз очмади.

Ёдига тушганда кулгу, гулузор,

Ул булутдек ёш тўкарди зор-зор.

Етти йил кўйида шайдо юрди ул,

Итлари бирлан-да ётди, турди ул.

Ул санамнинг чўри, хизматкорлари

Бўлдилар бу нарсадин воқиф бари.

Ул жафокорлар кейин жазм этдилар,

Бошини кесмоққа зуд азм этдилар.

795 Қиз уни пинҳона чорлаб, деди: ҳай,

Менга сендек бир гадо эш бўлмагай.

Ўлдирурлар бас сени, ўлтирма, кет,

Эшигим олдида ортиқ турма, кет.

Ул гадо айтди: сени кўргач, санам,

Қўлни ювганмен ҳамон жонимданам.

Неча минг жонларки мендек беқарор,

Бўлсин ул ойдек жамолингга нисор.

Бас, мени ўлдирмоқ истарлар шу тоб,

Бир саволимга, нигоро, бер жавоб.

800 Баски бошим кестирурсен бегумон,

Не сабабдин менга кулдинг ул замон?

Қиз дедиким, билмадингми сен магар,

Не учун кулдим сенга, эй бехабар?

Соч-соқолинг келтирур кулгим, аё,

Лек юзингмас, юзга кулмаклик хато.

Айтдию кетди, тутундек тарқади,

Аслида ҳам бор эмасди, йўк эди.

ТЎТИНИНГ УЗР СЎРАГАНИ

Келди тўти, оғзида шаҳду шакар,

Писта тўнли, бўйнида маржони зар.

805 Пашша шоҳ бўлмишди лутфи, фарридин,

Майса ранг олмиш қаноти, парридин.

Сўз, сухан айтурда шаккаррез эди,

Ҳам шакархўрликда аввалхез эди.

Деди: нокас, тошюрак улдирки, бас,

Мен каби қушни этар банди қафас.

Мен темир зиндонда андоқ нотавон,

Ташнайи оби зилолмен ҳар замон.

Жумла қушларга Хизирмен, сабзапўш,

Балки айлармен Хизир суйини нўш.

Йўл босармен, ўйлаким савдойимен,

Манзилим ҳар жойдадир, ҳар жойимен⁷⁴.

Менда йўк Симурғ сари бормоққа тоб,

Менга бас оби ҳаётдин нўши ноб.

Етса гар оби ҳаётдин бир нишон,

Гарчи қулмен, шоҳу султонмен ҳамон.

ҲУДҲУДНИНГ ТЎТИГА ЖАВОБ БЕРГАНИ

Деди Ҳудҳуд: эйки давлатсиз, гадо,

Мард эмас ул этмас эрса жон фидо.

Жон нечук даркор учун келмиш сенга,

Ул висоли ёр учун келмиш сенга.

815 Оби ҳайвон истаюрсен, жонга дўст,

Жонга дўст бўлган бўлур бемағз пўст.

Не керакдир жон сенга, жононга бер,

Жонни жононга фидо айлайди эр.

      ҲИКОЯТ

ХИЗИРНИНГ ДЕВОНА БИЛАН СУҲБАТИ

Бор эди девона бир, олий мақом,

Хизр анга дедики, эй марди тамом⁷⁵,

Истасанг, бўлгил анису ёр менга,

Деди: бу ёрлиғ нечун даркор менга?

Неча бор ичдинг ўшал оби нажот,

То қиёмат ерда сургайсен ҳаёт.

820 Мен этармен жонни жононга фидо,

Жон керакмас менга жонондин жудо.

Сенку жонинг асрагайсен ҳар куни,

Мен эсам жононга бахш этгум уни.

Яхшидир ул, бўйлаким қуш бирла дом,

Бир-бировдин айру турсак, вассалом.

ТОВУСНИНГ УР СЎРАГАНИ

Келди сўнгра ул товуским, зарнигор,

Парлари нақшида гул очмиш баҳор.

Чун келинчак ишваю ноз айлади,

Пар ёзиб, юз жилва оғоз айлади.

825 Деди: ғайб наққоши нақш чекди у дам,

Аҳли Чиннинг қўлидин тушди қалам.

Гарчи мен қушларга Жибрилмен ва лек

Тушди иш бошимга қисмат қаҳридек.

Дўст тутиндим бир илон бирлан давом,

Ул сабаб жаннатдин ҳайдалдим тамом.

Ҳайдалиб, хилватдаман, зулматдаман,

Ўз оёғимдир оёғимга кишан.

Кошки топсайдим ўзимга раҳбар ул,

Бошласа, топсам яна жаннатга йўл.

830 Шоҳга етмоқлик мурод эрмас менга,

Талпиниб, дарбонга етсам, бас менга.

Йўқ сира Симурғга парвойим менинг,

Бўлса басдир жаннат ул жойим менинг.

Етсам ул жаннатга, битгайдир Ишим,

Унда бул дунё била не ташвишим?..

ҲУДҲУДНИНГ ТОВУСГА ЖАВОБ БЕРГАНИ

Айтди Ҳудҳуд: эй адашган, гумроҳ,

Подшодин хона сўрмоқлик хато.

Жомаси инсондин ортиқму сенга?

Хонаси султондин ортиқму сенга?

835 Хонайи нафсдир у жаннат, пурҳавас,

Дил уйи байтул вафодир, ўзгамас.

Ҳазрати Ҳақ мисли дарёдир, азим,

Қатраси юз бита жаннатдир, наим.

Қатраси бордирки, чун дарёдир ул,

Бўлмаса дарё, қуруқ савдодир ул.

Етгали дарёга етгай қудратинг,

Бас, нечун шабнамда битмиш журъатинг?

Улки офтоб бирла айлар арзи ҳол,

Зарранинг олдида ҳеч тургайму лол?

840 Улки куллдир, жузвга не эрмиш иши?

Улки жондир, узвга не эрмиш иши?

Марди кулл эрсанг, ҳамиша куллни кўр,

Куллни изла, кулл бўлиб, буткулни кўр…

      ҲИКОЯТ

ТАЛАБАНИНГ УСТОЗДАН САВОЛ СЎРГАНИ

Сўрди устоздин чу шогирди тамиз:

Нега жаннатдин қувилди отамиз?

Деди: одам эрди чун олам гуҳар⁷⁶,

Этди жаннат ичра кўп сайру сафар.

Келди ғойибдин бир овозе баланд:

Ҳой, нечун бўлдинг ўшал жаннатга банд?

845 Икки олам биздин айру эрса ким,

Биз яратган нарсага бош эгса ким,

Етказурмиз чун заволин унга, ҳай,

Токи дўстдин ўзгага қўл чўзмагай.

Жон не эрмиш, бўлмаса жононга ёр,

Ҳеч эмиш ул, гарчи бирмас, юз ҳазор.

Улки жононсиз жаҳонда зиндадир,

Гарчи инсондир, вале тубандадир.

Аҳли жаннатга, ҳадисдин бул хабар,

Жаннат ичра илк таом эрмиш жигар.

850 Аҳли жаннатким эмаслар аҳли роз,

Бас, киришгайлар жигархўрликка боз…

ҒОЗНИНГ УЗР СЎРАГАНИ

Пок, мусаффо ғоз чиқиб сувдин шу дам,

Ул жамоат олдига қўйди қадам.

Деди: мендирмен баланд овоза қуш,

Борму мендек покдоман, тоза қуш?

Ғусл этиб ҳар дам, бўлиб пок-покиза,

Жойнамозимни ёзармен сув уза.

Сув аро тургувчи мендек кимса йўқ,

Мен каромат айлар эрсам, шубҳа йўқ.

855      Жумла қушлар зоҳиди мен, пок рой⁷⁷,

Пок дону пок жома, пок жой.

Бул жахон ичра ҳаётим сув била,

Ҳам ҳаётим, ҳам нажотим сув била.

Кўнглим ичра кўп эди дарду ғамим,

Ювди сув, дардим аритди ҳамдамим.

Сувсиз эрсам, тийра айёмим менинг,

Бас, қуруқлик ичра не комим менинг?

Сувки жоним ичра бундоқ сеҳри бор,

Бас, нетиб мен ўзни тортгаймен канор?

860 Не тирик эрса, тирикдир сув ичиб,

Ул тирик тургайму сувдин воз кечиб?

Йўқ, менинг водийдин ўтмоғим гумон,

Инчунин Симурғга етмоғим гумон.

Улки ҳар дам сувда топмишдир ҳаёт,

Унга ҳеч етгайму Симурғдин мурод?

ҲУДҲУДНИНГ ҒОЗГА ЖАВОБ БЕРГАНИ

Деди Ҳудҳуд: сув сени хуш айламиш,

Хуш надир, жонингни оташ айламиш.

Сув аро уйқу элитмишдир сени,

Қатра сув сувдин жудо этмиш сени.

865 Сув керак юзи ювиқсизларга ул,

Сен ювиқсизсен, бориб, сув излагил.

Тобакай ул тоза сувдек бор-бор,

Ҳар ювиқсиз сувга бўлгайсен дучор?

      ҲИКОЯТ

ДЕВОНАНИНГ ДУНЁ ВА ОХИРАТ ҲАҚИДА

      АЙТГАНЛАРИ

Кимса бир девонадин сўрди савол:

Не эмиш ул икки олам чун хаёл?

Деди: бу икки жаҳон болову паст⁷⁸

Қатра сувдир, бор эмас ул, йўк эмас.

Қатрайи сув бўлди аввал ошкор,

Қатрада акс этди сўнг нақши нигор.

870 Ҳар неким сув эрди, кўр охир ҳисоб,

Гар темирдин эрса ҳам бўлди хароб.

Борму бир нарса темирдек қаттиқ ул?

Боқ, ўшал ҳам сув била ҳосил бўлур.

Ҳар неким ул авали сув эрди, бас,

Охири тупроқ бўлиб, топгай абас.

Сувда кўргайму киши сабру қарор?

Сувда тургайму иморат устувор?

КАКЛИКНИНГ УЗР СЎРАГАНИ

Келди каклик сўнг, хиромон келди ул,

Солланиб, сармасту хандон келди ул.

875 Чун шафақ тўнли, қизил минқор эди,

Қонга тўлган кўзлари ҳушёр эди.

Маскани гоҳ чўққи эрди, гоҳ камар,

Гоҳи тиғ олдида ожиз бош эгар…

Деди: конлар бошида парвонамен,

Лаъли гавҳар ишқи бирлан ёнамен.

Ул сабабдинким кезармен тоғу тош,

Гавҳарим тепмоққа айлармен талош.

Урди ўт жонимга гавҳар оташи,

Хуш дурур жонимни бундоқ ўрташи.

880 Ҳар сафар бошин кўтарса оташ ул,

Кўнглим ичра тошларимни хун қилур.

Боқки, оташ тошни ҳам хун айлагай,

Таъсир этгай-да, дигаргун айлагай.

Бас, асири тошу оташмен мудом,

Бенаводирмен, мушаввашмен мудом⁷⁹.

Ўртаниб бундоқ, ютормен реза тош,

Сўнгра ухлармен қўйиб тош узра бош.

Эй ёронлар, бўйладир ҳолим менинг,

Бир кўринг, не тийра аҳволим менинг.

885 Улки тошга бош қўйиб, тош чайнагай,

Борму ҳожат, не учун жанг айлагай?

Қатма-қатдир дилда дарду ғамларим,

Тортадир тоғларга ишқи гавҳарим.

Кимга хуш гавҳардин ўзга бир вақо,

Илкидин кетгай вақоси, бебақо.

Мулки гавҳарда низоми жовидон,

Ул сабаб пайваста этдим унга жон.

Менки тоғ девонаси, марди гуҳар,

Улфатим ҳар лаҳза ул тоғу камар.

890 Тоғдадир гавҳар давому бардавом,

Бас, уни тоғлардин излармен мудом.

Ахтариб, гавҳарча гавҳар топмадим,

Ундин ортиқ йўқ, баробар топмадим.

Менга ул Симурғга етмоқ қайдадир?

Тошу гавҳар деб оёғим лойдадир.

Ул қавий кўнгилга мен қандоқ етай?

Чун оёғим лойга банд, қандоқ етай?

Мисли тош ўт ичрадирмен ҳар маҳал,

Ё ўлармен, ёки топгаймен гуҳар.

895 Гавҳарим дерманки бўлсин ошкор,

Гавҳари йўк эрга оламда не бор?

ҲУДҲУДНИНГ КАКЛИККА ЖАВОБ БЕРГАНИ

Айтди Ҳдҳуд: эй гуҳардек турфаранг,

Неча бор дерсан бу янглиғ узри ланг⁸⁰.

Пойи, минқоринг басе хуни жигар,

Сен ҳамон тошлардин изларсен гуҳар.

Не эмиш аслида гавҳар? Рангли тош,

Сен анга савдойидирсен, кўнгли тош.

Ранги кетса, гавҳаринг тошдир, қуруқ,

Улки рангдин ранга киргай, тоши йўқ⁸¹.

900 Ким асл тош эрса, ул ранг истамас,

Заргар ул истайди гавҳар, тош эмас.

ҲИКОЯТ

СУЛАЙМОН ШОҲНИНГ САЛТАНАТ ҲАҚИДА

      АЙТГАНЛАРИ

Энг асл гавҳар шу олам мулкида

Эрди ул шоҳи Сулаймон илкида.

Ул сабаб юксалди номи, юлдузи,

Бир ажиб, мўъжаз узук эрди ўзи.

Илкида эрканда ул гавҳар, нигин,

Ҳукмида эрди тамом рўйи замин.

Чун Сулаймон кўрди мулк қандоқ эди,

Измида мулки жаҳон, офоқ эди.

905 Қирқ фарсанг эрди шоҳнинг чодири,

Амрида ел эрди, толмас шотири.

Бўйла чодирда сафо сурмоғида,

Эрди мўъжаз бир узук бармоғида.

Деди: бўйла давлату бул кору бор

Шул кичик бир тош туфайли пойдор.

Истамасмен, токи бор дунёву дин,

Бўлмагай бир кимсада мулк инчунин.

Эй Худойим, мен этиб чун эътибор,

Офатин кўрдим бу мулкнинг ошкор.

910 Бермагил ҳеч кимсага бундоқ гуҳар,

Келмагай уқбода андин бир самар.

Йўқ менинг мулку сипоҳ бирлан ишим,

Ҳар куни замбил тўқишдир ташвишим…

Гарчи гавҳардин Сулаймон бўлди шоҳ,

Лек ўшал банд солди йўлга, кесди роҳ.

Ул сабаб жаннатга киргай ул тайин

Беш аср ўтгач набийлардин кейин.

Ул гуҳар солди Сулаймонга абас⁸²,

Сен каби нодонни нелар айламас.

915 Чун гуҳар тошдир, қазиб, кон чекмагил,

Иста жонон, ўзгача жон чекмагил.

Дилни сен гавҳарга тўлдир, очма лаб,

Гавҳар изла, эт мудом гавҳар талаб.

ҲУМОНИНГ УЗР СЎРАГАНИ

Чун чиқиб келди Ҳумо ул, соябахш,

Подшолар бошига сармоябахш.

Бас, Ҳумо эрди, ҳумоюн келди ул,

Ҳаммадан ҳам ҳиммат афзун келди ул.

Деди: эй кезгувчисиз чўлу чаман,

Мен шу қушлардек эмасмен, бошқаман.

920 Ҳимматим олий, аёндир барчага,

Узлатим элдин баёндир барчага.

Нафс итин тупроққа қордим ложарам,

Топди мендин иззат Афридуну Жам.

Подшолар топди мендин парвариш,

Бўлмагай таъби гадолар менга эш.

Нафс итин олдига қўйгум устухон

Токи ул жонимга бергай деб омон.

Нафс итига устухон тутдим мудом,

Ул сабаб жонимда шул олий мақом.

925 Улки этгай сояси йўқсилни шоҳ,

Шавкату шаънига қайдин иштибоҳ?

Жумла истарлар менинг соямни, бас,

Зарраси ҳар дилда орзую ҳавас.

Қайданам бўлсин у Симурғ ёр менга,

Баски бул хусравнишонлик кор менга?

ҲУДҲУДНИНГ ҲУМОГА ЖАВОБ БЕРГАНИ

Деди Ҳудҳуд: эй ғурури бирла маст,

Солма соянгни, етар, кулдирма, бас.

Йўқ бугун хусравнишонликдин нишон,

Ит каби олдингда ёлғиз устухон.

930 Этмасайдинг шоҳни шоҳ кошкийди, боз

Устухондин ўзни айлардинг халос.

Ўйлаким, шоҳлар жаҳон ичра бутун

Бош кўтарса жумла соянгдин бугун,

Эртага бўлгайди шоҳликдин жудо,

Барчаси дарду балога мубтало.

Бўлмаса соянг, бўлурму шаҳриёр

Рўзи маҳшарда балоларга дучор?

      ҲИКОЯТ

БИРОВ ТУШИДА СУЛТОН МАҲМУДНИ

      КЎРГАНИ

Бор эди бир кимса пок рой, соф кўнгил,

Бир кеча Маҳмудни тушда кўрди ул⁸³.

935 Сўрди: эй султони соҳиб иқтидор,

Бас, нечуксен, масканинг дорул қарор?

Деди: таъна бирла қоним тўкма, ҳой,

Подшолик маскани эрмас бу жой.

Салтанат қурдим, ғалат иш эрди ул,

Бир ҳовуч тупроққа чун лойиқми бул?

Ҳақки султони жаҳондордир фақат,

Салтанатга ул сазовордир фақат.

Чун кўриб ожизлигу ҳайронлигим,

Бас, уят бўлди ўшал султонлигим.

940 Мен паришонмен, чақирсанг, хон дема,

Улки султондир, мени султон дема.

Улки султон, мен адо бўлсам эди,

Кошки дунёда гадо бўлсам эди.

Хор бўлсам, соҳиби жоҳ бўлмасам,

Кошки фаррош бўлсаму шоҳ бўлмасам.

Ҳеч вақосиз, чорасиздирмен, хароб,

Шул забун ҳолимда сўргайлар ҳисоб.

Эй, Ҳумо қурсин, балога учрасин,

Солди ул бошимга бундоқ соясин…

ЛОЧИННИНГ УЗР СЎРАГАНИ

Келди лочин тик тутиб бошин, дадил,

Маънилар асроридин сўз очди ул.

Лоф урарди, мен асл минқор, дебон,

Эл аро бошимда тожим бор, дебон.

Деди: шоҳ илкида кўрдим ўзни мен,

Юмдим ул халқи замондин кўзни мен.

Кўзни юмдим, боқмадим ҳеч афтига,

Токи қўнгаймен ҳукмдор кафтига.

Тарбият этдим ўзимни тер тўкиб,

Худди зоҳиддек риёзатлар чекиб.

950 Элтсалар шоҳ олдига бир кун мени,

То билай шоҳимга хизмат расмини.

Кирмамиш Симурғ тушимга, бас, шу тоб,

Мен нечун бормоққа этгаймен шитоб?

Подшоҳ кафти ғубори бас менга,

Бўйлаким бир эътибори бас менга.

Йўл босиб юрмоққа етмас қудратим,

Подшоҳ илкида ошгай шуҳратим.

Кимки ул султонга манзур бўлгуси,

Сўзласа, султонга маъқул бўлгуси.

955 Яхшидир султонга гар манзур эсам,

Қўйсам ул водийни, унга бормасам.

Шоҳ ҳузурида фароғатлар била,

Кечса умрим баски роҳатлар била.

Гоҳ шоҳ йўлида чексам интизор,

Гоҳ шавқ ичра юриб, этсам шикор.

ҲУДҲУДНИНГ ЛОЧИНГА ЖАВОБ БЕРГАНИ

Айтди Ҳудҳуд: эй гирифтори мажоз,

Сен сифатдин айру, суврат ичра без.

Шоҳга бир шерик чиқаркан, айт менга,

Подшолик ҳеч ярашгайму анга?

960 Салтанат соҳиби ул Симурғ, холос,

Баски беҳамто, шоҳлик унга хос.

Шоҳ эрмас улки, ҳар кишварда ул

Ўзни нодонлик била подшо қилур.

Подшо улдирки, беҳамто киши,

Чин вафо бирлан мадородир иши.

Шоҳи дунё гар вафолар айлагай,

Дам ўтиб, жабру жафолар айлагай.

Кимса гар унга яқинроқ боргуси,

Йўқ ажабким, бир балога қолгуси.

965 Доимо ваҳм ичра айтур ал-ҳазар,

Жонига пайвастадир хавфу хатар.

Шоҳи дунё мисли бир оташ эрур,

Гар йироқ юрсанг, ўзингга хуш эрур.

Ул сабабдин шоҳлар посбони бор,

Тур йироқ, деб қичқирурлар бор-бор…

      ҲИКОЯТ

ПОДШО ВА УНИНГ СЕВИМЛИ ҚУЛИ

Бор эди бир подшоҳ, олам гуҳар,

Бир қулига меҳри тушди ул қадар.

Ул қадар севди, анга дил берди, бас,

Ўлтиролмасди унингсиз бир нафас.

970 Қуллар ичра беназир эрди ғулом,

Шоҳ кўзи ўнгида эрди ул мудом.

Шоҳ камондин ўқ узар бўлса, у чоғ,

Қулни чин қўрқув босарди, қалтироқ.

Шоҳ қўйиб бир олма қулнинг бошига,

Сўнг камондин ўқ узар эрди анга.

Шоҳ узаркан ўқни, ул шўрлик ҳамон

Сарғайиб, ранги бўларди заъфарон.

Сўрди қулдин бир кишиким, бехабар:

Не сабабдин сарғайибсен бул қадар?

975 Подшо олдида қадринг ончунон,

Нега чеҳранг сўлғину рангинг сомон?

Деди: шоҳ бошимга қўйгай олмани,

Отгали мўлжалга олгай сўнг ани.

Ўқ агар бошимга тегса, дерки ул:

Қулларим ичра ёмони эрди бул.

Ўқ агар мўлжалга тегса, йўқ гумон,

Подшонинг бахти, дерлар шул замон.

Ўртанурмен бўйла икки ғам аро,

Ҳар куни бошимда бундоқ можаро…

БУТИМОР ҚУШНИНГ УЗР СЎРАГАНИ

980 Бутимор қуш келди, ул сайрон эди⁸⁴,

Мен ўзим бирлан ҳамиша банд, деди.

Сув била кечгай қишу ёзим менинг,

Туймади ҳеч кимса овозим менинг.

Баски беозор эрурмен эрта-кеч,

Чекмади бир кимса озоримни ҳеч.

Масканим дарё бўйи, мен дардманд,

Ҳар қачон андуҳлидирмен, мустаманд.

Дилни сув орзуси бирлан хун этай,

Қизғанурмен сувни дунёдин, нетай?

985 Чун эмасмен аҳли дарёйи ажаб,

Сув бўйида жон берурмен хушклаб.

Чайқалур пойимда денгиз дамба-дам,

Лек ичолмасмен ани бир қатра ҳам.

Кетса денгиз қатраси, ҳолим хароб,

Ўртаниб, бағримни айлармен кабоб.

Мавжи денгиздин шу ғавғо менга бас,

Ишқидин бошимда савдо менга бас.

Ҳар нафас денгиз ғамидин роҳатим,

Бир нафас Симурғга борму тоқатим?

990 Улки асли қатрайи оби зилол,

Қайда бўлгай унга Симурғдин висол?

ҲУДҲУДНИНГ БУТИМОРГА ЖАВОБ БЕРГАНИ

Деди Ҳудҳуд: эй денгиздин бехабар,

Не наҳанглар унда, не-не жонвар.

Баҳр аро сув гоҳи аччиқ, гоҳи шўр,

Тўлқини гоҳ сусту ором, гоҳи зўр.

Гоҳ тинар, гоҳ ҳайқириб елгай яна,

Гоҳ кетар, гоҳ гулдираб келгай яна.

Унда не-не кемалар ғарқ бўлдилар,

Неча жонлар қаърида маҳв ўлдилар.

995 Неча ғаввослар унинг қўрқусида,

Ютдилар дам жонлари қайғусида.

Ким унинг қаърида чекса бир нафас,

Ўлдириб, отгай баландга мисли хас.

Баски ул денгизда йўқдир ҳеч вафо,

Айламак уммид андин нораво.

Чекмасанг андин канор, не бўлгуси?

Ул муқаррарким сени ўлдиргуси.

Ёр шавқи бирла чун жўшгай гаҳи,

Мавж уриб гоҳ, қайнагай, тошгай гаҳи.

1000 Ул ўзига топмамиш чун коми дил,

Қайда топмоқлик сенга ороми дил?

Чашмадир денгиз ўшал ёр кўйидин,

Сен нечун юзни бурарсен сўйидин?

      ҲИКОЯТ

БИР КИШИНИНГ ДЕНГИЗДАН САВОЛ

      СЎРГАНИ

Бир киши денгизга чўкди, сўрди ул:

Мунча мовийсен, сирингни сўйлагил?

Не учун устингда бул мотам тўни,

Ўт-олов йўқ, қайнагайсен ҳар куни?

Берди денгиз ул жавонмардга жавоб:

Ёр фироқида чекармен изтироб.

1005 Эр бўлиб мен унга лойиқ бўлмадим,

Ул сабаб устимда мотамлиғ тўним.

Ўлтирибмен ташналаб, мадҳуш, бас,

Ишқ ўти бирлан жўшармен ҳар нафас.

Тотсам эрди кавсаридин қатра тот,

Эшиги олдида топгайдим ҳаёт.

Кўйида мендек гадолар юз ҳазор,

Кеча-кундуз жон берурлар бор-бор…

БОЙҚУШНИНГ УЗР СЎРАГАНИ

Келди Бойқуш, ўйлаким девона ул,

Деди: тутган масканим вайрона ул.

1010 Чун харобот ичра очдим кўзни мен,

Кўрдим ул вайрона ичра ўзни мен.

Не иморатларки чун кошонадир,

Оқибат кўрдим, бари вайронадир.

Кимки бир мажлиси маъно истаюр,

Маст каби борсин хароботларга ул.

Тикладим жой анда айлаб жонга ранж,

Чун хароботхона эрмиш жойи ганж.

Ишқи ганжим бошлади вайронага,

Ўзга йўл йўқ етгали жононага.

1015 Элга ошкор этмадим ранжимни мен,

Токи очгаймен дебон ганжимни мен.

Ногаҳон ганжга оёғим ботгуси,

Нотавон кўнглим муродга етгуси.

Ишқи Симурғ ўйлаким афсонадир,

Унга кўнгил бойлаган девонадир.

Менга ул мардона ишқи не ҳавас,

Ишқи ганжим бирла шул вайрона, бас.

ҲУДҲУДНИНГ БОЙҚУШГА ЖАВОБ БЕРГАНИ

Деди Ҳудҳуд: эйки ганж ишқи-ла маст,

Ўйлаким, топдинг ўшал ганжи ҳавас.

1020 Мурда бил ганж устида ўзни тамом,

Умринг ўтгайдир, вале йўл нотамом.

Ишқи ганжу ишқи зар кофир иши,

Зарга бош эгмоқлик ул Сомир иши.

Зарпарастлик келди кофир қавмидин,

Сен магар келдингму Сомир қавмидин?

Ким кўнгил бергай кумуш, олтинга ул,

Рўзи маҳшар ўзга бир суврат олур.

      ҲИКОЯТ

БИР ЎҒИЛНИНГ МАРҲУМ ОТАСИНИ

ТУШИДА КЎРГАНИ

Ҳуққада зар йиғди марди бехабар⁸⁵,

Ўлди ул, қолди ўшал бир ҳуққа зар.

1025 Бир йил ўтгач, кўрди чун фарзанди туш,

Отаси зор йиғлаган сичқон эмиш.

Айланармиш гир чу топмоқ қасдида,

Ул кўмлган ҳуққа, олтин устида.

Сўрди фарзанди: нечун бу ҳолдасен,

Нега келдинг бунда бул аҳволда сен?

Дедиким, кўмган эдим мен бунда зар,

Бормикин ул ё биров олмиш магар?

Сўрди: қайдин сенга сичқон суврати?

Дедиким, бордир бунинг бир ҳикмати.

1030 Гар киши олтинга бергайдир кўнгил,

Айланур маҳшар куни сичқонга ул.

Симу зарга этма меҳрингни увол,

Эй ўғил, сен бу сабоқдин ибрат ол.

САЪВАНИНГ УЗР СЎРАГАНИ

Келди Саъва дил заифу тан низор,

Жонсарак эрди, оловдек беқарор.

Деди: мен ҳайрону фартут келмишам⁸⁶,

Бедилу беқуввату қут келмишам.

Йўқ менинг бир филча қурбим, қудратим,

Бир чумолидек эмасдир қувватим.

1035 Борми, йўқ қўлу қанотим, белгисиз,

Мен нечук Симурғга етгум, эй азиз?

Қушки ожиздир, ҳаво этгай нечук?

Саъва Симурғ олдига етгай нечук?

Бу жаҳон ичра талабгор унга мўл,

Қайда менга ул сари бормоққа йўл?

Бас, насиб этмас менга андин висол,

Йўл босиб бормоқ малол узра малол.

Ерга юз сурмоқ бўлиб даргоҳида,

Ё ўлармен, ё ёнармен роҳида.

1040 Бас, йироқдирмен ўшал даргоҳдин,

Ўз Юсуфимни тилармен чоҳдин.

Чун йўқотдим чоҳда Юсуфимни мен,

Ахтариб, бир кун муқаррар топгамен.

Гар тополсам, унда жоним борича

Ёр ила парвоз этармен ойгача.

ҲУДҲУДНИНГ САЪВАГА ЖАВОБ БЕРГАНИ

Деди Ҳудҳуд: эйки шўхликдир ишинг,

Шўхлик ичра баски саркашлик ишинг.

Ҳийладир, макру риёдир айтганинг,

Айтганингга эътибор этгаймидим?

1045 Йўлга туш, дам урма ортиқ, юм даҳон,

Ёқсалар, турма кутиб, ёнгил ҳамон.

Филмасал, сен Яъқуб эрсанг ҳам магар,

Этма найранг, Юсуфинг бермас улар.

Рашк, ҳасад ўтдирки, ёнгайдир мудом,