Текст книги "Йөзек кашы / Перстень"

Ләкин Барыйның ул өметләре дә барып чыкмады. Шул бергә торган һәм бер-берсенә кырын сүз дә әйтмичә, бик сөешеп торган алты ел эчендә Гыйльмениса бер-бер артлы диярлек өч кыз бала тапты. Моның өчен, йорт башы буларак, Барый да, әлбәттә, тыныч калмагандыр, ләкин моның өчен иң нык борчылганы, моны әллә нәрсәләргә юрап, шомланып беткәне иң элек Гыйльмениса үзе булды. Һәр корсакка узганы саен, ул: «Йа Ходам, бусын ир бала итә күр, мин синең итагатьле колың лабаса! Ник син минем аһ-зарымны, ихлас күңелләрем белән ялваруларымны искә алмыйсың?» – дип, көферлеккә төшүдән курка-курка булса да, инанган Алласы белән әрепләшеп китә, хәтта юклы-барлы мөлкәтеннән Барыена сиздермичә генә нәзер-сәдакалар өләшеп, ырымчы карчыкларга йөреп, алдан үзенчә чарасын да күргәндәй була иде. Әмма нишләмәк кирәк – үзең теләгәнне кул белән генә тартып ала торган эш түгел шул! – гамәлдә исә гел шул бер бәрәкәт: кыз артыннан кыз туа да тора, туа да тора иде. «Әллә бик итагатьле колы түгелме мин аның? Әллә әти-әниләрнең сүзенә каршы килеп, ярәшеп әйтелгән сүзне таптап икенче кешегә чыгуым өчен ул мине шулай җәзалыймы?» дигән уйлар да килгәли иде вакыт-вакыт. Ләкин Гыйльменисаның буйсынмас эчке рухы шундук каршы да күтәрелеп чыга. «Дөньяны яраткан, кешеләрнең кылган эшләрен, дөресне, дөрес түгелне югартын күреп, яклап торырлык бөек зат икән, нишләп соң ул күрәләтә минем – үзенең ярдәмсез колының – теләгенә ачыктан-ачык каршы килә? Яшьләй башы нужадан чыкмаган, фәкыйрьлектән тәмам тәкатьсез калган шул Барый бичарамның ялгыз бер иманасы белән алты кашыклы семьяны ничек туйдырмак кирәк? Алай барсына да кодрәтле хаким булгач, син үзең уйлап кара, Ходай җаным!» – дип, курка-курка гына булса да, кайдадыр – югарыдамы, түбәндәме, уңдамы-сулдамы – анысы мәгълүм булмаган, ләкин, ихлас күңелле хатынның керсез инануы буенча, аның бу интегүләрен күреп-ишетеп торырга тиешле югарыгы бер зат белән шулай бәхәскә дә кергәли иде…

Газап өстенә газап, шулай эчтән өзгәләнгән көннәрнең берсендә аңарга әллә кайдагы, Каф тавы артындагы дәрьяларда-диңгезләрдә, менә ничә еллар инде хатсыз-хәбәрсез югалып калган элекке Хафизыннан бик яшертен рәвештә генә, кайчандыр әле бай кызы булып чуклы тәңкәләр тагып йөргәндә Гыйльмениса белән та-кыямәт дус булырга – сер саклашырга дип сүз бирешкән «ахирәт дусы» Әсхәпҗамал аркылы хат килеп төште. Хат, әлбәттә, әллә ниләр вәгъдә итә торган түгел – хәер, вәгъдәләргә инде соң да иде. Ләкин эшнең ничек булганы белән исәпләшмәстән, хәтта ул турыда кызыксынып та тормастан, Хафиз үзенең бу хатында Гыйльменисаның ашыгып кияүгә чыгуы өчен тау хәтле үпкә белдергән иде. Моңа хәтле хатсыз-хәбәрсез торуының гаебе дә әлеге шул күктән куркучы һәм, ихтимал, мохтаҗ вакытларында әҗәткә чәй-шикәрен биреп торучы авыл тоткасы Әлмөхәммәт байдан да шүрләүче карчык анасында төенләнеп яткан, имеш. Дингә ышанучан карчык, никахлы кешеләр арасына коткы салудан куркып, улы Хафиздан Гыйльмениса исеменә аталып язылган хатларны утка яндыра килгән. Шуның да өстенә тагын Хафиз, әллә үзенең еракта инде бик күпне белә торган шәп кеше булып җитешкәнлеген сиздерергә тырышып, ялган горурлыкка бирелүдән, әллә флотта узган шул дүрт-биш ел төшендә башыннан кичкән «муштра» йогынтысы астында, кайбер адәм аңламаслык, һәрхәлдә, Гыйльменисаның колагына якын да килмәслек сүзләр дә кыстыргалап язган иде. Тагын да эчкәредәрәк кузгалганы, кешегә, хәтта «ахирәте» Әсхәпҗамалга да сиздерми уздырганы ничек булгандыр, күз алдында ярылып ятканы шул булды:

– Узасы узган, тузаны тузган эшләрне яңартып ятарга ничу… аннан башка да күңелем дөнья гаме белән тулган! – диде дә Хафизның хатын шундук, «ахирәте» нең күз алдында ук, вак-вак кисәкләргә тураклап, күңел түгел, кул да җыя алмаслык итеп, җилгә очырды. Көрәшче Хафиз һәм Әлмөхәммәт бай кызы Гыйльмениса арасында кайчандыр матур гына уйнап алган мәхәббәт романтикасы шуның белән вәссәлам… дип исәпләргә дә мөмкин булган булыр иде, әгәр соңыннан, бик соңыннан, күп еллардан соң көтмәгән хәлләр килеп чыкмаса! Мәкерле дә, хәтәр дә соң син, дөнья!

Ә Гыйльмениса өчен дөньяның иң хәтәр чаклары әледән-әле була торса да, әллә ни сизелмәде – ул тәвәккәл иде, үз дигәнен эшләде. Әлбәттә, уен булып чыкмады, хәзер дә уен түгел. Барлык нужасы өстенә шунысы тагын җанны кыйный: әтисе әнисенә караганда да күп каты булып чыкты. Әле шушы көнгә хәтле кызының Барыйга ябышып чыгуын чын-чынлап гафу итә алганы юк. Очраганда бер-ике авыз сүз белән исәнләшә дә китеп бара. Гыйльменисаның хәле ничек? Ничек яшиләр? Нарасыйлар ничек үсә? Ул турыда хәтта кызыксынып та карамый. Бу яктан бик тырналгач, бер кичне Гыйльмениса, «танабыз кайтмады, тана эзләп йөргән җиремнән» дигән сылтау табып, ә чынлыкта әтисе белән бер сөйләшеп-үпкәләшеп алу нияте белән тәвәккәлләп барып кергән иде. Икенде-ахшам намазына әзерләнеп, тәһарәт алып йөргән җиреннән Әлмөхәммәт кызына сәер генә итеп бер карап алды да хатыны Шәмсенисага:

– Казан ас, табын әзерлә, барып, теге йолкышын да алып кил, бер уңайдан азрак утырып китәрләр, тана пычагыма да китмәс, – дип, кырт кына боерык бирде дә үзе шундук намазына кереште. Гыйльмениса моны, бердән, әтисенең йомшара башлау билгесе дип кабул итсә дә, Барыена карата бу тәкәббер картның әле һаман да болай һавалы торуы аны тагын сискәндереп җибәрде. Кыз чагындагы истәлекләрне яңарткан бу йорт бусагасыннан ул, яхшы ук борынын салындырып, кире атлады. Әлбәттә, аныкы да бераз тупасрак килеп чыкты – ничә әйтсәң дә, шул Әлмөхәммәт кызы ич бусы да. Ләкин ничек чыкса да үкенми, шулай әкренләп чиркәнчек ала-ала ияләшерләр әле. Теге чакта, аларның планнарын берьюлы өзеп ташлап, хәтерен калдырган булса кирәк шул. Хәер, бер-бер артлы туган өч иманасыз-җирсез кызың аяк арасында буталып йөргәндә, үкенергә инде соң да иде. Алдагысы аны шулай ук куркытмый, ни булса – шул булыр, Гыйльмениса өчен дөньяның иң хәтәр чагы менә бүген иде.

Гадәттә, Гыйльменисасы белән төрле планнар корырга, әле өйнең тәрәзәләрен кадаклап читкә китәргә, әле яңадан байга ялланып батрак булып керергә, әле, һич югы, ат печүчеләргә ияреп китеп, аларның һөнәренә өйрәнергә дә аннары, бер җаена төшенеп алгач, хәтта ат белән генә дә чикләнеп калмыйча, шул үткен пәке белән ике аяклы затларны да печкәләп йөрергәме икән, дип, уенын-чынын кыстырып сөйләшергә ярата иде Барый. Кыскасы, ничек кенә булмасын, тәкъдир дигәнендә нәрсә генә язылмасын, өскә ишелеп барган бу иске өйдә алты җан иясе бер имана җиргә ябышып ятарга мөмкин булмаячагын ир яхшы сизә, тыштан шаяртып сөйләгән булса да, эчендә ут үрли, кеше ышанмастай юкны-барны сөйләп җибәрүләре дә ничек тә Гыйльменисасын юату, аңа боегырга ирек бирмәү өчен була торган иде. Шул рәвешчә тел белән тегермән тарта килгән Барый көннәрдән бер көнне – әйтерсең кемдер аны шуңа котыртты – бөтенләй беркем белән дә сөйләшмәс булды. Ашарга ни дә булса әзерләсәләр, килеп утыра, ашый, аннан-моннан гына амин тоткан булып, ләкин юкны бар итеп әзерләгән Гыйльменисасына һич сүз катмыйча, хәтта күз кырыен да төшермичә, яңадан ян сәке буена китеп чабатасына утыра иде. Үзгәлек тик шунда: әллә нидә бер кызларын – әле берсен, әле икенчесен, әле өченчесен – кулына алып, аларга да һич сүз кушмыйча, гадәттәгечә, балаларының инде мең мәртәбә саналган аяк бармакларын, кул бармакларын берәм-берәм санарга керешә, минутлар буенча күзләренә текәлеп карап тора, аннары, әйтсә, тик өй эчен тутырып, берничә сүз әйтә:

– Бу кадәр үзеңә охшатып, матур итеп тудырырсың икән, Гыйльмениса. Сиңа хет матур булсаң да килешкән: Әлмөхәммәт бай кызы. Ә болар кемнәр? Болар бит иске мүк арасындагы тычкан балалары гына… таптап, сытып китмәсәләр ярый үзләрен бер дә бер көнне…

Йә бөтенләй телсез калып, сәгатьләр буена бер сүз дә кушмыйча утыра бирә иде. Барыйның балалар турында болай өметсез сөйләнүләрен дә бер дә яратмый иде Гыйльмениса. Ә беркөнне шул «телсез» Барый, һич көтмәгәндә, ясый торган чабатасын калыплы килеш почмакка тотып атып бәрде дә дәррәү аяк өс калкып һәм бик катгый рәвештә:

– Киттек, Гыйльмениса, – дип, өзеп-кистереп сүз башлады, – синең атаңа, Әлмөхәммәт байга барам. Теге вакытта да эшләгәнемне тутырып бирмәде, аны да таптырам, янә дә килеп, менә бу балалар тычкан балалары түгел, аның баласының балалары. Килсен, күрсен. Бусаганы атлап кергәне юк, ничә ел бергә торып. Әллә фәкыйрьлегебез йогар дип куркамы?

Авызы тулы кара кан булса да кеше алдында төкермәскә өйрәнгән Гыйльмениса өчен бу соңгысы бөтенесенә караганда да куркынычрак булды: ул әтисе алдында баш июдән курыкмый, ул югында үзенең туган йортына сирәк булса да баргалап-кайткалап та йөри, әнисе белән аның мөнәсәбәте, бигүк ялтырап тормаса да, ярыйсы, әтисе күрмәгәндә генә әнисе: «Менә бусы үзеңнең бәләкәй чагыңнан калган, оланнарыңның йә берсенә, йә икенчесенә рәтләп кидер», – дип, вак-төяк чүпрәк-чапракларын да биреп җибәргәли, юл өсте туры килгәндә, үзе дә сугылып, балаларны ни белән булса да куандырып, сылап-сыйпап киткәли иде. Боларына горурлыгы комачауламаган Гыйльмениса, Барыйның теге сүзләрен ишетеп, чыдый алмады, бергә тора башлаганнан бирле беренче мәртәбә тавыш кубарып, китте тезеп, китте тезеп:

– Шул көнгә калдыңмыни инде, бичара? Үзе сүз кушмаган кешенең бусагасына дүрт аякланып, мүкәләп барыр көнгә? Миңа ата тиешле кеше ул, аны мин синнән яхшырак беләм. Сырты белән торыр-торыр да йөзе белән әйләнмичә булдыра алмас, бер әйләнер. Шул чагында адәм теле белән барысы турында да сөйләшербез.

Хәер, Барый бик кызган иде бу минутта, яхшы сүз белән генә тотып торыр хәлдә түгел иде, Гыйльменисаның юатырга тырышуларын берьюлы күреп, бөтен тавышына һәм бөтен ачигысын салып акырып җибәрде.

– Кем әйтте сиңа мүкәләп барам дип? Теге вакытта биреп җиткермәгән хакымны даулап барам. И бер очтан шунда синең хакыңны да даулыйм! Егерме өч яшеңә хәтле шул йортта эшләп, нәрсә биреп җибәрде ул сиңа? Йә, әйт, нәрсә киеп килдең син миңа? Әлмөхәммәт бай кызы була торып? Бер кат ыштаннан килдең.

Сүз бу хәтле ачыктан-ачык киткәч, Гыйльмениса иренә ачулана алмый, хәтта сүз дә әйтә алмый, әйтер сүзе булса да әйтә алмый: шундый йомшак, бала табигатьле, тумыштан ук китек күңелле, хәтта беркадәр йомыкыйрак та булып яралган кеше дә шушы чиккә җитеп гаҗизләнгән икән, аңа каршы сүз әйтеп, аны кирәкмәскә оскытып торуның ни мәгънәсе бар? Шул ук вакытта Гыйльмениса бу йортта бергәләп узган тормышында беренче кабат сизде: теге вакытта ата-анасына кузгалган сукыр ачу аркасында чынлап та бик йомшак, зәгыйфь кешене сайлаган икән ул тормыш иптәше итеп. Балалары тәпили алганы тәпиләп, тәпигә китмәгәне шуышып аның тирәсенә җыелганнар, кайсы итәгенә ябышып, кайсы кулга сорап шыңшый башлаганнар иде. Җир-судан мәхрүм ителгән бу кыз балалар тудыру яңадан бер кат күңелен өшетеп алды Гыйльменисаның – ахыр чиктә, Барыйның болай гаҗизләнеп калуының нигезендә аның да гаебе бар ла. Әллә шуны сизенүдән, әллә, тавышны зурайтып, балаларны куркытырга теләмәүдән, Гыйльмениса җайлап кына, хәтта сүзне уенга борырга теләгәндәй итеп әйтте:

– Син ул сүзләрне чынлап әйтмәгәнсеңдер, Барый? Булгандыр шундый җенең чыккан вакытың, ычкындыргансыңдыр ялгыш. Булмастай эшне сөйләүдән кемгә файда?

Бу юлы инде Барый да кычкырмыйча гына, ләкин шул ук вакытта уйнап сөйләмәгәнлеген аермачык сиздереп әйтеп куйды:

– Чынлап әйттем мин ул сүзне, Гыйльмениса. Барачакмын. Аласымны якасыннан каерып алачакмын. Инде алай түгел икән, үпкәләш булмасын беребезгә дә, өенә ут төртәчәкмен.

Әлбәттә, җен чыкканда кузгалып китә торган бу бер кабыну гына булып калды. Моңа хәтле кешенең чебешенә дә кул якмаган, гомумән, кешегә яман сүз дә әйтә белми торган, ә Гыйльмениса белән бергә яши башлаганнан бирле, хатынының сабырлыгыннан, киң холыклы булуыннан бөтенләй эреп киткән бәләкәй гәүдәле чандыр Барыйдан мондый куркыныч адымны көтеп тә булмас иде. Ә кем белгән? Кайбер хәлләрдә нәкъ әнә шул көтеп булмый торган эшләрне эшләп ташлыйлар да бит! Бер хәл дә тумыштан кешенең маңгаена язылып куелмаган. Килеп туа шундый бугазга терәлгән минутлар, дөнья кешене кирәгеннән артык үчекли башлый, кешедә – нинди генә сабыр һәм авыр холыклы кеше булмасын – әкренләп ачу җыела, үпкә җыела, сары су булып, үт җыела һәм кеше – моңа хәтле гомердә андый кабыну күрсәтмәгән кеше – кинәт бомба булып шартлап куя.

Семьясы зураеп та күгенең зураюын күрмәгән һәм балалары өчен, бигрәк тә Гыйльменисасының эчтән сыза баруын күреп йөрәге әрнегән Барыйда соңгы вакытларда әнә шундый көтелмәгән кабынулар әледән-әле күренгәли башлады. Шундыйлардан берсе, мәсәлән, көннәрдән бер көнне ул һич сәбәпсезгә сеңлесе Камәргә бәйләнергә тотынды.

– Син, кызый, җиңгәң үз күлмәгеннән бозып тегеп биргән бу күлмәктән кайчан чыгарсың икән? Чыгарга уйлыйсыңмы юкмы? – дип башлап китте ул, башта бик алай кызмыйча гына. Камәре каршы килеп сүз әйтмәсә, бәлки, шуның белән беткән дә булыр иде, һәрьяктан кимсетелгән кеше бит, бу сүзләр Камәргә бик авыр кагылды булса кирәк.

– Бөтенләй күлмәксез йөрергә кушуың түгелдер бит бу, абый? – диде Камәр, чак кына тавышын күтәрә төшеп. – Инде мине башук күпсенә башлавыгыз икән, китәрмен… Кайда булса да минем дә чабата олтаны хәтле генә туфрагым бардыр. Мин алай, кайбер кешеләр кебек, байларныкы азрак таммасмы дип, кешедән калганны көтеп тормыйм.

Ай, шушы соңгы сүзләрен әйтмәгән булсачы! Бик авырткан җиренә тиде шул бу сүзләр Барыйның. Һәм ул һични белештермичә, һичбер нәрсә белән исәпләшмичә, берьюлы кайнап китте:

– Кем ул байларныкын көтеп йөрүче? Минме, син утка янмас, суга батмас бөкре шайтанны җилкәсендә туйдырып ятучы абыеңмы? Гомердә кияү чыгасы юк сиңа. Мин булмасам, янә килеп, үзе кимичә сиңа кидерүче әнә ул изге җанлы җиңгәң булмаса, әллә кайчан кеше бусагасы төбендә кәкрәеп каткан булыр идең инде син…

Бик нык кызды Барый да бу минутларда. Әгәр килеп Гыйльменисасы аның авызын томаламаса яки, иренә сиздермәстән генә, Камәргә хәзергә кая булса да күздән югалып торырга ишарә ясамаган булса, ихтимал, таш коры кызу белән генә калмаган да булыр иде.

Һәм нервысын тота алмас хәлгә килеп арыган-йончылган кешеләргә хас булганча, яумыйча узган бу давыллы болыт, бәлки, монда да шулай узып киткән булыр иде. Күрәчәккә каршы, шунда Гыйльмениса йөрәккә үтә торган бер сүз әйтте:

– Кая куймакчы буласың ул бәхетсез кызны? Әгәр синең белән минем канат астында да урын бетсә?

Кинәт берсүзсез аягөс катып калды Барый. Аның сүз әйтер чамасы калмаган иде. Хатынының күзләренә карады – икесендә дә яшь тулы иде.

– Мин монда артык кала алмыйм, Гыйльмениса. Син теләсәң нәрсә әйт, мин монда артык кала алмыйм. Хәбри малайлары әнә Донбасска китәргә җыеналар, аларга иярәм да китәм. Аларда булган аяк-кул миндә дә бар, алар эшләгәнне, шәт, эшләрмен.

Һәм бернинди кыстау-ялварулар да, балаларын һәм хатынын ярату да, саусызлыгына ишарәләп, билгесез язмыш белән өркетүләр дә аны бу карарыннан кире кайтара алмады.

– Сез монда ничек кирәк алай тарта-суза торсагыз, мин байлык артыннан куучы кеше түгел, әзрәк түл җыю белән җәлт кайтып җитәрмен, – диде ул, аерылганда Гыйльменисасын кочаклап. – Ә син теге сүзләрне оныт, Камәр, уйлама: абыең әйтмәде аны, абыеңның җеннәре әйтте, – шул сүзләр белән аннары сеңлесен кочаклады, күрмәстәй булып, озаклап күзләренә карап торды, – җиңгәң белән яхшы гына торыгыз, балаларны карарга булыш. Кайтышлый сиңа, Алла насыйп итсә, инәдән-җептән генә чыккан бер кала күлмәге и бер көмеш чулпы апкайтырмын.

– Чулпыны мин җиңги үзенекен тактырганда да такмадым, – дип мөлдерәп, абыйсының күзләренә карап куйды Камәр. Ул бичара булачак «кала күлмәге» нә дә бик-бик канәгать иде.

Бик авыр, ямансу саубуллашу булды бу. Әйтерсең барысының да өстенә болытлы күк ишелеп төшәргә тора, күкне һәм болытны дәррәү ишелеп төшүдән бары тик иңбашлары белән генә тотып торалар кебек иде. Соңгы күрешүләре һәм соңгы аерылышулары шушы булган икән. Киткәннән соң Барыйдан ярты ел буена берме, икеме тапкыр акча килде, әллә ни зурдан булмаса да, «балаларга» дигән булып, күчтәнәчләре дә килә торды һәм аның өстенә атна саен диярлек сагыну-саргаю сүзләре белән тулып хатлары ява иде. Бу Донбасс якларындагы хат язу остасы теге Мамадыш юлын салганда туры китергән остадан күп мәртәбәләр өстен, хатны читен-почмакларын буяу карандашлары белән чәчәкләп-чуклап тутырган кәгазьгә яза һәм хатның азагына һәрвакыт бәләкәй генә кош томшыгы төшереп (ул, күрәсең, аныңча сандугачмы, былбылмы вә башка шундый җырларга кереп тә, дөньяга килергә әле өлгермәгән берәр кошмы?), шул томшыктан як-якка канатлы-канатлы юллар чыгарып:

 
…Ал кадыйм түшләреңә, гөл кадыйм түшләреңә,
Былбыл булып, гөлгә кунып керәсең төшләремә, –
 

дигән җырны язып куя торган иде. Башка җырларны белмәгәннән яки яратмаганнан түгел, кабатлап-кабатлап булса да, гел менә шушы җырны яздырганы өчен дә ярата иде Гыйльмениса Барыен. Ярата иде һәм күрмәстәй булып, киткән юлларыннан күзләрен алмыйча, сагынып көтә иде. Нишләтәсең бу вафасыз дөньяны! Чынлап та, икенче күрешү насыйп булмады аларга. Киткәненә ел тулды, инде кайтыр көннәре дә җитә булыр дип өметләнеп көтеп торганда, Барыйның бергә эшләгән иптәшләреннән, Арча һәм Наласа ягы кешеләреннән, бер дә чәчәкләп-чуклап тормыйча язылган коточыргыч хат килде: лава ишелеп, мәрхүмнең гәүдәсе сулы, ташлы-балчыклы җир астында күмелеп калган. Эзләп караганнар гәүдәсен, ләкин өстенә шушы хәтле зур гөнаһларны, алдашуларны, җинаятьләрне һәм сагынуларны күтәреп торган авыр җир ишелсен дә, шуның астыннан чандыр гына Барыйны ничек эзләп тапмак кирәк?

Бер имана җирдән сыгып алган бәрәкәтне алты кашыкка тарта-суза бүлеп, җитмәгәнен кешегә орчык эрләп, көнлеккә йөреп җиткерергә тырыша-тырыша, алай да тулмыйча калган бушлыкны киләчәккә өмет яки сүзсез хәсрәт белән тутырып, кеше рәтеннән ничек тә төтен чыгарып киләләр иде әле. Тагын берничә елдан яңадан җир өләшәчәкләр, аңа хәтле Донбасстан сагынып кайткан Барыеннан, Алла кушып, ничек тә бер ир бала булмасмы дип өметләнеп көтеп торганда, күтәрә алсаң күтәр, күтәрә алмасаң егыл да үл, Гыйльмениса җаным, итәгеңә өч кыз бала һәм кияү чыкмый торган бөкре каенсеңлеңне төяп, ялгыз башың кал инде менә. Ә җир өләшү елы килеп җитсә – Алла үзе сакласын – шушы күп тамаклы оя Барый иманасыннан да мәхрүм калачак. Закон алар өчен генә чыгарылмаган, ир-атың юк икән, җиргә борыныңны сузма!

Нишләргә калды соң хәзер бу ояга? Бигрәк тә оя башы Гыйльменисаның үзенә? Кайчандыр, Барыйга кияүгә чыкканда, үзе егылган еламас, дип өздереп әйткән иде ул. Юк, үзе егылганның да елар көннәре була икән! Шулай да төннәрен бала-чагаларына да, каенсеңлесе Камәргә дә күрсәтмичә, күңеле тулып, бик әкрен елаштыргаласа да, көндез ул аны-моны сиздермәскә тырыша, хәтта хәл белгән атлы булып төпченергә ярата торган күрше хатыннары алдында да әллә ни сер бирмичә, «Нишләмәк кирәк язмышың шулай кырын торгач?» белән бетермәкче була иде. Ләкин юк, борчуны бетереп булмаган кебек, бер күңел йомшагач, сүзне дә туктатып булмый икән. Ни аз сүзле, кырыс табигатьле Гыйльмениса, бер туктап хәл алганнан соң, механик рәвештә диярлек, яңадан ялгап алып китә: «Илдә чыпчык үлми, без дә үлмәбез, үз көнебезне үзебез күрербез, шәт. Әнә чит-ят җирләрдә, иләмсез авыр туфрак асларында ятып калган Барый бичараны әйтегез сез. Монда булса, ичмасам, зират яннарыннан узганда догасын кылыр идең…»

Чынлап та, шул китек күңелле Барыен, Гыйльмениса дигәндә, җиргә-суга хаклары булмаган шушы почык борынлы кызлары дигәндә үләргә торган – һәм дөреслектә ул шулар өчен үлде дә инде! – беркатлы ирен һич кенә дә исеннән чыгара алмый. Артык аптырагач бугай, аның кайчакларда, кабынып китеп, гомердә кулы күтәрелмәслек дуамал эшләргә дә ярсып куюларын, ә вакыты белән балалар кебек оялчанга-кыюсызга әйләнүен, Гыйльменисасы күлмәк алыштыра башласа, карап торырга уңайсызланып, нинди дә булса йомыш белән тизрәк тышка чыгып китүләрен, соңгы сәфәре вакытында озата барырга чыккач, хатынының авызыннан суырып үбәргә бик теләп тә, кеше алдында кыймыйча, «Хуш инде, нәнәм… Балаларны, үзеңне ничек тә саклый күр!» дигән сүзләр белән чикләнүен, күзләре яшь белән тулган килеш китеп баруларын – барын да, барын да бер-бер артлы күз алдыннан үткәреп, кызгану катнаш сагыну белән өзелеп сагына иде.

Шулай да сагыну белән генә яшәп булмый, нәрсәдер эшләргә, бүтәннәр аяк астында тапталмаска, ничек тә аякка басарга кирәк иде. Шул турыда сөйләшү өчен, ул беркөнне иртә белән каенсеңлесе Камәрне һәм, аңласа-аңламасалар, балаларны үз тирәсенә җыеп:

– Йә, инде нишлибез, балалар? – дип сүз башлады. – Азмы-күпме ышаныр кешебез әтиегез иде, ул хәзер юк. Яңадан җир өләшкәнче, аннан калган шул бер иманабызны, шәт, тартып алмаслар. Анысын ничек кирәк алай суздык та ди. Биш җан ул бер имана белән генә кая барырбыз? Ярый ла әле аны, кеше шикелле, вакытында чәчтерә алсак? Шуннан тагын кая сугылырбыз?

Монда аның, хәзергә бик каты бәгырьле булып торса да, туган әтисе барлыгы, үтә авырга китсә, аңарга барып егылырга мөмкин булачагы һәм аның ятимнәрне ничек тә ташламаслыгы күңеленә килде. Ләкин ул моны иң актыккы чара итеп саклый, хәзердән үк кешегә ышанып үзен тынычландыруны горур җаны күтәрә алмый иде. Шулай да, бер башлагач, анысы да бәреп чыкты:

– Сез уйлыйсыздырмы-юктырмы, ә мин төннәр йокламыйча уйлыйм. Сугылырдай капкалар бар. Әйтик, менә Камәрнең ялгыз үзен генә калдырып, миңа балаларым белән яңадан әти йортының бусагасына кайтып егылырга. Күңеле йомшак чакка туры килсәк, шәт, бусагасыннан ук куып чыгармас. Аларның миннән башка балалары юк. Иллә дә мәгәр, алдан ук әйтеп куям, тәндә җаным бар чакта, мин Камәрне ялгыз үзен генә калдырмаячакмын. Калдырсам, мәрхүм Барый миңа мәңге риза-бәхил булмаячак.

Шундук тагын һич урыны түгел бер вакытта күңелдә мондый вәсвәсәле уй да чагылып алды: «Әгәр дә мәгәр чит кеше балаларын асрап үстерергә бик тә теләп риза булган берәр дөнья әүлиясы килеп чыгып, мине кияүгә сораса? Ходайдан яшермәгәнне үземнән яшергән юк: мин әле кияүгә ошамаслык кеше түгел. Чыгарга булыр иде, ник булмасын. Мәгәр ул чагында да аякка әлеге шул «әгәр дә мәгәр» дигән богау салынырга тора. Беренчедән, хәзергә әле бер яктан да андый адәм әүлиясы килеп чыгардай күренми. Күренсә дә, ул турыда уйларга иртә, мин ул турыда уйламаячакмын: уйлаганга карап кына, ул минем ятимнәремә Барый әтиләре кебек әти була алырмы? Шулай булгач, болай уйлау иртә генә дә түгел, бөтенләй гөнаһ ук, әстәгъфирулла тәүбә, мин уйламадым моны, шайтан күңелгә китерде. Юк-юк, мин балаларымны үзем үстерергә тиеш! Ничек кенә читен булмасын, үзем үстерергә, үзем, үзем… Өченче бер юл бар: шул өч ятимне кайсын җитәкләп, кайсын кулга алып, хәер сораша чыгып китәргә. Бу юлга аягым атламаячак. Ике аягымның берсе дә. Ике аяктан башка бит әле минем ике кулым, адәм күзе алдындагы йөзем бар. Җибәрәчәкләрме алар мине мондый хурлыклы кәсепкә?»

Яшен тизлеге белән янә шундый каршылыклы уйлар узды Гыйльмениса күңеленнән. Узды, ләкин, Аллага шөкер, ул моны теленә китермәде. Шулай да, хәтта теленә китәрмәгән хәлендә дә, Камәре әйтерсең моның күңелендәгеләрен укып торган – сизгер була диләр шул андый ким-хур кешене:

– Уйламыйксана, туганым җиңги, җыен юк-бар уйларны, – дип, кинәт урыныннан торып, күзләрен читкә борды һәм, балаларданмы, үзеннән үземе оялып, кабаланып, кече якка таба атылды.

Бераз сулыш алганчы һич сүзсез, шул ук вакытта утырган урыныннан да купмыйча торып калды Гыйльмениса. Аннары Камәрне яңадан үз янына чакырып китерде.

– Җылауны мин үзем дә булдыра алам, Камәр җаным, – дип башлады ул, бер үк вакытта иркәләгән дә, кисәткән дә тон белән, – иллә дә мәгәр җылап утырып кына безнең тамакны туйдырмаячаклар. Ә безгә тамак туйдыру, кеше арасында ялангач йөрмәү турында уйларга кирәк.

Бераз суына төшкәнче, ул яңадан сүзсез калды, балаларына – әле берсенә, әле икенчесенә кулы белән кагылгалап куйды һәм кинәт, җитди эш турында сөйләүдән арып, уен-көлкегә күчкәндәй, хәтта авыз чите белән генә елмайгандай итеп, Камәрнең кулларына тотынды. Аның кулларын – икесен дә – үз кулларына алып, соклангандай беравык карап торды. Карап торды, ләкин сүз башларга ашыкмады.

– Күптәннән күзәтә йөрим, Камәр, зинһар, юри әйтә дип уйлый күрмә, – Гыйльмениса хәтта бераз ялварырга да әзер иде бу минутта. Шулай да Камәрнең кулларын ычкындырмаган иде әле, – кулларың, бигрәк тә менә бармакларың матур синең. Үзләре озын, үзләре җитез, гармунчы бармакларымыни? Беләсеңме, оста гармунчыларда була шундый озын, җитез, биеп тора торган бармаклар. Барый абыеңда, мәрхүмдә, андый бармаклар юк иде, булмаганны бар дип әйтер хәлем юк. Аның каравы Барыйның, мәрхүмкәйнең, җаны матур иде, андый матур җанлы кешеләрне чәчеп үстереп булмый бу дөньяда. Беләсеңме нәрсә, Камәр җаным, – кыска паузадан соң ул кинәт дәртләнеп һәм янындагы кешегә дә дәрт кертә торган итеп дәвам итте, – мин синең бу матур бармакларыңа үзләре кебек матур бер эш табарга уйлап торам әле. Берьюлы коеп ук куярсың дип әйтмим, тора-бара өйрәнерсең. Мондый матур кулның, мондый җитез бармакларның өйрәнмәгән эше булмаска тиеш.

Физик яктан кимчелекле кешеләр болай да тәэсиргә тиз бирелүчән булалар, үзе турында моңарчы гомумән беркемнән дә, бер ягы турында да мактау сүзе ишетмәгән Камәр җиңгәсенең бу сүзләрен ишетеп кинәт аптырабрак калды: «Ничек аңларга икән моны? Үзе ямьсез кешенең кулы гына матур булуы мөмкин микәнни?»

Аның нәкъ менә шушы гаҗәпләнү катыш эчке уяну вакытын төгәл туры китереп, җиңгәсе Гыйльмениса сандыктан бер уч тамбур җебе белән тамбур энәсе алып килде, шундук тагын бер кисәк ак бәз эзләп тапты. Бу соңгысы Барыйдан посылка төреп җибәрелгән бәз кисәге иде булса кирәк, ныклап юылып, өтеләп куелган булуына да карамастан, анда әле шәмәхә карандаш белән калын итеп язылган адрес эзләре бетеп үк җитмәгән иде.

– Тамбур белән чигешне безнең авылда белгән дә, тоткан да кеше юк, ә ул, бер рәтен белеп алсалар, иң зат эшләрдән санала. Мине менә ул чигешкә калада яшәүче алма апаларга җибәреп өйрәттеләр. Шаярма, Әлмөхәммәт бай кызы ич, яр асты Барыйга ябышып чыгасын кем белгән аның…

Гыйльмениса, уенын-чынын бергә кушып, шулай сөйләнә-сөйләнә, әлеге теге посылка капчыгыннан сүтелгән бәз кисәген киергегә тарттырды. Камәр күреп торсын өчен ул моны юри әкрен, тәмам җиренә җиткереп, бер дә ашыкмыйча эшләде. Шул арада үзе:

– Бозылса, бусы әллә ни бәла түгел, кул өйрәтер өчен дип шөйлә шундый искене сайладым. Киергене менә болай, сул кулың белән кочаклап тотасың, уң кулыңда энә, анысы менә болайрак йөри… Юк-юк, син алай текә тотма, тимер сәнәк белән тирес казымыйсың ич. Бик алай басма да энәгә…

Балалар төрлесе төрле яктан әле яшелле-зәңгәрле җепләргә сузылгалап, кечесе дисәң, ул терекөмеше әнисенең култык асты аша алдына, алдыннан сөт чишмәләренә үрелеп, комачауларга бик тырышып карасалар да, Гыйльмениса бу эшкә бик чынлап тотынган күренә, ә ул чынлап тотынган эшен ахырына җиткермичә кала торган кешеләрдән түгел иде. Камәр дә бик күңел биреп азаплана, чөнки җиңгәсе бу зат эшнең киләчәктә кияүгә чыгарга әзерләнә торган кызлар арасында базары югары булачагын әкренләп-әкренләп аңарга тәмам сеңдереп җиткергән иде. Аннары бит Камәр үзе дә хыялдан бөтенләй үк мәхрүм кеше түгел, шул бер уңайдан ул күңеле белән хыял нәкышләре чигеп барырга да өлгерә: «Белмәссең бу тәкъдирнекен… шулай авылда юк эш белән дан җибәреп, берәрсенең колагына барып керсә… насыйбы аныкы да йоклап ятмый торгандыр, бәлкем!»

Аннан да бигрәк, Камәрнең җиңгәсе күреп алган куллары, чынлап та, эш рәте белә торган куллар булып чыкты. «Оста куллар» дип үк әйтергә әлегә иртәрәк, әмма энәне-җепне ярыйсы гына тиз йөртә башлады. Шуның да өстенә җиңгәсе – хәйләкәр төлке – төрлечә кодрәтләндереп, каенсеңлесенең көннән-көн күңелен күтәрә бара иде. «Илдә күренмәгән» бу чигеш турындагы сүз шундук кеше теленә менде, авылда кияүгә чыгуны өмет итеп йөрүче кызлар шактый күп иде, ә кайсы кәләшнең соң килен булып төшкәндә, «илдә юк» бүләкләр алып барып, кияү йортындагыларны һуштан яздырасы килмәс икән?

Камәр түрдә, чистада гына утырып эшлисе бу эшкә тәмам өйрәнеп җиттем дигәндә генә, «туганым-җиңгәсе» аңарга өстәмә эшләр дә тапты.

– Түрдән төшкәләргә туры килер сиңа, Камәр җаным, – диде җиңгәсе беркөнне, бик җитди итеп, – мин иртәгә Гайни Сәхипләренә көнлеккә барам, тары утарга. Куркырлык түгел, берьюлы өч кыз бала кала сиңа иптәшкә. Олысына – Факиһәсенә – кечесен так, тартып йөрсен кечти арбасы белән. Бик җылый башласа, әнә мич кырыенда бер шакмак шикәр калдырам, шуннан китеп алып, ипи белән имезлек чәйнәп каптырыгыз. Кара аны, шикәр шул гына, күп умырырга бирмә. Көндез, кайтып, үзем имезеп китәрмен – дөньяның уен түгеллеген кабык арбада ятканда ук белеп ятсын. Ә уртанчысына – Фасиләсенә – тимә генә, анысы аның акыллы: ипи эләксә, шикәр кушмыйча да бик әйбәт суыра. Тик бер ягын кара: төрле җирдә ятып йоклый торган гадәте бар. Кояш астында йоклап калып, башын кызу какмасын.

Шулай тезде-тезде дә, баерга өмет итмәсә дә, тамак уздырырга һәм шул исәптән көз мәлендә Гайни Сәхипләреннән иманага тигән җирен эшкәрттерү өмете белән, итәккә тагылырга торган балаларын ничек кирәк алай юатып, тизрәк чыгып китү ягын карады.

Камәргә, әлбәттә, «туганым җиңги» тезеп киткәнчә генә туры килмәде. «Акыллы» дигән уртанчысы чәчен-башын туздырып керде дә, әллә кайдан апасы Факиһәнең тасмасын кулга төшереп, Камәр апасына, чәчемне шушы тасма белән кушып үр, дип сагызланырга тотынды. Каршы килә алмады Камәр апасы. Каршы килеп кара, бер яры китмичә, ишегалдына чыкмыйча, көннең-көнозын колак төбендә ачылыр-ачылмас теле белән нидер лыкылдый-лыкылдый җылап утырачак. Ә Камәргә, кулын яңа эшкә күнектергәндә, барыннан да элек тынлык-тынычлык кирәк. «Иң акыллы» сы белән эшне җайлап, авыз читләрен, күз яшьләрен сөрткәләп, тузгыган башына ничек эләксә шулай әлеге зәңгәр тасманы тагып чыгарып җибәргән генә иде, ярты сәгать үттеме икән, берәү урынына икәү елап кайтып керделәр. «Олы» сы, тагып чыгарган арбасын ук ташлап, уртанчысы белән әлеге тасманы бүлешә алмыйча, гауга күтәреп кергән: янәсе, әнисе аңа дип, Факиһәгә дип алган бит аны сөякчедән. Акчага да, күкәйгә дә түгел – андыйларга бүтән нужалар да бетмәгән – Факиһә үзе, күрше-тирә ишегалларыннан, бакча башларыннан, чүплекләрдән берәмтекләп җыйган сөякләрне алып барып, шулар бәрабәренә олы кызының үзенә дип атап алган. Әнә шуны, әле Факиһә үзе тагып та карамаган өр-яңа чәчүргеч тасманы, имештер, борын асты да кипмәгән «иң акыллы» сы тагып чыккан. Ул да түгел, урамнан кабык арбасы белән бәләкәен икенче берәүләр тартып керттеләр, урам уртасында, тузанлы юлда ташлап калдырган «олы» дигәне. Кыскасы, эшләргә дә, як-якка карарга да бирмәсләрдер, ахры, бу балалар.

– Кая кушасың, шунда үзем барам, түлке синең бу сугыш чукмарларың белән каласым юк, – дип өздереп куйды Камәр, кичен Гыйльмениса эштән кайткач.