Текст книги "Йөзек кашы / Перстень"

«Сугыш чукмарлары» икән сугыш чукмарлары, әйдә, бу дөньяда артык юаш булып та мәгънә чыгарып булмый. Сатулашып торырга да бер дә дәрте юк иде Гыйльменисаның, эссе кояш астында көннең-көнозын туңкаеп йөреп, җеп өзәрлек хәле дә калмаган иде. Иртәгесен иртәнге акыл уянды:

– Ярый, алайса, бүген беребез дә беркая да бармыйбыз, анда уттай кояш астында чүп утап йөрү дә бәйрәм ашы түгел, – дип башлады ул, Камәргә әйтүдән бигрәк үзе белән үзе сөйләшкәндәй итеп, – әйдә, булдыра алсак, бездән чыксын яңа фасон: чәчтермибез абыеңнан калган имана җиребезне, чәчтермибез и әкренләп ашамыйча гына торырга өйрәнербез.

Артык сүз кирәк булмады Камәргә. Тел белән әйтүгә караганда, күңелдә әйтелмичә калганнардан ул күбрәкне аңлый, җиңгәсенең сүзләре әрнү һәм гаҗизлек белән тулы икәнлекне шунда ук сизеп алды.

– Үз эшемә тотынырга бер генә дә вакыт калдырмыйлар, шуңа әйтүем булгандыр инде, – диде ул, нинди дә булса бер сүз әйтмичә калса, җиңгәсен тагын да ныграк ачуландырудан куркып.

– Җәен безгә тик утырырга туры килмәстер, Камәр акыллым, – Гыйльмениса хәзер тату җайга яткан, шулай ук Камәрне дә үпкәләтеп калдырасы килми иде, – кышын менә икебез тиң кул эшенә утырырбыз. Синнән эш чыгачагына мин хәзер тәмам ышандым, син шул үзеңнең тамбурыңда утырырсың, мин, стан корып, чүпләмле сөлге-тастымаллар сугарга тотынырмын. Ә ул бик иртә киенергә-бизәнергә ярата башлаган Фасиләне мин аны…

Ул үзенчә бик нык тузынган-ачуланган булып күренергә тырыша, әмма барып чыкмый, идәндә, киң салам түшәк өстендә, кайсы ничек ташланып, рәхәтләнеп йоклап ятучы балаларына бер караш ташлауга, ачулануы эчке шатлык белән алышына иде.

– Эш юклыктан шулай азына ул, бер дә бүтән түгел, – дип сөйләнеп куйган булды аннары, әлеге шул апасы сөяк җыеп алган тасмага күзе төшкән Фасиләсенә төртеп күрсәтеп, – хәзергә бик матур йоклый, уятсак, телебез корыр. Уянып, тамагына кабу белән, син аңарга эш тап, Камәр җаным. Һич югы, әнә каз бәбкәләрен сакласын. Әйт, котырт: тилгән-козгыннан алдырмыйча, аттан-эттән имгәттермичә, унберен тиң карап үстерсә, әниең әйтте диген, көзгә бәбкә казларны саткан акчага сиңа өр-яңа ситсы күлмәк алырбыз, дип әйтте диген.

– Ә тилгән бәбкәсе-ние белән бергә үзен күтәреп алып китсә?

Уйламаганда-көтмәгәндә, Камәрдән дә, һәрвакыт аз сөйләп, күп уйланып йөрүче үтә йомык Камәрдән дә әнә нинди йомры сүз килеп чыкты. Моны бары тик яхшыга гына юрарга мөмкин иде: димәк, татулык, өмет, киләчәккә, хәзергә әле ситсы күлмәкле киләчәккә генә булса да, ышаныч урнаша бара иде бу кечкенә өйдә.

Җәен ничек кирәк алай, алдан ук кешегә көнлеккә йөреп, урак урып, ындыр эшләренә булышып, үз вакытында – кешедән элек тә түгел, кешедән бик соңга да калмыйча – имана җирен эшкәрткәч, чәчәсен чәчтереп, җыелганын келәтенә салдырып, өстәвенә тагын Барыйдан ук калган алабашлы сыерына азмы-күпме азыгын да әзерләп, бераз баш-күз алу белән, алар вакыт тигәндә үз эшләренә: Камәре, киергесен алып, үзенең чигешенә, Гыйльмениса, стан корып, чүпләмле сөлге-тастымаллык сугу эшенә керештеләр. Балалар арасында да талаш басылды. Җәйге айларда – күкәй, көзен чикләвек җыеп саткан акчаларга балаларның азмы-күпме өсте дә бөтәйтелде. Тик хәзергә Камәрнең генә өстенә юк, ул үзенә күрә түгел, юк-барга риза булмый: «Болай да килеш-килбәтем рәтсез, кигән киемең дә кешенекеннән ким булса, кыз башың белән ничек кеше күзенә күренмәк кирәк», – дип киреләнеп куйгалый иде.

Гаҗәп хәл – Гыйльменисаның моңа хәтле һич ишеткәне юк иде – соңгы вакытларда Камәр, бик еш булмаса да, үзенең кыз кеше икәнлеген шул аз сүзлелеге аша да искә төшергәли башлады. Җиңгәсеннән качырып-посырып кына кесәсендә кершән-иннек тә йөртә һәм тагын да гаҗәбрәге: беркөнне моның өстенә иңбашларын күпертмәләп, төймә юлларын яшереп, нәкъ шул заманча итеп теккән зәңгәр плюш бишмәт менде. Башта ышанмаска тырышып, «үзенеке түгелдер, куеп торган берәр кешенеке белән бөкресен каплап йөрүедер» дип көлеп караучы күрше кызлары, өскә ишелергә торган кыйшык өйдән күзнең явын алырлык зәңгәр плюш бишмәт киеп чыккан Камәрнең чиләкләрен шыңгырдатып чишмәгә суга китүен күреп, төрлесе төрлечә юрарга кереш– теләр:

– Җиңгәсе бертуган апаңнан да болай, җиңгәсе аркылы, сиздермичә генә, Әлмөхәммәт байныкын тарттыра торганнардыр, – дип аңлатып маташтылар берәүләр.

Икенчеләре наданлыктан һәм көнчелектән тагын да арттырыбрак җибәрделәр:

– Андый бөкре кешенең җен-пәриләр белән әшнәлеге була, диләр, менә күрербез… берәр җен егете, күзләрен томалап, очыртып алып китәр әле бер дә бер көнне.

– Син күзеңне томаламыйча да китәриең бик, алып китүче генә юк.

Арада, әлбәттә, дөреслеккә күз йоммыйча әйтә белүчеләр дә чыккалап куя иде:

– Ә син күргәнең бармы соң? Җиңгәсе белән ничек көне-төне кадалып яталар алар.

Чынлап та, сукыр лампа яктысында күзләрен бетереп, икенче-өченче әтәчләргә кадәр Камәрнең – киерге өстендә, Гыйльменисаның станда дөмегеп утырганлыкларын күбәүләр белми, белгәннәре дә, кешедән ишетеп кенә белгәнгә күрә, ышанып җитмичәрәк карыйлар иде.

Халык өстенә төшәчәк зур бәлане күңел алдан сизенгән кебек, мең тугыз йөз ундүртенче елгы сугыш башланыр алдыннан берничә ел элек тирә-күрше авылларда кыз бирү, малай өйләндерү шау-шулары көчәеп китте – зур зилзилә кубу алдыннан халыкның, инстинкт буенча диярлек, адәм рәтле бер яшәп каласы килә иде булса кирәк. Әлбәттә, челтәрле сөлгелек, ашъяулыклык суктырырга, нәкышле чигеш эшләренә дә сорау көчәеп китте. Мондый чакта йокы яки кәрәчин белән исәпләшеп булмый. Вакытны белү өчен сәгать-мазар дигәннәре юк, беренче әтәчкә хәтле, аннан икенчесенә хәтле, билләре-аркалары кәкрәеп катканчы эшләп утыралар иде.

Гаҗәп хәлләр белән тулы бит бу дөнья. Әнә шундый, вакытны һәм йокыны онытып эшләп утырган кышкы төннәрнең берендә, тәрәзә алдындагы нигездә кар шыгырдаган кебек булып китте. Моны иң элек Камәр ишетте һәм, сискәнеп, киергесеннән йөзен күтәрде.

– Тәрәзә алдында кар шыгырдады, берәрсенең мыскыл итеп йөрүе түгелдер ич, туганым җиңги? – дип, җиңгәсенә текәлде ул. Күңеленә аның «Берәр егет-җилән шаяртып йөрми торгандыр бит?» дигән сорау да килгән иде, тик алай әйтергә кыймады: «Оялмыйча… егет-җилән, имеш… аны, Камәрне күзли килмәгәннәрме тагы?»

Җиңгәсе Гыйльмениса бу сүзгә игътибар бирмәгәнгә, хәтта аны ишетмәгәнгә үк салышты. Әмма Камәрнең аның саен җаны уйнаклый: «Ә килсәләр соң! Килсәләр соң! Әллә мин кеше түгелме?»

Һәм Камәр, үз гомерендә беренче мәртәбә, тыштан аны-моны сиздермәсә дә, күңеленнән иләсләнеп куйган кебек булды, чынлап та, килсәләр соң! Камәр кеше түгелмени? Тамбур энәсе белән чигелгән нәкышләрдәге бизәкләрне авылда тагын кем шулай оста итеп сала белә? Камәр, аның бай күңеле сала ул бизәкләрне!

Ә җиңгәсе, хәйләкәр Гыйльмениса, болай үзе ишетмәгәнгә салышкандай утырса да, эченнән кинәт тәшвишләнә куйды: «Тишекле сөяк җирдә ятмый, диләр… Кара әле, кайчан булса да бер ише килеп чыгуы бар бит бу Камәрнең дә… Шулай була калса, Алла сакласын, Гыйльмениса кем белән торып кала соң бу дөньяда? Берсеннән-берсе чәчбирәк булып туган өч кызы һәм аннары… Барыеның юк-юкта искә килеп төшә торган, үзе кебек кыюсыз истәлеге беләнме?»

Бер кире китсә, гел кире китә бит ул! Инде җайланып килә, ирсез тормышка ияләштем, кызларым-чәчбиләрем көннән-көн калка, яшьләренә күрә сүз тыңлаучаннар, берсе икенчесенә күз-колак, Камәр сеңелкәшем дә чын иптәш булып, кулы эшкә өйрәнеп, авыл арасында булдыклы дигән даны таралып килә дигәндә генә – юк икән, бетмәгән икән Гыйльменисаның күрәселәре! Унөченче елны яңадан җир өләшү килеп җитте, Рахмановлар гаиләсе, ир-ат булмаганлыктан, иманадан бөтенләй төшерелеп калдырылды. Уйлап карасаң, кызык килеп чыга: кеше җирдә яшәргә тиешле, шул ук кеше җиргә лаек булып та саналмый. Бу очракта Гыйльмениса ялгыз үзе генә дә түгел, өч кызы, бер каенсеңлесе белән. Шуның да өстенә мең тугыз йөз ундүртенче елгы сугыш башланып, кешеләрдән туй, малай өйләндерү, кыз бирү хәсрәте очты, кешеләрнең башына зуррак хәсрәт төште. Үзеннән-үзе аңлашыла: чүпләмле сөлгеләр, тамбур нәкышләре белән чигелгән өстәл ашъяулыклары, поднос яулыклары хәстәрләү кайгысы да китте. Озакламый фронт якларыннан кара тәреле шомлы хәбәрләр кайта башлады: сезнең ирегез… сезнең әтиегез… сезнең улыгыз фәлән фәләнич уртак мәмләкәтебезнең изге туфрагын саклап, патша галиҗәнапларына верноподданныйлык хисләрен югалтмаганы хәлдә, фәлән-фәлән җирдә чын каһарманнарча шәһит булды. «Верноподданныйлык хисләре» дигән чит сүзләре аңлашылмаса да, «шәһит булды» дигән сүзләре бик аңлашыла иде, моннан соң рәтле тормыш көтмә, ахрысы, инде…

Бер караганда, бу сугыш дигәннәре Гыйльменисага күп кенә ишләр дә китереп өстәде, хәзер инде яшьләй тол калган хатын ул гына түгел, аның кебекләр өй борынча булмаса да, шулай да күбәйгәннән-күбәя бара иде. Кайгы уртаклашыр кешеләр җитәрлек, шул ук вакытта өмет белән яшәүчеләр дә юк түгел иде. Кулы язу белгән кеше итеп, солдаткаларның күбесе хат яздыру өчен Гыйльменисага килеп егыла. Өмет белән хәсрәт арасында кысылып яшәүнең ачысын-төчесен шактый татыган Гыйльмениса хатларны килештереп яза. Тормышның көннән-көн кысыла килүен, хуҗалык алып бару эшенең авырлыгын, авылда булып торган бәла-казаларны, кемнең сыеры зыянлавы, кемнән үлгән хәбәр килүенә хәтле – барысын да бер дә иренмичә тезә дә, ахырга таба, әллә үзенең дә сөю-сөелү хирыслыгы чыгып бетмичә, яшьләй тол калганлыктан, шул берочтан үз күңелендәгеләрне дә кушып, бик үк тәкатьсезләнеп түгел, шулай да «кайчан булса да бер ястыкка икәү башны куеп йоклаулар булырмы икән? Күрербезме икән андый бәхетне?» кебек, тулып ташкан сагыну хисләрен чайпалдыра торган итеп язуны булдыра иде. Шуңа күрә хат яздыру нияте кузгалган яшь солдаткалар күбрәк аның янына киләләр иде. Хәтта, ахыр чиктә, тормышының ертык урыннарына ямау салырлык кайбер «кештәкләр» не хат яза белү осталыгы белән дә эшли алган булыр иде Гыйльмениса – килештереп хат яздырырга теләүче киленчәкләр булган байлыкларын кызганмаган булырлар иде. Гыйльмениса башта ук кистереп әйтеп куйды, әгәр шул юк эш өчен ни дә булса алып килә торган булсагыз, ике кулымның берсен дә кыймылдатмаячакмын, диде. Шулай да кешеләр һәрвакыт кешеләр булып калалар, бигрәк тә хәсрәтле чакларында күңел кыллары нечкәрә, Гыйльменисаның үзенә биреп булмаса, һич югы, ятимнәренә – кызларына дип, кесәләренә берме-икеме күкәй кыстырмыйча килә алмыйлар һәм бу бүләкләрен әниләре күрсә-күрмәсә, ничек тә балаларның кулларына төртеп китәләр иде. Шулай итеп, халык өстенә төшкән бу зур бәланең Гыйльмениса балалары өчен бер бәйрәме дә чыгып куйды: тегеләр хәзер чәчүргеч тасма өчен алай талашмыйлар, хәтта күкәйне һич әрәм-шәрәм итмичә җыеп, уртанчысы – купшыланырга ярата торган әлеге Фасиләсе – кырыктартмачыдан муенына мәрҗән дә алып такты.

Бу хат язу һөнәре, бер яктан, Гыйльменисаның үзе өчен дә ярый, кеше хатына үз күңелендәге сагышларны да кушып, хат язган саен бераз бушанып калгандай була. Шуның өстенә ике хатын бергә очрашса, аз-маз кәлә-мәлә сөйләшеп, эчләрен дә бушаталар, арада, әлбәттә, кызыклы-кызыклы гына гайбәтләр дә чыккалап куйгалый иде. Аһ Алла, Гыйльмениса да кеше ич, гел тормыш турында уйлап, ут йотып йөргәнче, арада вакыт-вакыт кеше гайбәте тыңлап, бераз онытылып тору да зыян итми торгандыр.

Әнә шундый телгә беткән яшь солдаткаларның берсе, башта, Гыйльмениса хат язганда, берничә тапкыр лышык-лышык елап алган булды да, хат язылып бетеп, конвертлангач, шактый ук тынычланып һәм һич истә-оста юк чагында:

– Кара әле, Гыйльмениса малай, – дип, кызык кына итеп сүз башлады, – без бүген Мәүлихәләрдә, белгән-күргән өч-дүрт кенә кеше җыелып, кич утырмакчы идек. Мәүлихәнең бианасы күрше авылга кызына киткән. Киндер орлыгыннан җылгыр[1]1
  Җылгыр – төелгән киндер орлыгы түбеннән зур пилмән кебегрәк итеп казанда пешерелгән, соңыннан шул киндер маена ук манып ашала торган аулак өй ашы. (Авт. искәр.)


[Закрыть] пешерергә дип сөйләштек. Аннары, синнән яшерен-батырыны юк, килсәләр-килмәсәләр, Хисмәт писарь белән Гата хәлфә дә килер кебек әйткәннәр. – Инде бөтенләй күз яшьләре кипкән, хәтта көләчкә үк әйләнгән бу яшь солдатка, шул ук вакытта сүзләренә уен-көлке төс бирергә теләгәндәй, шактый ук гөрләтеп өстәп тә куйды: – Кирәк тапсак, Гата хәлфәдән Коръән укытырбыз, яңа орлыктан пешкән яңа җылгырны котлатып…

Элек бераз аптырабрак калган Гыйльменисаның күзләренә кинәт яшереп калып булмастай очкын чәчрәп чыкты:

– Кара әле, син кемгә саныйсың мине, Солтания? – диде ул, берьюлы кабынып китеп.

Тегесе, бу кыек эшнең үтмәслеген шундук төшенеп, ничек тә шаярткан атлы күренергә тырышып, сүзне сузарга уйлаган иде дә, Гыйльменисаның хәтта шаярып сөйләшеп торырга да теләге юклыкны сизеп, ниһаять, тизрәк ишек тоткасына таба ашыкты.

– Бүтән вакытта хат яздырырга икенче кеше тап, әйтмәдең дип әйтмә, – дип, кунагының артыннан кычкырып калды тәмам җене чыккан Гыйльмениса. Җене чыгуын чыкты, шулай да күңеленең кайсыдыр бер почмагы – бик яшертен, бик эчкәреге почмагы – уйнаклап калды бит. «Кара әле, ни кыланалар кешеләр, үзе иренә хат яздыра килгән, җылаган була әле, җитмәсә…»

Аннары тагы хат яздырырга килүчеләрнең берсе – бусы Гыйльмениса белән көрәшче Хафиз арасында элеккеге, кыз вакыттагы яшертен «сандугач туйдыру» ларны белепме, әллә белмичә, тик болай, ишеткән яңалыкларыннан берсе итепме – сүздән-сүз чыгарып, һич уйлап тормастан, мондый яңалык әйтеп ташлады:

– Гомере бетмәгән булса, Алла боерса, безнекеләр дә кайтыр. Әнә бит гомере бетмәгән булгач… Күпер төбе Хафизны әйтәләр. Караблары белән батырганнар, ди, берчак. Батырганнар, ә башына җитә алмаганнар. Бүлнистән бүлнискә йөртә торгач, инде килеп, үзебезнең Казан бүлнисенә үк кайтарып җиткергәннәр, ди. Ничәмә-ничә еллар күзгә-башка күренмәгән кеше, кайтып төшәр әле менә берзаман…

Кинәт бөтен тәне белән дерелдәп куйды Гыйльмениса, йа Хода, әле ярый балалар өйдә юкта туры килде, аннары тагы Камәр сүс өмәсенә киткән чак иде. Камәр дигәннән, ул да хәзер теге вакыттагы йомылып ята торган Камәр түгел. Кул эшенә уңганлыгы белән авылда даны чыккан. Җиңгәсе белән туганнарча тату торуын да мактап телгә алалар. Аннары теге буранлы кичтә тәрәзә алдындагы нигездә кайсыдыр бер билгесез адәмнең кыштырдап куюы да күңелне алгысыткыч шом калдырган иде. Шуның да өстенә тагын, куак кыштырдаганны ишетеп, «Йөз бүре күрдем!» дип шапырынучылар монда да бар: Камәр турында «ул инде үзенә ике сандык мал әзерләгән, ди. Калага алып барып сатса, берсе-берсе бишәр сум торырлык күпертмәле чигеш белән эшләнгән поднос яулыклары гына да берничә дистә, ди» кебек имеш-мимеш сүзләр чыккалап тора. Болар барысы да ул серкәле башны җилкендерү өчен җитә кала: битенә кершән-иннек, тырнакларына кына ягынып җибәрә кызый, өстендә әлеге зәңгәр плюш бишмәт, әйтмәссең теге вакыттагы йомыкый Камәр дип. Әлбәттә, тәндә җаны бар кешенең, болай купшыланып та алгач, кияүгә чыгасы килү теләге дә уяна булса кирәк, шулар барысы бергә кушылып Камәрне хәзер тәмам терелткән, терелткән һәм тилерткән, «алам» дип әйтүче булса, «барам» дип сикереп чыгарга Камәрең бик әзер, тик хәзергә менә «алам» дип әйтүчесе бер дә генә күренми иде әле. Шулай да Гыйльмениса хәзерге минутта бернәрсә өчен шатланып бетә алмый: ярый, Камәр өйдә чагында әйтмәделәр әле теге хәбәрне! Әлеге шул күпер төбе Хафиз турындагы хәбәрне. Аннары тагы шунысына бик шөкер: ялгыз баш калган чак түгел. Берсеннән-берсе тупырдабрак өч кызы үсеп килә, олысы Факиһәсенә быел унике тулды. Башкасын әйткән дә юк: кечесе, Фәниясе, «быел кыш мин дә абыстайга сабакка йөрим» дип тәтелдәп торган була. Бу бәләкәй тәтелдеге тагын шуның белән апаларыннан уздырып җибәрде: бабасы Әлмөхәммәт белән уртак тел табып алган. Һични белән исәпләшеп тормый: «Син минем кибетче бабам бит! Алай булгач ник син мине киндер ыштаннан йөртәсең?» – дип сөйләнә-сөйләнә, бара да сарыла икән тегеңә. Әлмөхәммәт бай да кеше бит, әллә күңеле йомшаган чак туры килеп, әллә, ярлы тәкәббер булып, һаман буй бирми йөргән Гыйльменисасын үртәргә теләүдән, шулай бара-кайта сырпаланып йөрүләренең берсендә бу бәләкәй тел бистәсен шәһәрдән генә алып кайткан өр-яңа сатин күлмәк-ыштан, яулык-тасма белән чын-төзү итеп киендереп җибәрә.

Менә шулай тора хәзер эшләр! Шулай торуын тора да, нишләп соң «Хафиз кайта!» дигән хәбәрне ишеткәннән бирле Гыйльмениса тәтәйнең болай җае китте әле? Кайдан чыккан, нигә дип чыккан хәбәр булды соң әле бу?

Ләкин Хафиз кайта дигәне күпмегә чын булгандыр – чынмы, уйнап чыгарылган сүз генә булдымы ул? – Әмма Гыйльмениса тормышында һич көтелмәгән һәм хәтта уйга килүе дә мөмкин булмаган бер яңалык килеп туды.

Көннәрдән бер көнне аларның авыл башындагы кыйшайган өйләренә аркасына юл капчыгы аскан, капчык өстенә корымланып беткән котелогын бәйләгән, солдат хезмәтеннән кайтышы икәнлеге тышкы кыяфәтеннән, кием-салымыннан, арыган-алҗыган килешеннән үк күренеп торган, ләкин сөйләшүенә, арада көлдерә торган шук сүзләр дә кыстыргалап җибәрүенә караганда, әлегә бөтенләй үк сыгылып бетмәгән урта яшьләрдәге бер мосафир килеп керде.

– Рәхәт булды әле, шакып торасы капка да юк икән монда, безнең ише килгән-киткәнне рөхсәтсез кабул итүчеләр булса кирәк, – дип, керешли үк үзеннән-үзе сөйләнә-сөйләнә керде һәм шундук, «рад стараться» дип, механик рәвештә диярлек солдат сүзләре кыстыргалап, җилкәсендәге капчыгын салып атты, гимнастёрка җиңе белән маңгаен сөртте.

– Бала-чага йөрүдән туктамый, ишеккә ябылып торырга чират тигәне юк, – дип, җор телле кунак җаенарак ятып, кече яктан, сызганган җиңнәрен төшерә-төшерә, Гыйльмениса килеп чыкты. Алар икесе дә нишләптер бермәл сүзсез калдылар. «Хафиз дигәннәре шушы көнгә калмагандыр ич?» дигән хәвефле уй үтте Гыйльменисаның башыннан. Озак еллар күрми торуына карамастан, ул көрәшче Хафизны әле һаман элеккечә мәһабәт, киң җилкәле, көләч бер егет итеп күз алдына китерә иде. Ләкин кунак аңарга озак саташырга юл калдырмады:

– Әйтүләренә караганда, Барый Рахмановлар өе шу– шы була торгандыр? – дип сорады ул, һаман шулай солдат кыюлыгы белән. – Сез аның сеңлесе-мазары түгелдер ич?

– Мин аның хатыны идем, – дип, әкрен генә әйтеп куйды Гыйльмениса, нишләптер бу кешедән оялган кебек, түбәнгәрәк карап.

– Алай диген, – әлеге җаваптан аптырабрак калгандай суза төште кунак һәм кинәт тукталып калды. Анысы да, түбәнгә карап, беравык тынып торды. Аннары авыз эченнән, бары тик үзе өчен генә сөйләнгәндәй мыгырданды: – Мондый җиңгәйне калдырып, ашыгыбрак киткән икән шул бичара.

– Утырыгыз, мин тагын бөтенләй онытылып ук киткәнмен, – дип, Гыйльмениса, татар гадәте буенча, кунакның астына киез китереп салды, урын тәкъдим итте, – менә бар булганы белән чәй куеп җибәрербез.

Гыйльмениса кабаланып кече якка кереп китте, аның ул якта самавыр куеп кайнашканы ишетелә, шул ук вакытта ул, үзе күренмәгәч, бераз батырая төшкән сымаграк та сизелә иде.

– Сорарга да куркып торам, сез соң, Алла кушып, кайчан да булса безнең Барыйны күргән, Барый белән очрашкан кеше түгелсез?

– Без аның белән бергә елга якын бер баракта торып, бер хуҗаның шахтасында эшләдек.

Тагын тынлык урнашты. Тынлыкны кече якта кулдан төшеп киткән чыра-пычак тавышы бүлде. Шулай да сүз ялганып китми иде әлегә. Тәкъдим ителгән урынга әле һаман утырмыйча идән уртасында аптырабрак басып калган кунак шулай да бу тынлыкны артык күтәрә алмады – аңа, дөнья күргән кешегә, бер үк вакытта әллә ничегрәк: «Ник кердем?» дигән дә төсле, бик ул хәтле искитәрлек эш тә юк кебек күренә иде.

– Була дөньяда хәлләр, сеңелкәш, сезнең белән бездән генә калмаган, – дип сөйләнеп куйды ул үзалдына. Аннары кече якта, сиздермәскә тырышып, шул ук вакытта эшен дә караган булып, лышык-лышык җылап, борынын тарткалап йөрүче хуҗа хатынны тынычландырырга тырышып булса кирәк, әйтеп куйды: – Бичара-мәрхүм, тагын бер айдан илемә кайтам, дип шашынып йөри иде, нишлисең бит, тәкъдирең шулай булгач…

– Син үзең берәр мулла-мәзин нәселеннән түгелсең бит? – дип, әллә ачуланып, әллә аптыраганнан, кырыс кына сорап куйды Гыйльмениса. Аңа бүлмә тактасы аша сөйләшү ул хәтле читен түгел, җитмәсә тагын, аңарга кунакның «тәкъдирең шулай булгач» дип шомартып сөйләргә тырышуы да бер дә ошамый иде.

– Мулла-мәзин булып, әллә җеназа намазы өчен түләтергә килгән кеше дип шүрләдеңме, апакай? – Кунакның тавышында яңадан элекке уенчаклык ноткалары яңгырый башлаган иде инде. – Юкка хәвефләнмә, минем үземне дә җеназасыз-нисез берничә тапкыр теге дөньяга озата язып калдылар. Күреп өлгермәдегезмени әле әйләнчек сарык кебек кырын-кырынрак йөргәнне. Үземнән элек минем сул як иңбашым йөри, оҗмахка да, тәмугка да иң элек шул сул як иңбашым белән барып керәчәкмен.

Самавыр кайнап, чәй урыны әзерләп, солдатның керләнеп беткән күчтәнәч шикәре белән берәр чынаяк чәй эчкәнче болар тәмам танышып, аңлашып җиттеләр: кайчандыр Гыйльменисаның Барые белән бер баракта торып, бер шахтада эшләгән бу гидай бәндә дөньяда хәзергә исән-сау селкенеп йөрсә дә, соңыннан сугышта булып, яхшы ук чәрдәкләнгән һәм, үзе әйтмешли, тәмугка җантыгы белән кереп баручы бер адәм булып чыкты. Лазареттан лазаретка йөртеп, озак кына тинтерәтеп тә рәт чыгарлык җирен тапмагач, өенә кайтарып җибәрергә булганнар. Кайтуына үзенең әллә ни исе китми, авылдан алган хатларына караганда, кайтып, аны тәрәзәсе кадакланган өйдән бүтән нәрсә каршы алмаячак. Ә болай әле, әйтмәгәне булсын, ике нәрсәсе үзе белән: әнә шомарып, каешланып беткән солдат капчыгы да, үзеннән алда кырыйлатып чаба торган җимерек иңбашы. Шулай да сүзләренә, уен-көлкесенә караганда, солдат хәзергә әле тәмугка төшеп китәргә бик ашыкмый, хәтта ачыктан-ачык ук әйтмәсә дә, сүз араларыннан шул аңлашылып калды: иргә аптыраган берәр чүпрәк баш очраса, билләһигазыйм, өйләнүдән дә бер дә качачак кеше түгел, имеш.

Чәй янында нәкъ шушы тема тирәсендә сүз барганда – Алламы, иблисме туры китерде – өйалдына кереп тулган тавыкларны пыранлата-пыранлата, өйдә кунак – ят ир кеше утырудан һич хәбәре булмаган шау-шулы Камәр кайтып керде. Ул кайдандыр кыр эшеннән кайткан, көне шулай туры килгәнме, юлда берәрсе арбасына утыртып алып кайтканмы, авыз бик җырык, күлмәк тә бик югары кыстырылган, итәк белән оек балтыры арасыннан күрми күргән күңелгә яхшы ук вәсвәсә салырлык булып кызыл ыштаны җемелдәп күренә иде.

– Бу шушы Камәр буламы инде? – дип, шундук чәй яныннан торып, ике кулын сузып, күрешә килде солдат.

Ләкин Камәр кулын сузарга бик ашыкмый иде. Ул, кунакка караудан да бигрәк, «Бу кем? Син кемне болай тора тартып минем өскә җибәрәсең?» дигән кебегрәк итеп, җиңгәсенә текәлеп карап тора иде. Шул ук вакытта, әле Камәр турында бер сүз дә булмаган килеш бу әрсез солдатның, чебешкә ябалак очып кунган кебек, ишектә күренүгә сикереп торуы һәм әлеге алдан йөри торган янтык иңбашы белән Камәрнең янына ук килеп басуы, барыннан да бигрәк, һич ишетмәгән, телгә кермәгән килеш, әллә кайдан исемен белеп, «Камәр» дип гөрләп торуы туганым-җиңгәсенең дә өнен алган, ул да ни әйтергә белмичә шаккатып калган иде.

– Дөресен әйткәндә, туганкайларым, мин сезнең бу дворецны шушы Камәр өчен дип эзләп килдем дә инде, – солдат үзен генерал алдындагы солдатчарак тота: әзрәк каушаган, шул ук вакытта каушаганлыгын сиздермәскә дә тырыша, шуңа өстәп, белгән-ишеткән яңгыраулы русча сүзләр кыстыргалап җибәрүдән дә әллә ни тайчанмый – солдат муштрасы аның канына сеңгән иде. Дәрья бит кеше күңеле, башта аптырабрак калган Камәрнең күңеленнән яшен тизлеге белән «әллә теге төнне тәрәзә каршындагы нигездә кар ерып, эз ясап йөргән адәм дә шушы булды микән?» дигән уй узды. Ләкин хәзергә ни әйтергә дә белми, җитмәсә, җиңгәсе дә сүзсез калган, ә сүзсез калган ике хатын-кыз каршында шулай ук сүзсез калып, эндәшми-тынмый басып тору солдат кешегә бер дә килешми иде. Шунлыктан бу юлы инде ул баягы кебек батыр итеп түгел, хәтта бер дә батыр итеп түгел, хәтта чак кына уңайсызланган да кебегрәк итеп, әкрен генә сүзгә кереште:

– Ни дип башлап китәргә дә белмичәрәк торам, сүзе шундыйрак, апайлар, – дип башлады ул, һаман күтәрелеп карарга кыймыйча. – Барый мәрхүм белән бергә бер шахтада эшләвем турында әйттем инде, ул чуттан кабатлап тормыйм. Шул Барый дусның бер васыяте калды минем өстә, әледән-әле әйтә торган ие шуны: шахтага эшкә киткәндә, Камәр атлы бертуган сеңлесен рәнҗеткән булган, имеш. Кул беләнме, сүз беләнме – анысы миңа билгеле түгел, но булган булса кирәк шундый бер күңелсез эш. Шуны әледән-әле телгә алып сөйли иде мәрхүм. «Дөнья хәлен белер хәл юк, Таҗи дус, – дия торган иде, әйтерсең күңеле алдан сизгән. – Андый-мондый хәл була-нитә калса, ди торган иде шуңа өстәп, – ерак түгел авылларыбызның арасы, барып чык безнең Ташлыярга, эзләп тап минем җиде җилгә сәлам биреп утыра торган гүрнәчәне. Камәр атлы булыр ул минем сеңел, хурланма, оялма, каршысына барып, аяк очына башыңны орып, минем исемнән гафу үтен: җан ачигысы белән, тормышка-эт ормышка ачу чыкканнан әйтелгән сүз, зинһар, рәнҗеп, күңелендә саклап йөртә күрмәсен, ди торган иде.

Камәр һәм Гыйльмениса, бу чит-ят кеше алдында һич уңайсызланмыйча, икесе бердән үксеп елап җибәрделәр. Таҗи солдатка да, әлбәттә, җайсызрак булып китте…

– Нишләтим соң? Васыятьне җиренә җиткермичә кала алмадым, – дип сөйләнеп алды ул үзалдына, – белгән юк, бәлкем, мин әнә шул васыять аркасында сугыш мәхшәреннән исән-сау калганмындыр…

Артык чәй эчү дә, сөйләшеп-тәфсилләп утыру да булмады, чөнки берсенә дә җиңел түгел иде. Гаҗәп бит кеше күңеле, әле яңарак кына тәмам тулышып, нечкәреп калган Камәр, елаганнан соң әллә кинәт җиңеләйде, әллә башына берәр җүләр уй килеп төште, солдат китәргә кузгалгач, аны-моны уйлап тормастан, җиңгәсен бер читкәрәк тартып алды да пышылдап кына әйтә куйды:

– Туганым җиңги, ачулансаң ачуланырсың, мин бу кешене Тегермән тавына хәтле озата барам. Килешмәгәнен беләм, әйтер сүзем дә юк, ә бармыйча булдыра алмыйм. Абыем кебек булып китте ул миңа ничектер…

Нәрсә әйтә алсын Гыйльмениса? Аннары ул Гыйльмениса эшемени? Таҗи солдат «Кирәкми! Юлны мин үзем дә беләм!» дип караса да, тыштан гына әйткән булгандыр, кыз ияргәч, бик шатланып риза булды. Һәм Камәр, өстен алыштырмаган, елаганнан соң битен-күзен юмаган Камәр китте дә барды ияреп.

Сөйләшә торгач, сүзләре дә табылган булса кирәк, әйләнеп кайтканда, Камәрне алыштырып куйган кебек иде.

– Ул бик яхшы күңелле кеше булса кирәк, туганым җиңги, – дип, үзен тота алмастан сүз башлады кайтуы белән, – миңа «җаным!» диде, миңа моңарчы берәүнең дә «җаным» дигәне юк иде. Мин бөтенләй, шушы чыгып китүдән үк ияреп китмәкче идем аңарга. «Тукта, кайтып, тәрәзәгә кадакланган такталарны алыйм, өйгә бераз якты керсен, юкса мин сине ничек танырмын караңгы өйдә?» дигән була. Шундый әйбәт, шундый көлдереп сөйли, абыйның үлгән хәбәре килгәннән бирле, минем әле бер дә болай көлгәнем юк иде.

Нәрсә әйтә алсын Гыйльмениса? Аннары ул Гыйльмениса эшеме? Гыйльмениса эше – менә тагын бер югалту: көзен, кыр эшләре беткәч, Таҗи солдат – ул әле һаман шомарган солдат гимнастёркасын салмаган иде – кайдандыр тарантаслы ат табып, дугасында кыңгырау яңгыратып килде дә, Гыйльмениса – «туганым җиңги» не өч кызы белән үзен генә калдырып, Камәрне үзенә – бу юлы инде бөтенләйгә алып китте.