Текст книги "Таптал уонна дьүккүөр"

12

Бэриэт бырайыак оҥоруон иннинэ куорат таһынааҕы уонна чугас улуустарга баар хотоннор араастарын чинчийэ көрбүтэ, билсибитэ.

Хотон хотон курдуктар, ол эрээри тоҕо наһаа ыарахаттарый?! Ноһуому таһаарыы механизацията биллэн туран уустук, сыананы да тэбэрэ буолуо. Сүүһүнэн сүөһү турар хотонугар эрэ наада буолуон сөп эбитэ дуу?! Онно даҕаны эрэйэ-буруйа ордук элбэх буолан тахсыан сөп. Бэйэтин сыаната балачча буолуо, элбэх уоту сиир, эбиитин хам тоҥон хаалыан сөп, тиэхиникэ буолан баран хайдах алдьаммат буолуой? Аны улахан хотоҥҥо сылытыы кыһалҕата баар ээ. Уһук хоту, тоһуттар тымныы дойдуга биирдиилээн пиэрмэргэ итинник тэринии уустуга чахчы.

Биһиэхэ сүрүннээн кыра, 25–50 сүөһү киирэр хотоно табыгастаах. Онно маннык уустук тэрили туттар наадата кэрэгэй буолуохтаах. Ноһуому кыра хотонтон, хоруудаҕа мунньан, олох судургутук, көлүөһэлээх таачыканан бэйэ таһаарара быдан табыгастаах диэн быһаарбыта.

Бэриэт, инженер киһи быһыытынан, ханнык да үлэҕэ судургу, көнө, элбэх ороскуота суох, ол эрээри көрөргө-истэргэ, үлэлииргэ табыгастааҕын тобула сатыыр толкуйун урутаппыта.

Кини сыл аҥарын эрэ кыайбат кэм устата үлэлээбитэ. Урааҥхай дууһата уһуктан бэркэ диэн умсугуйан, тартаран туран элбэх илииһи уруһуйдаабыта. Хотон сыаната лаппа чэпчээбитэ – 7 мөлүйүөнтэн эрэ ордук сыанаҕа тахсыбыта. Бу 30-ча мөлүйүөн солкуобайга тэҥнээтэххэ, сир уонна халлаан арыттаһалларын тэҥэ буоллаҕа.

Улахан суолталааҕы оҥорбутун өйдөөн, үлэттэн астыныы диэн тугун билбэтэҕэ ырааппыт инженер, бу кэнники хас да сылларга аан бастаан эгди буолбута. Кини сытыы өйө, чуҥкуйбут мэйиитэ, туох эрэ саҥаҕа дьулуһар сүрэҕэ бу ырытыылаах, тугу эрэ тобулар дьүккүөрдээх үлэни күүппүтэ ырааппыт эбит этэ.

Бырайыак интэриэһинэй буолан тахсыбыта. Бу бырайыагынан ханнык баҕарар бааһынай, ханна баҕарар бэйэтин кыаҕын иһинэн маннык хотону туттуон сөптөөҕө.

Бэриэт үлэтин түмүгүн доҕоругар Владимир Ефимовичка көрдөрбүтэ. Тыа сириттэн төрүттээх, от-мас үлэтин бэркэ билэр, кыра эрдэҕиттэн хотон үлэтигэр барытыгар кыттыспыт, ынах ыыр, саах таһаарар диэни этинэн-хаанынан билбит саха уола, доҕоро Болодьумаар үлэни үрдүктүк сыаналаабыта.

– Дьэ, доҕоор, үчүгэй үлэ тахсыбыт. Сыаната аҕыс мөлүйүөнү кыайбат дии.

– Тойон инньэ диир буоллаҕына оннук буоллаҕа дии, – хайҕаммыт Бэриэт хаадьылаһар тыллары ыһыктыбыта.

– Күлэн ымаҥныы олорума. Миигин эрэ кыайдаргын! – Владимир олоппоһугар лах гына олоро түспүтэ, уоһун үмүрүтэ чорбоҥноппута, тугу эрэ толкуйдаан баттаҕын өрө анньыммыта. – Дьэ, Бэриэт, мантыкабытын көмүскүөхпүтүн наада. Ханна, хайдах кэпсээн дьону итэҕэтэбит, ылыннарабыт, хаамтарабыт?

– Ону эн миигиттэн ыйытаҕын дуо? – Бэриэт улаханнык соһуйбута, мэктиэтигэр өрө хонос гына түспүтэ. – Оттон ону эн дьаһайыах буолбутуҥ, былааһы да туһанар кыах бааын эппитиҥ. Тыл-өс оччолорго сытыытык, кыахтаахтык иһиллибитин умнубаппын ээ.

– Оннук баара. Баар буоллаҕына да табыллара буолуо, – Владимир дуоспурунан хаҥас илиитинэн сыҥааҕын имэринэ-имэринэ, сабырыччы туттубут хаастарын анныттан табаарыһын супту көрөн олорбута.

Бэриэт туох да саҥата суох олороро, кэтэһэрэ. Арай тиэтэйбит санаатыгар уһун баҕайы кэм ааспыта. Владимир алын уоһун чорботон сыҥааҕын имэринэрэ, муннун да мускуммахтаан ылара, тугу эрэ толкуйдуу сатыыра биллэрэ. Кэмниэ кэнэҕэс:

– Бэриэт, чэ, маннык гыннахха ордук буолара дуу? Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр, солбуйааччы Петр Николаевич Павловка мунньахта оҥорторуох. Чопчу эн бырайыагыҥ тула кэпсэтии барыан наада.

– Бэрт буолуо этэ, – Бэриэт быһа түһэ охсубута. – Ону ылынар дуо, ол киһибит?

– Ылынар гына кэпсэтиэхпит буоллаҕа дии.

– Уһаппатах киһи.

– Оннук. Уһатар наадата суох, – ити тыллары кытта Владимир суотабай төлөпүөнүн ылбыта. – Тойоҥҥо эрийиэххэ, болдьоһор наада… Петр Николаевич, үтүө киэһэ! Потаповпын, Владимир Ефимович. Киэһэ иллэҥ бириэмэҕин алдьатарбын бырастыы гын… Маннык дьыала баар. Мин биир бэртээхэй диэн доҕордоохпун. Идэтэ радиоинженер. Улахан мындыр киһи. Ол киһи хотон бырайыага оҥорбут. Сыаната чэпчэки бөҕө… Чэ, ону мин көрсөн барытын быһааран кэпсиэм. Көрсүөх эрэ, сүбэлэһиэх… Миэхэ үлэбэр кэлэ сырыт… Чэ, сөп. Күүтэбин.

– Хайа туох диэтэ? – Бэриэт ыксаабыттыы ыйыта охсубута.

– Сарсын эбиэт кэннэ кэлиэх буолла. Официальнай миэстэҕэ ордук кыайыылаах буолуо.

– Оннук бөҕө буоллаҕа дии. Хайа да бэйэлээх тойон Бырабыыталыстыба дьиэтигэр кэлэн олорон өрөлөһө олорбот ини, – Бэриэт ытыстарын сууралаабыта, үөрэн ыртайбыта. – Дьэ эрэ, кыай эрэ, уол оҕото!

– Сөбүлэһиэ. Үчүгэйи көрөн олорон туох диэн утарылаһыа буоллаҕай?! Хата, кимнээҕи ыҥыртарабыт, мунньахха?

– Эмиэ миигиттэн ыйытта. Мин билиэм дуо, эн билэр буоллаҕыҥ дии!

– Бырайыактыыр институттар хайаан да сылдьаллар. Ол чуолкай. Онон эн кинилэргэ эппиэттэһэр өйгүн-санааҕын сытыылаа. Кинилэр харчыга интэриэстээх дьон, дьэ, ону-маны булан түөһэн туруохтаахтар. Сыананы чэпчэтэр туһунан эрэ санаабат буолуохтаахтар. Киирсии буолар, Бэриэт. Бэлэмнэн!..

13

Сардаана бырайыак оҥоһуутун бэркэ диэн ылыммыта уонна барыта табылларыгар баҕаран Үөһээ Айыылартан кытта көрдөһөрө. Бэриэттэн интэриэһиргээн ыйытара. Эппиэттэр сырыы аайы этэҥҥэ баран иһэри кэрэһилииллэрэ.

Хотон бырайыага бигэргииригэр кини эрэнэрэ. Оттон ону олоххо киллэриини кини Бэриэтэ саҕалыахтааҕын, онно сүөһү тутан фермер буоларын хайдах да төбөтүгэр сатаан батарбата.

Дьиэ кэргэн куоракка олоҕун булан, этэҥҥэ олорор. Оҕолор улааттылар, бэйэлэрэ туспа ыаллар, сиэннэр эбиллэллэр. Сардаана Бэриэтин хомотумаары туох да сөбүлээбэт тылларын олох быктарбат. Барахсан бэйэтэ даҕаны эрэй бөҕөнү, үтүрүм-хатырым буолууну көрсүмэхтээтэ. Ити бырайыак үлэтин булан сэргэхсийбит курдук буолла ээ.

Кини саарбахтыыра уонна мунаахсыйара бэрт буолан, биир үтүө күн, аҕалара тыаҕа барбыт киэһэтигэр, ити боппуруос тула оҕолорун кытта кэпсэтиини саҕалаабыта. Барыта хайдах, туох буолбутун, туохтан сылтаан саҕаламмытын, билигин туох өй-санаа тиийэн кэлбитин, инники хайдах буолуохтааҕар аҕалара көрүүтүн оргууй наллаан, тугу саарбахтыырын быһаара сатаан син уһуннук сэһэргээбитэ.

Маннык кэпсэтии буолуохтааҕа биллэрэ. Ону аҕалара даҕаны сэрэйэр буолуохтаах. Бу дьиэ кэргэҥҥэ туох барыта төрөппүт, оҕо диэн араарсыбакка, атастыы-доҕордуу быһыы майгытыгар сүбэҕэ турара.

– Ийээ, оттон эн аҕабытыттан ыйыппатаҕыҥ дуо, Барҕаҕа көһөн барыахтааххыт туһунан? – улахан уол Болот дьиктиргээбитин ыйыппыта.

Кини аҕатын суолун солоон эмиэ сибээс үлэһитэ. Ыал киһи, кыыс оҕолоох, биэс сааһыгар сылдьар. Күннэйэ иккис оҕотунан ыарахан.

– Суох, һыллыай, суох. Хайдах эрэ сатаан ыйыппаппын. Хомотон кэбиһиэм диэн наар көҥөнө сылдьабын. Аҕаҕыт барахсан ити бырайыак оҥоһуутун саҕалыаҕыттан наһаа сэргэхсийдэ ээ. Аһыыра, утуйара кытта тубуста, – ийэлэрэ биир сири супту көрөн олорон хардарбыта, онтон чааскытын ылан чэйиттэн сыпсырыйбыта.

– Мама, а почему ты против? – мааны, аччыгый кыыс Сардаана табаарыстарын кытта кэпсэтэ үөрэммиччэ, нууччалыы ыйыппытын бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта.

Кини омук тылын үөрэтэр устудьуон киһи.

– Эмиэ нууччалыы! – Болот кыыһырбыта. – Манна саха ыала олоробут буолбат дуо?! Бэйэбит саҥарар тыллаахпыт ээ. Хаста этиэххэ сөбүй!

– Бырастыы гын. Өйдөөбөккө, – кыыс оһоруна охсубута.

– Оо, ол мин бачча сааһыран баран, аны ол Барҕаҕа сүөһү көрө барабын дуо, оҕолоор? Пахай, онно тиийэн өлөр буоллаҕым дии. Ол үлэни мин кыайыам дуо?!

– Бээ, ийээ, аргыый. Толкуйдуоҕуҥ. Ким да эйигин онно бар диэбэт ээ. Аҕабыт даҕаны инньэ дии илик ини? – аччыгый уол Афоня ийэтин уоскутар тыллары ыһыктыбыта.

Афоня массыына эрэмиэнниир мастарыскыайдаах, ону таһынан массыыналары сүүрдэн аҕалан атыылыыр. Сырыы киэҥ киһитэ. Кэргэнэ Оля учуутал, сотору түөрдүн туолуохтаах кыыстаахтар. Фрося диэн хос эбэтин аатын ылан, улахан мааны киһи.

– Инньэ дии илик, – Сардаана тутан олорор салфеткатынан сүүһүн соттуммута. – Этиэҕэ диэн куттана сылдьабын. Барыахпыт диэх курдук этэр ээ. Онон хаһан эрэ, хайаан да туох эрэ диирэ буолуо, – дии-дии, өссө сүүһүн соттуммахтаабыта.

– Ийээ, эн сэрэйэн көрөн куттана сылдьыма, дууһаҕын моору гыныма. Ол бэйэҕэр куһаҕан, – Болот ийэтин диэки хайыспыта уонна өссө салфетка ылан биэрбитэ. – Аҕабыт сотору кэпсэтэрэ чахчы. Бырайыагын өссө туох дииллэрэ биллибэт ээ. Сирбэттэрэ буолуо буолан баран, утарылаһааччы син биир көстүөҕэ. Ону кыайаллара биир туспа түбүк.

– Оннук, – Афоня кэпсэтиигэ кыттыһан саҥа санааны быктарбыта. – Ол эһиги пиэрмэр буолар да буоллаххытына хайаан да бэйэҕит онно тиийэн үлэлиигит диэн буолбатах буоллаҕа дии. Тэрийэн баран үлэһити булуохха, үлэлиир усулуобуйа тэрийиэххэ сөп. Барҕаҕа үлэтэ суох баҕас элбэх, кимнээҕэр сөбүлэһиэхтэрэ, хамнас биэрэр буоллахха.

– Дьэ, ити предприниматель киһи тыла, – Болот сэҥээрбитэ, онно кийиит Күннэй кыттыһан:

– Эбээ, эн барбат буоллаҕыҥ дии, эһээ эмиэ. Тэрийэҕит, хонтуруоллуугут, аһы-үөлү, табаары батараҕыт.

– Кырдьык, оннук эбит, – Сардаана кыыс сэргэхсийэ түспүтэ. Ийэтин аттыгар олорон иэдэһиттэн сыллаан ылбыта. – Эн хотун буолар буоллаҕыҥ дии. Аҕабыт сүүрүө-көтүө. Эн урууллаан биэрэ олороҕун, – уонна чачыгыраччы күлбүтэ.

Улахаттар эмиэ күлсэн тоҕо барбыттара.

Туох үчүгэйэ буолла диэбиттии сиэн кыргыттар оонньуурдарын быраҕан, саалаттан сырсан кэлбиттэрэ:

– Тоҕо күллүгүт? – диэн баран, чоҕулуҥнаһа турбуттара.

– Оо, чыычаахтарбын да. Күлбүппүт үөрүүтүгэр кыт-тыһа кэлбиттэр буолбаат. Кэлиҥ манна! – эбэлэрэ сүүстэриттэн сыллаан баран кэмпиэт туттартаабыта. – Барыта үчүгэй, һыллыыйдаар. Барыҥ, чэ, оонньооҥ.

Улахан наадалаах аһы ылбыт дьон бэрт улгумнук төннүбүттэрэ.

– Кырдьык да, оннук буолуон сөп ээ. Наһаа да урууллаабатарбын. Оҕонньор уруула быдан ордук буолуо, – ийэ барахсан кыыһын кууһан сыллаабыта, уоскуйан намылыйбыта. – Барыта эппит курдук буолар буоллаҕына, аҕабыт дьэ, ыарахан дьыаланы ылсаары гыммыт, кыр-дьар сааһыгар. Дьиҥинэн, мин соччо сөбүлээбэппин. Тыа хаһаайыстыбатын үлэтэ диэн биир өрөбүлэ, сынньалаҥа суох. Аны киилэ үүт харчыта кырата, эт эмиэ биир оннук. Аныгы үйэҕэ кинилэри хамначчыттар диэн ааттыыр туох да сыыһата суох буолуо… Онон илэ өйүнэн хамначчыт буола барар диэн, дьэ, ыарахан. Арай ол, Афоня этэригэр дылы, үлэһиттэри буллахха табыллара буолуо. Ол дьон, бука, балачча харчыны көрдүүр буолуохтаахтар.

– Аһыыр ас сыаналанар кэмэ кэлиэхтээх. Биһиэнэ экологическай өттүнэн ыраас. Ол чуолкай, – сүүрдэххэ-көттөххө, толкуйу тобулан истэххэ эрэ үп-харчы баар буоларын билбит, ырыынак кэмин киһитэ Афоня ырытыыттан саҕалаабыта. – Тыа хаһаайыстыбатыгар болҕомто, көмө баар курдук гынан баран, бары баҕалаахтар онно тиксибэттэр. Ону ким бары билэ сылдьар. Көмө биирдиилээн дьоҥҥо барар. Итинник тэтиминэн сайдыыга тиийэрбит 50–70 сыл буолуо. Онон эрдэ тиксэр кыаллар дуо диэн боппуруос билигин сүрүн, – кини тохтоон хаалбыта.

– Дьэ, саарбах. Быыбар охсуута уһун буоллаҕына да көҥүлэ. Билигин оннук буолла, өссө чиҥиэ. Ол чахчы! – Болот итини этэн баран иҥиэттэн, сүөм түһэр курдук буолбута.

– Быыбар аата – быыбар ини. Аастаҕа дии, – Сардаана оҕолуу ыраас санаатын хайаан да этэргэ тиийбитэ. – Билигин үлэ диэн буоллаҕа дии. Ама үлэлээмэ диэбэттэр ини.

– Һыллыай, Сардаана, убайдаргын иһит. Кинилэр элбэҕи билэллэр. Билигин эккирэтиһии, туоратыы диэн сүрдэннэ быһыылаах. Итэҕэй – көрбүттэрэ, истибиттэрэ, онно-манна тиксибиттэрэ үгүс.

– Тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр көмөнү, дотация-ны, аан дойдуга бары судаарыстыбалар оҥороллор. Арай суос-соҕотох Новай Зеландияҕа оннук суох.

– Ону эн хантан билэҕин? Барытын билэн аҕай биэрэҕин! – Сардаана убайын билиитин бу сырыыга саарбахтыырын биллэрбитэ. – Сылаас, сымнаҕас климаттаах дойдуга үлэлииргэ быдан барыстаах диэн папа эппитэ.

– Интернети көр, интэриэһиргээ, ырыт. Барыта баар. Барыстааҕа биллэр буоллаҕа дии. Сылаас дойдуга үүнүү-нү хаста да ылыахха сөп, ороскуот быдан кыра. Маны таһынан тиэхиньикэ сайдыыта, аны үлэҕэ толору көҥүл, киһиэхэ туох да мэһэйи оҥорботтор. Этэргэ дылы, балыктыырга күөгүнү биэрэллэр. Атынын, дьэ, булан дьаһай.

– Афоня, эн тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанаары бэлэмнэнэҕин дуу, тугуй? – убай киһи Болот быраата үлэ бу салаатын билэрин сөхпүтүн биллэрбитэ.

– Эс, суох ини. Биир табаарыһым пиэрмэр. Кини кыыһырар, абарар, кыйаханар. Онно өй-санаа салҕаһабын. Онон интернети хасыһабын, иллэҥ кэммэр. Ол киһи онно эрэ кыһаммат. Кинилэр гиэннэрэ туспа, оттон биһиэнэ букатын атын буоллаҕа, тугу тэҥниигин диэн өссө кыыһырааччы ээ. Бу кэлин син ону-маны истэр, интэриэһиргиир буолан эрэр.

– Тоойуом, Афоня, итини барытын аҕаҕар кэпсээ, сыр-дат ээ, – Сардаана Афанасьевна Бэриэтэ итини эрэ истэ илик буолуоҕун курдук сүбэлээччи буолар.

– Ээ, кини итини биһигиннээҕэр билэ-көрө, истэ сылдьар ини, – аҕатын билиитигэр бүк эрэнэр саҥа иһиллэр.

– Болот, дьэ, аҕабытын кытта туох диэн кэпсэтэбит? Улахан киһи санааҕын эт.

Ийэлэрэ туран кэлбитэ, халадьыынньыктан ыстакааннаах моруосунай аҕалан биэртэлээбитэ. Оттон мас тутаах-таах эскимолары били кырачааннарга илдьэн эр-биир туттартаабыта. Анараа дьон үөрэн өрө ыстаҥалаһа түспүттэрэ.

– Тымныы бүлүүдэ тугу барытын түмүктээччи буолар. Онон, оҕолор, аҕабытыгар туох диирбитин чуолкайдыыбыт. Син биир уопсай сүбэни кини тэрийиэҕэ. Санааҕытын истэр буолуохтаах. Онно тиийэн соһуйарбыт табыллыбат. Сөпкө этэбин ини?

Бары сөбүлэһэн «сөп, сөп» дэспиттэрэ. Ийэлэрэ ол кэмҥэ туорт аҕалан бысталаабыта. Кыралар өлүүлэрин бүлүүһэҕэ ууран ыҥыртаабыта, остуол тула олорон сииллэригэр дьаһайбыта.

– Түмүктээччи, тымныы моруосунай өйгүтүн чэлгиттэҕэ. Онон, санааҕытын этэҕит. Бүтэһиккэ, оттон торт буоллаҕа, десерт! – диэн баран, күлэн лэһигирэппитэ.

– Ийээ, мин итини олох билбэппин. Туох да диэбэппин. Аҕабыт бэйэтэ билэр. Бука быһаарыы ылынан сылдьара буолуо, – ийэтин аатын ылбыт мааны кыыс Сардаана туох да диэн этэрэ суоҕун билиммитэ.

Кини түмүгэ судургу этэ.

– Сардаана бэйэтигэр баары быһаччы эттэ быһыылаах. Сөп эрэ диибит. Мин туох диэхпиний? – Афоня ону-маны сыымайдыы сатыыра биллэрэ. – Эстибэт, кэхтибэт омук буоллахпытына ас наадатын, ону үлэнэн эрэ баар гынары өйдүүр инилэр, тойотторбут. Билигин былакаат курдук биирдиилээн дьону кэпсииллэр, көрдөрөллөр. Үүт тураан курдук сэһэн дэлэй. Оттон билиҥҥи турук, дьиҥинэн, ыарахан. Дьон сүөһүттэн тэйэн эрэр ээ. Ол кэмҥэ биһиги аҕабыт санаммыта интэриэһинэй. Мин бэйэм эрэ санаабар, аҕабыт мээнэ, туох да толкуйа суох дьыалаҕа ылсыбат буолуохтаах этэ.

Ас-үөл оҥоруу уустугурда. Кииннэммит кубулутан таһаарыы баарын тухары үүт, эт сыаната олох үрдүө суоҕа. Кинилэр интэриэстэрэ чэпчэкитик тутуу, табаар оҥорон ыарахан сыанаҕа батарыы. Ол ырыынак сокуона буоллаҕа дии. Үлэни тэринэр буоллахха нэһилиэк иһинэн кубулутан таһаарыыны толкуйдуур, көҕүлэһэр наада, булгуччу. Оччоҕо туох эрэ көдьүүс баар буолуо. Уопсайынан өй-санаа хотор, кыах тиийэр буоллаҕына сананар туох да сыыһата суох. Мин санаам итинник.

Болот быраатын тылын болҕойон истибитэ. Хаста даҕаны сүүһүн мыччыһыннарбыта, хараҕын кэҥэтэн ылбыта, илиилэрин бобо тутан олорбута, хамсаан көрбөтөҕө.

– Мин санаам араастаах, ол эрээри утарылаһар, – Болот икки илиитинэн остуол кырыытын бобо харбаабыта, олоппос өйөнөрүгэр тиэрэ чинэрийбитэ, остуол сирэйин тобулу одуулаан олорон санаатын эппитэ. – Тыа хаһаайыстыбатын үлэтэ уустук, дьонтон истэр, ааҕан билэр тухары. Дьон барыта тыаттан күрэнэр, киин сирдэргэ тардыһар. Сүөһү үлэтигэр саастаах көлүөнэ дьон эрэ хааллылар. Кинилэр мөлтөөн-ахсаан онтон тэйэллэрэ бу кэллэ. Ол кэмҥэ, сааһыран баран, тыаҕа талаһары мин биир бэйэм сөбө суоҕунан ааҕабын. Билиҥҥи өйөбүл, ханна даҕаны салалта бэйэтэ үчүгэйдик билэр, эн-мин дэһэр, хардарыта өйөһөр дьонугар оҥоһуллар. Итинник быһыы тыа хаһаайыстыбатыгар эрэ буолбатах. Оннук бэрээдэк олохтонно.

Мин бэйэм санаабын аҕабар этиэм. Быһата – туһа суох диэҕим. Хас сылынан тыа сирин үлэтэ-хамнаһа оннун булара биллибэт. Дьон үлэлии үөрэммитинэн, ким ханна да барар кыаҕа суоҕунан, ким олох да бэйэтэ бэйэтигэр, тугу буларынан, айылҕа биэрэринэн сылдьар, олорор. Бэйэ сатабылынан.

Аҕабыт быһаарбыт буоллаҕына соччо төннүбэтэ буолуо эрээри… – Болот ити тылларынан түмүктээбитэ. Иннигэр ууруллубут бүлүүһэлээх туорду ылан сиэбитинэн барбыта…

* * *

Бу дьиэ кэргэҥҥэ сүбэ-ама куруутун баара, баар. Ону аҕалара олохтообута.

Бэриэт улахан дьиэ кэргэҥҥэ улааппыт, онно улаханнара буолан аҕата, ийэтэ кинини өрүү өрө тутан сүбэлэһэр, бары дьиэтээҕи олох быһаарыыларыгар кыттыһыннарар буолаллара. Ону салҕаан кини бырааттарын, балыстарын батыһыннарара, сүбэлиирэ-амалыыра, толкуйдуурга үөрэтэрэ-такайара. Бу барыта саха иллээх дьиэ кэргэнин үйэлэргэ олохсуйбут үгэһэ этэ. Ону Бэриэт бэркэ диэн иҥэриммитэ.

Бу ыалга оҕону мөҕүү-этии диэн суоҕа. Оҕоҕо сүбэлээн этии, кыратык сэмэлээһин суох буолбатах этэ. Онон оҕолор мунаахсыйбыты ыйыталаһа, өйдөөбөтөҕү быһаартара, баҕарбыты көрдөһө, быһаарса улааппыттара.

Үөрэхтэригэр үчүгэй буолан киэҥ сирдэринэн сылдьар путевкаларга тиксэллэрэ, төрөппүттэрин кытта бииргэ сынньаналлара. Биир сиргэ бүгэн хаалбакка араас сирдэринэн кэрийбит буолан, кинилэр толкуйдара кэҥээн, ээр-сэмээр оҕолуу толкуйунан ону-маны тэҥниир буолбуттара. Элбэҕи ааҕаллара. Билсибит үөлээннээхтэрин кытта суруйсар, сибээстэһэр түгэннэрдээхтэрэ.

Бэриэт, Сардаана даҕаны олоххо көрсөр араас быһылааннары, олоххо баар төттөрү кэмэлдьилэри, тоҕо эрэ, оҕолорун кытта ырыта сатаабат этилэрэ. Ол маргыары, аймалҕаны кэпсиири оҕоҕо куһаҕаны соҥнуур курдук санаа баһыйара. Оҕо онтон уйулҕата хамсыыр, ол наадата суох диэн өйдөбүллээхтэрэ.

Оҕолор улаатыылара ыһыллыы-тоҕуллуу, урукку өйдөбүллэр уларыйан тутахсыйар, үп-харчы сырыыта олох да өйдөммөт буолуутун кэмигэр ааспыта. Дьэ, манна ийэлээх аҕа бэйэлэрэ да мунар-тэнэр балаһыанньалара үөскээбитэ: сыана туох да быһаарыыта суох үрдүүрэ, уруккуну барытын үөҕүү саҕаламмыта, быыбардар диэнинэн сибээстээн тойон-хотун буолуон баҕалаах өрүс халааныгар тэҥнэспитэ, тойон-хотун биллэ бардамсыйбыта, атас-доҕор быһыыта-майгыта лаппа уларыйбыта, сиэр-майгы, бэрээдэк сатарыйбыта, кэпсээн-ипсээн наар харчыга, баай-талым олоххо тулаламмыта. Дьэ, дьикти, дьээбэлээх кэм тиийэн кэлбитэ…

Маннык ытылла будулуйар кэмҥэ Түбүктээхэптэр оҕолорун тула түбүгүрбүттэрэ. Олох көстүүлэрин үчүгэй, куһаҕан, омнуолаах, хаһымардаах, кырыктаах, суобаһа суох өрүттэрин арааран быһаара сатыыр суолу булуммуттара. Улааппыт, идэ ылбыт, үлэни үгэс сиэринэн өрө тутар, бэйэлэрэ ыал буола сатыыр оҕолор онно наадыйаллара чахчы этэ буоллаҕа. Киһи барыта да буккуллара! Сатаан өйдөөбөт, сиэр-туом кэһиллибит, суобас хармааҥ-ҥа симиллибит кэмин сиксиэрэ хайа да бэйэлээх санааны-оноону, дьайыыны талбытынан дьаһайара. Ылына соруммат киһини сахсыйара, ыарыылаахтык охсоро, тэбэрэ, модьуйсара.

Улааппыттарын, туспа ыал буолбуттарын да иһин оҕолор аҕалаах ийэ сүбэтин суохтууллара, наадыйаллара. Бэйэлэрэ да билбэттэринэн улааппыт уораҕайдарыгар бу кэлэн олорор буолаллара.

Икки уол баар быһыыны-майгыны улахан киһилии үөрэтэр, ырытар дьоҕурдара сайдан иһэрэ. Ол аҕаларын үөрэҕэ буолара чахчы. Ону Бэриэт биһириирэ, хайдах сатыырынан ону күөртүү сатыыра, үчүгэйи, мөкүнү араарарга, онно ханнык сыһыаннары олохтуурга такайара.

Сардаана кыыс оҕо буолан, аны кырата, атааҕа баһыйан, убайдарыттан уратылааҕа – кэрэни, кырасыабайы эрэ кытта эҥээрдэһэ сатыыра, кэпсээнэ-ипсээнэ ол тула буолара. Ханнык эрэ ыраах сирдэр үчүгэйдэрин сыаҕа-сымҥа тэҥнээн, онно эрэ үтүө барыта хаалана сытарын курдук омуннуран, күүрэн сэһэнниирэ. Итинник майгытын убайдара сөбүлээбэттэрэ, мөҕөллөрө: «Бастаан дой-дугун, дьоҥҥун-сэргэҕин, омуккун таптаа. Ол кэннэ ыраах ыырдары көрөн-истэн, билэн баран өрүкүйээр», – диэн сиргэ түһэрэ сатыыллара. Кыыстара, атааҕа баһыйан, бэринэ сатаабата. Ол эрээри убайдара киниэхэ улахан аптарытыаттар этэ. Ол баҕас чахчы. Онон Сардаана даҕаны олоҕун этэҥҥэ тэринэригэр саарбахтааһын суох.

Уолаттар ийэлэрин кытта кэпсэтии кэнниттэн аҕаларыттан соһуйбут курдук буолбуттара. Бастакытынан, аҕалара кинилэргэ тугу да этэ илигиттэн. Иккиһинэн, ийэ-лэрэ бу үйэҕэ санаабытын, сүөргүлээбитин этэр бэйэтэ, аһыммыта буолан бүк киирэн хаалан сылдьарыттан. Үсүһүнэн, өйдөөх, аналитик уонна прагматик аҕалара маннык ыарахан кэмҥэ, сааһыран иһэн, өйдөммөт түбүгү көрдөөн туран булан ылан эрэриттэн. Төрдүһүнэн, быыбар дьыалата син биир салҕанан барыаҕын өйдүү сорумматаҕыттан. Бэсиһинэн, ити үлэни саҕалаатаҕына үгүс эрэйи көрсөн доруобуйаҕа оҕустарыы баар буолуоҕун өйдүү сатаабатаҕыттан.

Аныгы үйэ сайдыылаах дьонун бу ырытыылара бэйэҕэ, дьиэҕэ-уокка харысхаллаах буолуу суолун быһыытынан ылыныахха наада. Бу быһыы-майгы билиҥҥи ыччакка баар суол. Баар да буоллун. Ити баар буоллаҕына бүттүүн омукка даҕаны харысхал сайдыа, күүһүрүө, кэҥиэ диэн эрэниэҕи баҕарыллар…