Текст книги "Қўқон хонлари"

***

– Чомочвой ишлар қалай, чарчаб қолмаяпсизми?

– Худога минг қатла шукур.

– Мен сизни муҳим бир масала юзасидан чақиртирган эдим.

– Бизга жуда кўп қурол-аслаҳалар керак.

– Кечалари ишлаш эвазига тайёрлаб беришимиз мумкин.

– Нега фақат кечалари ишлаш ҳисобига?

– Кундуз кунлари Амирнинг сарбозларига аслаҳа ясаймиз, шу боис…

– Тушунарли, бугундан бошлаб барча ясаган қуролларни фақат бизга топширасиз, тайёрлаб қўйганларингизни ҳам.

– Бундай қилсак амирликнинг назоратчилари бизларни жазолаши мумкин.

– Сизнинг битта тукингизга озор берган кишининг бошини оламиз.

– Жаноблари нима буюрсалар биз тайёрмиз.

– Бизга ҳозирчалик уч мингта қилич ва қалқон керак.

– Ундай бўлса атрофдаги ҳунармандларни ҳам жалб қилмоқ даркор.

– Сиз фақат ишбоши бўласиз холос, барча ками-кўсти бизларнинг зиммамизда. Юртимизнинг келажаги учун астойдил меҳнат қилишларингга тўғри келади. Қисқа муддат ичида шу қуролларни тайёрлаб берасизлар. Ниҳоятда сифатли бўлиши керак.

– Хўп бўлади.

– Бугундан бошлаб Бухоро Амири учун бир дона ҳам аслаҳа бермайсизлар. Тушунарлими? Ҳар хил баҳоналар ахтариб дангал алдайверинглар.

– Сизлар кечасию кундуз менинг одамларим ҳимоясида бўласизлар, пул билан таъминлаш ҳам бизнинг зиммамизда. Ҳозироқ Аёзбийга учранг, сизларга истаганларингча сармоя беради.

– Қўлимиздан келган барча ишларни қиламиз.

– Юртимиз келажаги учун фидойилик қиласизлар деган умиддаман.

– Ишончингиз учун ташаккур Бий ака.

* * *

Шомастбий Чодак хожаларининг вакиллари Бакирхўжа билан Равшанхўжани очиқ чеҳра билан кутиб олди. Оёқлари остига қўй сўйиш удуми меҳмонларга бўлган ҳурмат ифодаси эди.

– Хонадонимизга хуш келибсизлар.

– Хушвақт бўлсинлар.

– Ошна-оғайнилар барчаси соғ-саломатми?

– Оллоҳга шукур, барчалари тақсирга салом йўллашди.

– Саломат бўлишсин.

– Илтимосимиз хусусида, розиликларини олгани келдик.

– Юсуфхўжанинг қизига харидор бўлганларингни эшитдим. Таг-зоти кўрган оила, қиз ниҳоятда кўҳлик. Сизлардек нуфузли одамлар харидор бўлишганини эшитиб розилик билдирдим.

– Қуллуқ, ишончларинг учун миннатдормиз.

– Қуда-андачилик бизларни яқинлаштиради, борди-келди қилишимиз учун баҳона бўлади.

– Тўй баҳонасида биз томонларга борсалар барча улуғларимиз билан яқинроқ танишиб олардилар.

– Маъқул, тўйни биз ҳам шу мақсадда дабдабали ўтказмоқни азм қилдик. Барча улуғларни таклиф қиламиз, тўю-томошани якунлаб келин билан сизлар томонга меҳмон бўламиз.

– Жаноблари ҳам албатта борадилар деган умиддамиз.

– Иншооллоҳ.

* * *

Белгиланган кунда дабдабали тўй ҳам бошланди. Бу тўй баҳонасида Шомастбий теварак-атроф кишиларининг диққат эътиборини ўзига жалб қилиб, анча вақтдан буён етилаётган жараённи бошлаш эди. Жуда қулай фурсат етишган, барча тайёргарлик ишлари тугалланиб Шомастбийнинг ишорасини кутишар, меҳмонлар бирин-кетин кириб келишмоқда. Чодакдан келган меҳмонлар ўн-ўн беш нафардан хонадонларнинг алоҳида безатилган хоналарига таклиф қилинмоқда.

Бугунги тантана ҳар доимгиларидан фарқ қилиб, нимагадир шароб ичишга рухсат берилган. Бундай ғайриоддий жараён албатта ўз таъсирини кўрсатиб, бениҳоя жўшқин тус олган. Даставвал карнай-сурнайга жўр бўлиб дўмбиралар чалина бошлади. Теварак-атрофдан келаётган одамлар оқимидан хонадонлар тўлиб тошиб кетган, лекин чодаклик меҳмонлар тушган хонадонларга бегоналарни киритишмас эди. Вақт ярим кечадан ўтаётган бўлса ҳам базм тинмасдан авж оларди. Қаттиқ қарсиллаган товушдан ҳамма чўчиб кетди. Бу белгилаб қўйилган ишни бошлаш учун берилган шартли ишора эди. Қисқагина сукунатдан кейин карнайлар ғат-ғат қила бошлади. Хунрезлик бошланган эди. Меҳмонлар жойлашган хонадонларга қуролланган йигитлар ёпирилиб кириб, огоҳлантирмай барча меҳмонларни чопиб ташлайвердилар. Гап нимада эканлигини билишга ҳам улгурмаган бечораларнинг бошлари таналаридан жудо бўларди. Ҳеч қанча фурсат ўтмай барча Чодакдан келган кишилар мурдага айланишди.

– Бий ота, барча иш битди. Нима бўйруқ берасиз?

– Битта-яримта одам қочиб кетолмадими?

– Мана бу малъун қочиб кетмоқчи экан, йўл ёқасидан ушлаб олдик.

– Уни ҳам ўлдиринглар.

– Шошилманглар, – деди номаълум киши. – Ўлдиришга улгурасизлар, лекин мени сизларга жуда кўп фойдам тегиши мумкин.

– Хўш нима демоқчисан?

– Меҳмон сифатида кириб келган кишиларни бундай шафқатсизлик билан ўлдиришларингнинг сабаби нима?

– Бу сенинг ишинг эмас.

– Иккимиз ҳам Оллоҳнинг бандаларимиз.

– Шундай қилмасликнинг иложи йўқ эди.

– Мақсадларинг нима?

– Бухоро Амирлигининг зулмидан мутлақо қутулиш.

– Амирликнинг зулми учун нега бизлардан ўч олдиларинг?

– Чунки сизлар унинг зулмини жорий қилиш ижрочилари эдинглар.

– Амирнинг ҳамма ерда ишончли одамлари борлигини биласизларми?

– Биламиз, барчасини қириб ташлаймиз.

– Барчасини билмайсизлар, билолмайсизлар ҳам.

– Хўш нима демоқчисан?

– Амирнинг айғоқчилари ҳатто сизларнинг ичингизда ҳам бор.

– Исбот қила оласанми?

– Албатта.

– Уни қўл-оёғини бўшатиб олдимга олиб киринглар, – деди Шомастбий махсус хонага ишора қилиб.

– Сизларга фойдам тегади дедингми? Исминг айт.

– Дедим. Исмим Авазхўжа.

– Нима учун бизга ёрдам қилмоқчисан?

– Мен жуда кўп нарсадан бохабарман. Ўзимни ва бола-чақаларимнинг ҳаётини сақлаб қолишга ваъда берсаларинг жуда кўп фойдали сирлардан воқиф қиламан.

– Барча нарсалардан воқиф бўлсанг, нега ҳаётингни хавф-хатарга қўйиб бу ерларга келдинг?

– Барчамиз ғафлатда қолдик, бу даражада хуфя ишлар қилишингизни ҳеч ким кутмаган эди. Жамики қабила бошлиқларининг ёнидаги ёрдамчиси Амирга тегишли одам, уларни яширинча рағбатлантириб туради.

– Менинг ёрдамчим ҳам шунақами?

– Буни ўзингиз текшириб кўришингиз мумкин.

– Яхши, ҳозирчалик сени тутқунликда ушлашга мажбурмиз.

Ҳар қандай ҳукмроннинг атрофида хоинлар ва аблаҳларнинг ин қуриши табиий ҳол. Буюк ҳукмронлар бундай ҳолатдан санъаткорона фойдалана билганлар.

– Ҳурматли қабиладошлар, узоқ вақтлардан буён орзиқиб кутаётган кунлар яқин. Эртага саҳар чоғида Чодакка юриш бошлаймиз. Ихтиёримиздаги уч минг кишилик қўшин катта бўлмаса ҳам етарли. Бошлаган ишимиз жуда хатарли, лекин келажаги бор. Бухоро Амири бизга ҳеч қачон меҳр кўзи билан боқмаган, бунинг оқибатида юртимиз ободончилиги тўхтаб қолган, ривожланиш йўқ. Биз ёвузлик қилганимиз йўқ, фақат шафқатсизлик қилиб келаётган золимнинг панжасини қирқдик холос. Чинакам эркинликка эришиш йўли ҳали олис. Бу машаққатли ва узоқ йўлни босиб ўтишимиз учун ҳамжиҳатлик ва фидойилик даркор. Қўрқоқ ва лоқайд кишилар бугундан бошлаб бизларнинг ғанимимиз ҳисобланади. Улар билан хайрлашишга тўғри келади. Ичимизда бизга ғайирлик ва ҳасад билан қарайдиганлар ҳам, амирнинг айғоқчи-жосуслари ҳам етарли. Биз улардан қўрқмаймиз, вақти келиб албатта фош қиламиз, жазолаймиз ҳам. Сўлим боғлар, серҳосил ерлар, шўх оқар анҳорлар бизнинг мулкимиз. Боболаримиз шу заминда яшаганлар, келажак фарзандларимиз ҳам бу ерларда эркин яшаб, эркин ижод қиладилар. Ана ўша бахтли келажак учун бизлар масъулмиз.

Ҳаммаёқни даҳшатга солган қўшин тошқин сойдек бақир-чақир билан кириб келди. Ҳеч қандай ҳимояси йўқ тинч аҳолининг уйларига беркиниб олишдан бошқа чоралари йўқ эди. Қўшиннинг жиддий бир қаршиликка учрамаслигини қўқонликлар аввалдан билишар, бу юришдан мақсад келажакда бизларга қарши бош кўтара кўрманглар деган ишора бор эди. Анча-мунча суриштирув ишларини амалга ошириб бўлгандан кейин қўлга тушган хожаларни сўроқ қилишди, уларнинг тўплаган бойликлари мусодара қилиниб икки кундан сўнг орқаларига қайтишди.

* * *

Шомастбий теварак-атроф саркорларини тўплаб катта йиғилиш ўтказди.

– Қадрли юртдошлар, биродарлар. Бизлар бугун муҳим бир тарихий жараённинг гувоҳи бўлиб турибмиз. Мустақил бир давлат қуришга бўлган истагимизнинг биринчи босқичини бажара олдик. Парвардигорнинг инояти билан кўзлаган мақсадимиз дебочаси бажарилди, энди жиддий ва ўта масъулиятли яна бир ишни амалга оширишимиз лозим. Эл-юртга садоқат билан хизмат қиладиган ақлли ва жасур бир кишини хон қилиб кўтаришимиз керак. Биз шундай одам танлайликки, у миллатини жонидан ортиқ севсин, ҳаётини тўла унинг равнақи учун бағишласин, халқ осойишталиги ҳаётининг мазмуни бўлсин. Сизларга уч кун муҳлат, ана шу масала устида чуқур бош қотириб ўз фикрларингни айтасизлар. Шундай қилайликки, орзуларимиз пушаймонлик билан алишмасин.

Ҳар хил баҳс ва мунозаралардан кейин барча кенгаш вакиллари бир овоздан хон авлодидан бўлган Шоҳруҳбий ибн Шомастбийни хон қилиб кўтаришга қарор қилдилар. Бу воқеа 1221 ҳижрий, 1709 милодий йилда содир бўлган эди.

***

– Толеинг порлоқ бўлсин, – деди Шомастбий ўғли Шоҳруҳхонни бағрига босиб. – Хон бўлганингиз билан қутлайман.

– Бу мартабага сизнинг хизматларингиз бўлмаса, мен эриша олмас эдим.

– Хонлик лавозимига эришиш мушкул иш, у мансабда ўлтириш эса унданда қийин.

– Мен ҳам фақат шу ҳақда ўйламоқдаман.

– Биринчиларга ҳар доим қийин бўлади. Сиз биринчисиз, шу боис сизга икки карра оғир бўлади.

– Дастлабки қийинчиликларни бартараф қилишда сизнинг маслаҳатларингиз мен учун жуда муҳим бўлади.

– Ҳукмрон ким дўст, ким душман билиб олиши зарур, агар бу ишни уддалай олмаса барча ишлари чаппа кетаверади.

– Мен албатта шундай йўл тутаман.

– Бу ишларни амалга ошириш учун хоҳишнинг ўзи етмайди. Ҳар қадамда алданиб юрган ҳукмрон душманлар қўлидаги қўғирчоққа айланади. Алданмаслик учун кимларга ишониш ва кимларни алдаш лозимлигини билиш керак. Худди ана шундай муҳим ишлардан бири халқнинг ишончига сазовор бўлиш. Халқ сизни сидқидилдан севса, енгилмас кучга айланишингиз муқаррар. Қолган барча ишлар ана шунга боғлиқ. Халқнинг ишонч ва меҳрини қозонмаган ҳукмрон албатта қулайди.

– Мен бу сўзларингизни асло унутмайман.

– Хўш, душманларингиз ким эканини аниқлаб олдингизми?

– Унчалик билганимча йўқ.

– Душманингиз Бухоро Амири ва унинг гумашталари.

– Буни биламан.

– Сиз Амирнинг ўзинигина биласиз, ичимизда юрган унинг гумашталарини билмайсиз.

– Бу тўғри, лекин бир нарсага ақлим етмайроқ турибди. Ёрдамчингиз Султонхўжанинг хоин эканлигини била туриб нега уни қатл қилмаяпсиз?

– Султонхўжа ёлғиз эмас, амир бизнинг юртимизга бутун бошли жосуслар гуруҳини жойлаган. Айниқса, қаландарлар, дарвешлар ва лавозим эгаларининг ичида унинг ишончли вакиллари бор. Кўпгина жосуслар азиз-авлиёларнинг мозорига жойлашиб олишган. Биз ҳам хуфя ишлар билан шуғулланувчи кишилар гуруҳини тузамиз. Ҳозирчалик ўзимиз билган жосусларни кимлар билан алоқаси борлигини кузата бошлаймиз. Жосуслар ёнига биз ҳам ўзимизнинг ишончли одамларимизни жойлашимиз керак. Бу билан бўлажак фитналарнинг олдини оламиз, ўз навбатида биз ҳам душманни чалғитиш учун нотўғри гаплар ёки миш-мишлар тарқатамиз.

* * *

Шоҳруҳхон ўзига содиқ кишиларни йиғиб катта кенгаш ўтказди. Вазири аъзам этиб Убайдуллахўжа, хуфя ишлар сардори этиб Нуриддинхўжа, мингбоши этиб Акбархўжа тайинланди ва яна аллақанча кишилар масъул лавозимларга жалб қилинди.

– Энг долзарб ишларимиздан бири атроф шаҳар ҳокимларига нома ёзиб, қимматбаҳо совғалар билан элчилар юбориш. Биринчи навбатда атроф шаҳарлардан Марғинон (Марғилон), Исфара, Яйпан ва бошқалар, иккинчи навбатда Андижон, Наманган, Ўш, Ўзган ва бошқаларга. Бу шаҳар ҳокимлари билан ниҳоятда дўстона муносабатда бўлмоғимиз шарт. Иккинчи зарур ишимиз зудлик билан мунтазам қўшин тузиш. Ишончли мудофаа ташкил қилмоқ керак. Учинчи ишимиз хонлик учун қароргоҳ қурмоқ лозим.

* * *

– Хон ҳазратлари омонмилар, – деди Шомастбий ўғли Шоҳруҳхонга ҳазиломуз тикилиб. – Нималар билан машғул бўлмоқдасиз?

– Ишлар шу даражада кўпки, қайси бирини айтишга ҳам ҳайронман.

– Хон барча ишларни ўзи бошқариши шарт эмас, кимга қанақа буйруқ беришни тўғри йўлга қўйса, барча ишга улгурса бўлади. Сиз ўғлим оддий кишилар орасида ўсиб улғайдингиз, бунинг ўзига хос афзалликлари бор, халқ билан яқинлашиш, уларнинг меҳрига кириш осон кўчади. Лекин одмиликни ҳам ўз ўрни ва меъёри бор. Хон буни билмаса, бунга риоя қилмаса бўлмайди, чунки у мамлакатнинг сиёсатини бошқаради. Демак сиёсат юргизишни билиш керак, қаттиққўллик деганда адолатнинг ҳимояси тушунилади, хоннинг хоҳишини эмас. Вақти келса раҳмдилликдан ҳам юз ўгиришга тўғри келади, ўз ҳузур-ҳаловатидан ҳам. Сиз билан хонларга хос ожизликлар ҳақида анчагина суҳбат қурганмиз, эслайсизми?

– Албатта, эслайман.

– Ундай бўлса баъзиларини такрорлашимга тўғри келади. Биринчидан ҳукмрон очкўз бўлмаслиги керак, ўз фуқароларининг мол-мулкини талаган хон охир-оқибатда хароб бўлади. Иккинчидан хоннинг ишратпарастлиги халқнинг бошига кулфат бўлиб ёғилади. Сизга тахт мерос бўлиб қолгани йўқ, ўз меҳнатингиз, курашингиз билан эришдингиз, киритдингиз, энди уни мустаҳкамлашга ҳам худди шундай киришмоғингиз керак.

– Тахтга ўлтиришим сизнинг меҳнатларингиз туфайли. Энди унинг равнақи учун ҳам бебаҳо ўгитларингиз зарур.

– Хон қалъасини қаерга қурмоқчисиз?

– Эски қўрғон ўрнига.

– Демак Кўк тўнли Азизлар мавзесига. Яхши ўйлабсизлар, икки сойнинг туташган жойи. Жуда гўзал ва баҳаво ер.

– Хон ҳазратлари, – деди эшик оғаси Шоҳруҳхонга таъзим қилиб. – Сардорхўжа қабулларига киришга ижозат сўрамоқда.

– Кирсин, – деди хон отасидан узр сўраб.

Алпқомат, юришлари донадор йигит хоннинг рўпарасига келгунича таъзим қилиб, сўз бошлади:

– Нохушроқ хабар келтирганим учун узр сўрайман.

– Сўзланг.

– Ишончли одамларимизнинг хабар беришларича, Бухоро Амири биз томонга ҳарбий қўшин юборган эмиш.

– Шундай денг, маълумот аниқми? Адашаётганингиз йўқми?

– Мутлақо аниқ.

– Қўшин неча минг кишидан иборат экан?

– Беш минг киши атрофида.

– Тушунарли. Сизга жавоб.

Шоҳруҳхон отасига юзланди.

– Мен шундай бўлишини билар эдим.

– Бўлажак воқеаларни олдиндан билиш улуғ фазилат.

– Бу хабар мени чўчитолгани йўқ, аксинча кўнглим тасалли топди.

– Нима учун?

– Уч мингга яқин ҳарбий қўшинга эга эканлигимиз ҳақида сохта гап тарқатган эдик. Жосуслар амирга бу ҳақда хабар беришган кўринади, шу сабабдан у беш минг кишилик қўшин жўнатибди.

– Демак бешикда эканлигингиздаёқ йўқ қилмоқчи бўлган.

– Худди шундай. Бизнинг анчагина улғайиб қолганимиздан хабари йўқ кўринади.

– Энди нима иш қилмоқчисиз?

– Жанг қиламиз, юртимизни ҳимоя қиламиз.

– Сизнинг ихтиёрингизда қанча қўшин бор?

– Ўн икки минглик қўшин тузишга аллақачон улгуриб бўлганмиз.

– Яхши, сизга омад тилайман. Фақат душманга менсимай қараманг.

***

– Амир лашкар Аёзбекни ҳузуримга чорланглар.

– Хўп бўлади.

– Амир лашкар ҳузурларига ижозат сўраяпти.

– Кирсин.

– Хон ҳазратларининг буйруқларига биноан келдим.

– Хўш, Аёзбек аҳволингиз қалай, қўшинларимиз жанговар ҳолатга келдими?

– Худди шундай, жангчиларимизнинг ҳолати яхши, кайфияти аъло.

– Амирликнинг лашкарлари билан жанг қила оласизларми?

– Хон ҳазратлари буйруқ берсалар, ўлимга ҳам боришга тайёрмиз.

– Яхши жангчи ўлиш учун эмас, душманни мағлуб қилиш учун жангга киради.

– Тушунарли.

– Ўтиринг, бафуржа гаплашиб олишимиз керак. Бухоро Амири бизни жазолаш учун қўшин юборган, тез кунларда етиб келишади. Қўшин беш минг жангчидан иборат, фикрингизни айтинг.

– Менимча, уларни дарёдан кечиб ўтадиган жойда кутиб олиш лозим.

– Дарёнинг қаеридан кечиб ўтишини қаердан биламиз.

– Мен биламан, ҳар сафар дарёнинг ёйилиб оқадиган энг саёз жойидан ўтишади.

– Ишончингиз комилми?

– Шубҳасиз.

– Борди-ю фикрларини ўзгартиришса-чи?

– Уни ҳам эътиборга олиб қўямиз.

– Яъни?

– Қўшинларимизни икки қисмга бўламиз, бир қисмини Сирдарёнинг икки қирғоғига жойлаштирамиз. Заҳирадаги иккинчи қисм уларнинг ўтиши мумкин бўлган ягона йўл бўсағасида бўлади.

– Гап бундай, биз юртимизда эканлигимиз биринчи афзаллигимиз, агар ўзимизни йўқотиб қўймай қўққисдан ҳужум қилсак йўл юриб, чарчаб-хориб келаётган душманни албатта, енгамиз.

Ярим тунгача давом этган ҳарбий кенгашда барча жанг қилиш масалалари келишиб олинди, тажрибали ҳарбийлар бир овоздан Амир лашкар Аёзбек таклифини маъқулладилар. Сирдарёнинг энг саёз қирғоқларига яширинча ҳарбийлар жойлаштирилди. Амир лашкарларининг бир қисми кечувдан ўтгандан сўнг пистирмадан туриб ҳужумга ўтишади, дарё ичида қолган жангчилар қайси томонга юришларидан қатъий назар ўлим топишлари аниқ.

Мўлжал тўғри чиқди. Беш минг кишидан иборат қўшин ҳар сафаргидек дарёнинг саёз жойидан кечиб ўта бошладилар. Қирғоққа чиқиб олган жангчилар қўққисдан ҳужумга учраб ўлим топдилар. Кечувда бўлганларига йўл йўқ эди, иккала қирғоқни ҳам мудофаачиларнинг жангчилари мутлақ эгаллаб олган.

Бухоро Амири юборган жазо қўшини мутлақо мағлуб бўлди. Асир олинганлардан ташқари барча жангчилар ҳалок бўлишди ёки сувга чўкиб бедарак йўқолишди. Бухоро Амирлигини руҳан синдирган бу воқеа Қўқон хонлигининг ўз кучига бўлган ишончини мустаҳкамлади.

Тарғова, Чанкат қишлоқлари атрофида барпо бўлган салтанат ўз марказини «Кўк тўнли Азизлар» мавзесида қурилган янги қалъага кўчириб, ўзларини Қўқон хонлиги деб атай бошладилар. Салтанат ривожлана бошлади. Ўзларини ташқи душмандан муҳофаза қилиш учун бирлашиш лозимлигини тушунган мустақил Андижон, Наманган, Марғилон каби шаҳарлар Қўқон хонлиги таркибига кира бошладилар. Кейинроқ бориб Ўш, Ўзган, Жалолобод шаҳарлари ҳам уларга эргашдилар. Ободончилик ва қурилиш ишлари ҳам тез суръатлар билан олиб борилди.

Хонликни барпо қилиш жиддий тўсиқларга дуч келишига қарамай ўзига хос ана шундай муваффақиятлар бор эди. Ҳали қилинадиган ишлар жуда кўп, юрт бехатарлигини таъминлайдиган мунтазам қўшин тузиш, ўз пулини зарб қилиш, ҳудудларни кенгайтириш каби муаммолар кўндаланг эди.

Шоҳруҳбийнинг энг хуш кўрган машғулотларидан бири овга чиқиш бўлса, иккинчиси жангчиларнинг машғулотини кузатиш эди. Водийнинг йигитлари алп қомат, жасур ва жисмонан жуда бақувват эдилар. Буни кўра билган хон кучли мунтазам қушин тайёрлашга киришган эди.

– Дада, – деди Шоҳруҳбий отасига. – Жангчиларимизнинг тайёргарлигини бирга кўрсак ўз фикрларингизни айтар эдингиз.

– Йигитларинг от чоптириш, камон отиш, найза улоқтиришда тенги йўқ, буни биламан.

– Уларни кўпроқ машқ қилишлари учун имконият яратганмиз, айниқса улоқ мусобақалари от чоптириш маҳоратини оширади, қиличбозлик мусобақаси учун алоҳида соврин белгилаганмиз.

– Бу ишларингиз таҳсинга сазовор, лекин нималаргадир кучимиз етмаётганга ўхшайди. Менимча қилич ва камоннинг умри тугаб бормоқда.

– Наҳотки шундай?.

– Ҳа, озгина фурсат ўтади-ю, бу қуроллар ўрнини милтиқ ва замбараклар эгаллайди. Баъзи давлатлар буни тушуниб етишган, бизлар ҳам бирор чора топмасак вақти келиб уларга ем бўламиз.

– ¡ша чорани қаердан излаймиз?

– Ҳозирчалик бу саволларга жавобимиз йўқ. Лекин умидсизликка ўрин йўқ, изласак топамиз. Маърифатни ривожлантирсак, кўпгина саволларга жавоб топишимиз аниқ. Афсуски, ноиттифоқмиз, худбинмиз, ўйинқароқмиз, бундай нуқсонларни даволаш кўп жиҳатдан ҳукмронларга боғлиқ. Улар ўз ҳаловатларидан воз кечиб миллат ҳақида қайғуришлари керак.

– Албатта шундай қиламиз.

– Муаммолар беҳисоб бўлган бу оламда қиладиган ишлар жуда кўп.

* * *

Кутилмаганда Шомастбийнинг вафот қилиши Шоҳруҳхон учун оғир жудолик бўлди. Икки хил исм билан аталадиган (Шомастбий ва Ашурбек) хоннинг отаси халқ ичида жуда катта нуфузга эга эди. Табиатан хушчақчақ, жисмонан соғлом бўлган бу инсон чуқур мулоҳазали, ўзини тўғри бошқара оладиган, кишиларни ўзига тобе қила оладиган кучга эга бўлиб, барча қабиладошларининг ишончига кириб, меҳрини қозона олган. Барча ишларда ўғли Шоҳруҳхоннинг маслаҳатдоши бўлиб, хонликни барпо қилишда жуда катта шижоат кўрсата олган. Хонлик эндигина оёққа тура бошлаган чоғда у дунёдан кўз юмди. Ўз илтимосига кўра уни «Чомочбува» қабристонига дафн қилишди. У ўзининг унча узоқ бўлмаган умрини эл-юрт учун сарфлаб, кишилар қалбида яхши хотира қолдирди.

Шоҳруҳхон отасининг насиҳатларига риоя қилган ҳолда салтанатни бошқара бошлади. Отаси каби кишиларнинг меҳрига кириш билан биргаликда яхшигина сиёсат олиб борди. Шарқ томондаги қўшнилари бўлган қирғиз ва қипчоқларни ўз томонига оғдириб, мустаҳкам иттифоқ тузишга муваффақ бўлди. Хонликнинг ҳудудлари йилдан-йилга кенгайиб борар, ихтиёридаги мунтазам қўшиннинг сони ошар эди, хонликнинг бешинчи йилида Қўқон хоннинг ихтиёрида ўттиз минг кишилик жанговор қўшин мавжуд бўлиб, қўшин нафақат сон балки сифат жиҳатидан ҳам намунали эди. Теварак-атрофдаги давлатларнинг эътиборини ўзига торта олган эди. Хонликнинг гўдаклик чоғида жиддийроқ бир чора топа олмаган Бухоро Амири энди қаттиқ хавотирга туша бошлади. Агарда шундай кетиш давом этаверса Қўқон хонлиги чинакам рақибга айланиши муқаррар. Бунинг устига Амирнинг жосуслик тизими номаълум сабабларга кўра кетма-кет мағлубиятга учрамоқда. Бир томондан Хива хонлиги хавф солса иккинчи томондан кенгайиб бораётган Қўқон хонлиги хавф солар эди. Жиддий чоралар кўрилмаса яна кўпгина вилоятларнинг қўлдан кетиш эҳтимоли йўқ эмас.

* * *

Эшик оғаси хоннинг қабулига наманганлик шайх Мулла Бозор Охунд келиб, киришга ижозат сўраётганини хабар қилди.

– Таклиф қилинг, – деди Шоҳруҳхон. – Ул зот учун эшигимиз доим очиқ.

– Ассалому алайкум хон ҳазратлари, – деди шайх таъзим айлаб.

– Даргоҳимизга хуш келибдилар, ҳазрат, – деди Шоҳруҳхон алоҳида илтифот кўрстаиш учун ўрнидан туриб шайхга пешвоз чиқар экан. – Биз томонларга қандай шамол учирди.

– Ўз ихтиёримиз билан келдик, жанобларига бир илтимос қилмоқчи эдик.

– Ўзлари саломатмилар, аҳли Наманган бизлардан хафа эмасми?

– Сизга сиҳатлик тилаб барчамиз дуодамиз, юртимиз тинчлигини яратгандан кеча-ю кундуз сўраш билан бандмиз.

– Саломат бўлсинлар.

– Ҳазрати олийлари, катта кўламда қурилиш қилаётганларидан хабардормиз, хизмат қилувчиларингиз ичида бизнинг анчагина муридларимиз ҳам бор экан.

– Ҳа, албатта. Уларнинг кўпчилиги ҳунарманд усталар.

– Ўша муридларимизни бизнинг ихтиёримизга берсалар деган мақсад билан келганмиз.

– Афсус, бу илтимосларини бажара олмаймиз.

– Бажармасалар бўлмас, – шайх қовоғини солиб, тунд қиёфага кирди.

– Нима учун?

– Биз дини исломнинг равнақи учун хизмат қилишимиз лозим.

– Улар эл-юрт осойишталиги учун меҳнат қилишмоқда, бу дини исломга зидми?

– Шу чоққача менинг илтимосимга бирорта ҳукмрон эътироз қилмаган эди.

– Илтимосингиз юрт манфаати учун зарарли, шунинг учун биз рухсат бермаймиз.

– Аттанг, яхши иш бўлмади, бизнинг ранжиб қолишимиз худога хуш келмас.

– Шайх жаноблари худога нималар хуш келишини билмайдиганга ўхшайдилар, барчамизнинг эзгу мақсадимиз юртга фидоийлик холос, сизнинг ниятингиз артофингизга муридлар тўплаш холос. Энди жавоб айланг, қай биримизнинг ниятимиз эзгуликка яқин.

– Мен ўз фикримдан асло қайтмайман.

– Яхшиям сизнинг бахтингизга мен ўзимни бошқара оламан, акс ҳолда хонларнинг жаҳлини қўзғаш қанақа бўлишини кўрсатиб қўяр эдим. Энди жўнанг, акс ҳолда ўзингизга жабр қиласиз.

Хондан рад жавобини олган шайх Мулла Охунд жаҳлини боса олмай, Қоровултепа деган қишлоқдаги бир муридининг уйига кириб борди. Деворга Шоҳруҳхон тасвирини чизиб, бир нарсаларни узундан узоқ пичирлаб суратга қарата камондан ўқ уза бошлади. Яна аллақандай бақир-чақирлар қилиб ниҳоят чарчаб ўтириб қолди. Хонадон эгасини чақириб Шоҳруҳхон тез кунларда вафот этишини айтиб, зудлик билан ўз юртига жўнаб кетди.

Бу хабарни хонга етказишганида у жилмайиб қўя қолди:

– Менинг жонимни Азроил Оллоҳнинг амри билан олишини Мулла Охунд билмасмикин?

Бу воқеа одамлар ичида ҳар хил шов-шувлар ва уйдирмалар пайдо бўлишига сабаб бўлди. Авлиёликни даъво қилган Мулла Бозор Охунд хон ҳақида аллақандай бўлмағур гаплар тарқатиб, унга ғойибдан ўлим тиларди. Муридлари билан тил бириктириб оддий кишиларни ишонтиришга эришар эдилар.

Кам гапириб, диққат билан тинглаш Шоҳруҳбийнинг гўзал фазилатларидан бири эди. У бировнинг гапини бўлмас, танбеҳ ҳам бермас ва албатта ўз фикрини жуда равон ва тушунарли қилиб ифодаларди. Ваъзхонлик қилиш ва насиҳат сўзларини айтишдан ўзини тияр эди. У уч ўғил (Абдураҳимбек, Абдулкаримбек, Шодибек) кўрган бўлиб, гоҳо улар билан суҳбатлашар, ҳазил-мутойибалар қилиб эркалар, совға-салом билан сийлаб қувонтирар эди. Бугун ўзининг ҳар қачонги одатини тарк этиб, юрагида тугиб юрган фикрларини айтишга азм қилган эди.

– Ўғилларим, вақти-соати келиб сизлардан бирингиз хон бўласиз, – деди у бироз маъюс қиёфада. – Эҳтимол бирин-кетин уччалангизга ҳам бу олий мансаб насиб қилар. Лекин тахтга ўтириш бирваракай икки кишига насиб қилмайди. Қайси бирингиз хон бўлсангиз, қолганларингиз хоннинг оғалари бўласизлар, бу ҳам катта бахт, қувончли ҳаёт кечириш имкониятидир. Асло бир-бирларингга душманлик қилманглар. Акс ҳолда бегоналар қўлида ҳалок бўласизлар. Юрт ожизланиб қолмаслиги учун тахт соҳиби қудратли шахс бўлиб, даъвогарлардан кўп жиҳатдан устун бўлиши, ўз оғалари билан бўлган зиддиятни ақл билан адолатли ҳал қила олиши керак. Энди ҳукмрон қандай бўлиши лозим, қандай сифатларга эга бўлиши кераклиги ҳақида ўз фикрларимни айтиб қўймоқчиман.

Одамларнинг энг ақллигиман деган фикрга асло борманглар, чунки энг ақлли, энг билимли бўлишнинг иложи ҳам, кераги ҳам йўқ. Лекин инсофли, иймонли, гўзал қалб эгаси бўлишнинг иложи бор. Шундай бўлиш лозим.

Ўзи учун эмас, ўз юрти, миллати учун умрини бағишлаган ҳукмрон енгилмас юртнинг унутилмас сиймосига айланади. Унинг энг гўзал сифати истеъдод эгаларини асрамоқ, гўзал кишиларни рағбатлантирмоқ, ожиз кишиларни ҳимоя қилишдир.

Ҳукмроннинг энг аблаҳи, ўз юртининг бойлигини талайди, фуқароларидан ўч олади, фоҳишабозлик қилади, ҳимоясиз кишиларга азоб беради.

Юртнинг ожизланиши текинхўрликнинг ривожланишидан бошланади. Миллатнинг катта бойликларини ўзлаштириб олиб, улғайиб, кундан-кун қувват олиб бораётган ёвуз кучни тинмай олдини олиб турилмаса, бора-бора енгиб бўлмайдиган офатга айланади. Кейинчалик бориб уларни фақат вақт мағлуб қилади холос. Ўша фурсат етиб келгунича миллат азоб чекади, юрт ожизланиб қолади. Инсон ижтимоий жонзот, ақл соҳиби, унинг иши фақат ўйин-кулги эмас, фаолият кўрсатишдир, қайсики мамлакатнинг кишилари фаолиятли ҳаёт кечирсалар ўша юрт қудратли, бундай мамлакатда тинчлик таъминланган бўлади.

Ҳукмроннинг дарди халқ дардининг бир учқуни, халқ соғлом бўлса у ҳам соғлом, халқ шодон бўлса у ҳам шодон. Ҳамма дўст бўлиб кўринган тахт атрофида ҳар доим кўзга кўринмас душманлар мавжуд бўлади. Шундай иш юритингларки, келажак сизларни уят қилмасин, ўз халқингизга нимани раво кўрсангиз у ҳам ана шуни қайтаради. Хон авлодидан бўлганларингни асло унутмай яшанглар, уларнинг масъулиятлари бошқалардан ортиқдир. Гўзалликни ҳис қилиб, нолимай қувониб яшамоқ хонлар учун одат бўлмоғи лозим. Эл-юрт қайғуси манфаатларингдан устун бўлсин, ахлоқ ва одобда намуна бўлинглар. Мўмин ичкилик ичмайди, ўғирлик ва хиёнат қилмайди, бу қусурларни қилган кимса мўмин эмас. Ўз юртига, ўз миллатига хиёнат қилган ҳукмрон энг малъун кимсадир. Ғурур тараққий қилишимиз учун берилган туҳфа, у ақлдан узоқлашиб кетса ҳалокатга етаклайди. Ўз ғурурини жиловлаш шоҳларнинг энг зарур фазилатлари, оддий кишиларга меҳр билан қараш муқаддас бурчлари. Йўлдан адашманглар, сизларнинг адашишларинг бутун юртни хароб қилади. Номаъқул хоҳишлар тўғри йўлдан оздиради, хунрезликларга сабаб бўлади. Хонлар юрт осойишталиги учун энг масъул кишилар асосий мақсадларинг ана шу осойишталикни таъминлаш бўлсин. Ҳозирча хонликнинг гўдаклик чоғи. Рақиблар бу ҳолатдан фойдаланиб қолмасликлари учун жуда ҳушёрлик даркор!

Ҳукмрон халқни қўрқувда ушлаши, вақтинча чалғитиши ҳам мумкин. Дарёдан қудратли бу мўъжиза бардошли ва андишали. У барча нарсани фаҳмласа ҳам кечиради, сабр қилади. Унинг меҳрига кириш осон эмас, лекин шу мақсад билан яшаган ҳукмрон бунинг уддасидан чиқади. Бундай ҳукмрон абадий барҳаёт, у кишилар қалбидан асло ўчмайди.

* * *

– Оғир дардга йўлиққанга ўхшайман, – деди Шоҳруҳхон атрофдагиларга аламли тикилиб. – Бу касофатдан тузалиб кетиш жуда мушкул.

– Иншооллоҳ, тузалиб кетасиз, ҳазрати олийлари, барчамиз парвардигордан шуни тилаймиз.

– Чиндан ҳам шундай бўлса мен сизлардан розиман. Юртимиз осойишталиги учун бирдек қайғурсаларинг, мен хотиржам кўз юмаман.

– Худонинг марҳамати кенг, умрлари узоқ бўлса ажаб эмас.

– Чамамда кафтимга чиққан яра «куйдирги»га ўхшайди, агар чиндан шундай бўлса…

– Табибларнинг фикрича сиз тузалиб кетасиз.

– Ҳар қандай бу дунёга келган одам узоқ туролмайди. Келмоқ қўлимизда бўлмаганидек, кетмоқ ҳам беихтиёрдир. Одам боласи бенуқсон яшай олмайди, билиб-билмай албатта, хатоликка йўл қўяди. Мен ҳам баъзи бир хатоликларга йўл қўйган бўлишим мумкин, лекин мақсадим яхшилик, тилакларим халқ дарди эди. Келажакда барча ишларни кенгашиб қилинглар, кенгашмай қилинган ҳар қандай иш иллатлидир.

Ўрта Осиё заминида XVII аср бошларига келиб ички зиддият жуда кучайган эди. Олий зотлар ўртасидаги келишмовчиликлар авж олар, тортишув ва сиёсий курашлар зўрайиб борар, қирғин-барот урушларнинг кети кўринмас эди.

Сари подшоҳони гирданфароз,

Бадаргоҳи у бир замини ниёз,

Мар урост кибри ёву мани,

Ки мулкаш қадимасту зоташ ғани.

Таржимаси:

Подшоҳлар ҳар қанча мағрур бўлсада,

Бошларини эгур унинг олдида.

Мағрурлик ярашур фақат Оллоҳга,

Мулки қадим беқиёсдир зоти

ТАРИХИ ТУРКИСТОН АСАРИДАН БИР ЛАВҲА

Айнан мана шундай тарқоқ қабилалар тўқнашувларидан бири Чодакда бўлиб ўтди. Минг қабиласи билан Чодак хўжалари ўртасида бўлиб ўтган қақшатқич уруш натижасида минглар қабиласи ғолиб чиқди. Шунинг билан Мовароуннаҳр заминида Бухоро хонлигидан ажралиб чиққан мустақил бир мулкка асос солинди. Даставвал бу мулк Фарғона деб аталиб, унга Шоҳруҳбий минг бошчилик қилди.

Ақл-идрокли, инсонпарвар Шомастбий (Аширбек) ўғли Шоҳруҳбийни Хўқанднинг теварак-атрофларидаги қишлоқ оқсоқоллари ва аслзодалар хон этиб кўтардилар. Шундан сўнг у Хўқанд шаҳри атрофида жойлашган тўрт қишлоқни сотиб олди. Тўрттала қишлоқ ҳудудларидан «Кўк тўнлилар» истиқомат қиладиган икки сой оралиғидаги ерларни энг қулай жой деб арк қалъа қурилиб, «Қалъаи Шоҳруҳбий» деб аталди. Бу ер «Хўқанд хонлигининг дорилхалофати»га (пойтахт) айланди. Вақтлар ўтиб бу дорилхалофат атрофидаги ерлар ҳисобига кенгайиб Фарғона водийсидаги йирик шаҳарлардан бирига айланди. Шоҳруҳбий бу салтанатга ўн уч йил ҳукмронлик қилиб 1721 йилда вафот этди. У узоқ умр кўра олмади, атиги 30 йиллик умри давомида тарихий бир жараённинг пойдеворини яратиб кета олди.

Биринчиларга ҳар доим қийин бўлади, Шоҳруҳбий ҳам биринчилардан эди. Унинг даврида ҳали хонликнинг мустаҳкам пойдевори йўқ, уни бошқарадиган мураккаб дастгоҳни яратиш анчагина заҳматли фурсатлар ўтишини талаб қилар эди. Хонликнинг маркази бўлган Қўқон шаҳрининг атрофини муҳофазалаш, хонликнинг ўз пулларини зарб қилиш, хонлик учун янги қароргоҳ қуриш, мунтазам ҳарбий қўшин тузиш каби жиддий муаммоларни ҳал қилиш лозим эди. Энди бу ишларни унинг ворислари давом эттиради.

АБДУРАҲИМБИЙ (ИККИНЧИ ХОН)

Баъзи манбаларда у 33 ёшида укаси Абдукаримбий томонидан ўлдирилган дейилади.

Шоҳруҳхоннинг вафотидан кейин 1721 (милодий) йилда унинг тўнғич ўғли Абдураҳимбийни хон қилиб кўтарадилар. Абдураҳимбий оқил, ҳушёр ва тадбиркор эди. Унинг хонлик даврида Бухоро амирлиги ҳам ҳарбий, ҳам иқтисодий жиҳатдан заифлашиб қолган эди.