Текст книги "Atəşkəs və sürgün xatirələri"

Əhməd Ağaoğlu
Atəşkəs və sürgün xatirələri

ATƏŞKƏS, SÜRGÜN VƏ İMPERATORLUĞUN SÜQUTUNA DAİR
Ertan Eğribel / Ufuk Özcan

Osmanlı dövlətinin uzunmüddətli araşdırılmasının başlanğıcı XIX yüzilin əvvəllərinə qədər gedib çıxa bilir. Ənənəvi Osmanlılıq siyasətindən imtina edilmiş və Qərbləşmə dövrünə qapı açılmışdır. İmperatorluğun bu yüz ildə qarşılaşdığı problemlərin əsl qaynağı siyasi olduğu kimi, onun həlli müddəti də təməldə siyasi özəllik daşıyırdı. Gerçək bir Qərb gücünün yedəyində vurnuxmaq və bir-birinin ardınca gələn xarici savaşlar bunun bir başqa görüntüsüdür. Qərb dövlətlərinin müdaxilələri nəticəsində daxili problemlər də böyümüşdür. Mora və Girit qiyamlarının ardından Yunanıstanın müstəqilliyini qazanması Osmanlının bütün bir əsr boyunca qarşılaşacağı və həll etməkdə böyük çətinliklər çəkəcəyi problemlərin ilk nümunəsidir. Üstəlik, dövlətin qeyri-müsəlman təbəqəsi millətçi meyllərə yuvarlanırdı. Yunan müstəqilliyi digər millətlər üçün də bir modelə çevrilmişdir. “Xoşniyyətli” çalışmalar nəticəsində qəbul edilən Tanzimat fərmanı11
  Tanzimat – islahat deməkdir və özündə verilən yeni qaydaların tətbiqi və həyata keçirildiyi dövrü ehtiva edir.


[Закрыть] da problemə çarə ola bilməyəcəkdi. Qərb dövlətlərinin Balkanlardakı təxribat yönlü müdaxilələrinin ardı-arası kəsilmir. Problemin kökündə isə aşırı Qərb meyllərinin yayılması dayanırdı. Problem Qərbçilik problemidir, amma Osmanlı bu çətin durumdan xilas olmaq bir yana, Qərb tarazlığı içində rol alıb da Qərbli güclər arasındakı ziddiyyətlərdən yararlanaraq varlığını qoruyub saxlamağa çalışır. Beləcə getdikcə böyüyən problemlərlə Osmanlı dövləti, Qərb üçün Şərq probleminin ən vacib məsələsi halına gəlir. Yunanıstan və Misirdə başlayıb bütün Balkanlara yayılan üsyan, qiyam və müharibələr XX əsrin əvvəllərinə qədər sürmüşdür. Ard-arda gələn Balkan müharibələri və I Dünya Savaşı, Osmanlının – Çanaqqala kimi hərbi əhəmiyyətli bir bölgəyə sahib olmasına baxmayaraq – Qərb gücləri qarşısında siyasi məhkumiyyətilə nəticələndi. İmperatorluq, bir əsrə qədər davam edən müharibələrdə bütün enerjisini bitirərək, nəhayət I Dünya Müharibəsinin sonunda, özüylə birlikdə iki imperatorluğun (Avstriya-Macarıstan və Çar Rusiyasının) da sonunu gətirdi. Yeni dövrdə Osmanlının çöküşü və yoxluğu dünya tarixinin yenidən formalaşması baxımından son dərəcə əhəmiyyətli nəticələr doğurmağa başladı. Ancaq proseslərin tamamilə Qərb dünyasının xeyrinə reallaşdığını düşünmək sadəlövhlük olardı. Osmanlının tarix səhnəsindən silinməsi müharibə edən heç bir tərəfə üstünlük qazandıra bilmədi. I Dünya Müharibəsinin qurtarması Qərbin içindəki ziddiyyətlərin sona çatmasını təmin edə bilmədiyi kimi, qısa müddət sonra yeni bir siyasi mənzərəni ortaya qoydu.

Beləliklə, Birinci Böyük Savaşdan müzəffər, amma dağınıq olaraq çıxan İngiltərə dünya hegemonluğunu davam etdirməkdə böyük çətinliklərlə qarşılaşacaq, gedərək yerini ABŞ-a buraxmaq məcburiyyətində qalacaqdır.

I Dünya Müharibəsinin Osmanlı Dövlətinin məğlubiyyətilə sona çatması yalnız Türkiyə üçün deyil, Qərb dünyası üçün də irəlidə yeni siyasi proseslərə yol açdı. Türkiyənin maraqları yönündən baxdığımızda, Mondros atəşkəsinin olduqca ağır şərtləri, İttihadçı (Birlikçi) dövlət idarələrinin təsirsiz hala gətirilməsi və İstanbulun işğalı, mərkəzin siyasi iradəsini sanki iflic olma nöqtəsinə gətirmişdir. Bu gedişat, İstanbuldan müstəqil yeni bir siyasi mərkəz yaratmaq kimi cəhdləri çətinləşdirmiş, çox keçmədən Anadoluda milli mübarizə hərəkatına təkan vermişdir. Həmin illərdə dünyanın bir çox yerində Qərb hegemonluğunu təhdid edəcək proseslər də alovlanırdı. Bolşeviklərin liderliyi və təhrikiylə Qafqaz, Orta Asiya, Çin, Hindistan və islam dünyasında ingilislərin əleyhinə milli hərəkatlar genişlənirdi. Bolşevik anti-imperialist təbliğatı və self-determinasyon qanunu22
  Self-determinasyon qanunu – millətlərin öz müqəddəratını təyin etməsi.


[Закрыть] İngiltərənin dünya hegemonluğunu təhdid edəcək və daraldacaq səviyyəyə çatdırmışdır. İngiltərə bir tərəfdən daxildəki müxalifətin ağır təzyiqlərinə müqavimət göstərməyə çalışırkən, digər tərəfdən müstəmləkələrinə nəzarət etməkdə müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşırdı. Üstəlik, ABŞ prezidenti Vilsonun açıqladığı beynəlxalq self-determinasyon hüququnun təməl prinsipləri səbəbindən bir də burnunun dibində ortaya çıxan İrlandiya problemi ilə çarpışmaq məcburiyyətində qalmışdır.

Müharibədən sonrakı gedişatın İngiltərəni çətin vəziyyətdə buraxması qarşılığında, Türkiyəyə Qərb gücləri tərəfindən nəzarət edilməsi üzücü bir hal idi. Böyük müharibə, Qərb dövlətlərinin öz aralarındakı heç bir təməl məsələləri həll edə bilməmişdi. Bu səbəbdən İngiltərənin himayə və dəstəyilə reallaşan yunan işğalından sonra İstanbulun müttəfiq güclər tərəfindən yenidən işğalı gündəmə gətirilmişdi. Siyasi mərkəzlər, ordu və dövlət qurumları böyük ölçüdə təsirsiz hala gətirilsə də, Türkiyə Qərb gücləri üçün hələ də sonu məchul bir problem olaraq qalmaqda idi. Bu səbəbdən də müharibədən sonra Türkiyə Almaniya və digər müttəfiqlərindən fərqli olaraq daha ağır sanksiyalarla üzləşməli oldu və ardından gələn Malta sürgünü, bütün bu hadisələrin başlanğıcında yer alan və daha sonra izləniləcək diplomatiyanın istiqamətini müəyyənləşdirən əsas hadisələrdir. Qısa müddət sonra Anadoluda başlayacaq milli mücadiləni və Türkiyənin yeni siyasi ideoloji mübarizəsini bu şərtlər içində şərh etmək doğru olardı.

Atəşkəs və Malta sürgünü haqqında ilk deyilə biləcək söz, ingilislər tərəfindən, böyük hissəsi almanyönlü kadrlardan ibarət olan İttihadçıların təmizlənməsinin təmin edilməsi idi. İngilislər, əsas məqsədlərini bəzi bəhanələrin arxasında gizləyərək sözügedən şəxsləri iki ildən çox bir müddət ərzində nəzarət altında saxlamağa, bu müddətdə Türkiyədəki prosesləri öz idarələri altında tutmağa ümid edirdilər. Məqsədlərində qismən başarılı olduqları deyilə də bilər. İttihadçı kadrların zərərsizləşdirilməsinə qarşılıq olaraq Müttəfiq ingilispərəst kadrlar sərbəst fəaliyyət göstərirdilər. Sözgəlişi, Maltada İttihadçılar dustaq həyatlarının günlərini sayarkən, illərcə xaricdə sürgündə olan Səbahəddin bəy kimi ingilispərəstlər yurda dönərək sərbəst fəaliyyət göstərməyə başlamışdılar. Başqa sözlə, ingilis dünya hegemonluğuna qarşı dirəniş göstərənlər təzyiq və ya nəzarət altında tutularkən, Osmanlının siyasi varlığına son verə biləcək uyğun bir ortam hazırlanırdı. Sonrakı bütün proseslər – Anadolu milli hərəkatı da daxil olmaqla – imperatorluğun addım-addım çöküşünə yönəlmiş tarixi hadisələr idi.

Ağaoğlunun Atəşkəs dövrü ilə sürgün həyatına dair müşahidələri və şahidliyi bu qaranlıq dövrə işıq tutacaq gücdədir. Sürgün dövründə tutduğu gündəlik bir neçə baxımdan əhəmiyyətlidir: Əvvəlcə atəşkəs illərində hökumətə sorumlu və qərbpərəst kadrların Müttəfiq dövlətlərilə qurduqları əlaqələr, məsuliyyətsiz və təslimçi mövqeləri, İstanbulun boğucu mühiti, Bəyaziddə reallaşdırılan edamlar, xalqın yaşadığı ağır şərtlər və düşdüyü ümidsizlik, bəzi zümrələrin bu mənfi şərtləri öz mənfəətlərinə çevirmə cəhdləri, qeyri-müsəlmanların yaratdıqları problemlər, İttihadçı ovu, Bəkirağa bölüyündə dustaqlıqda keçən aylar; qısacası, Ağaoğlunun həmin dövrün İstanbulunda şəxsən şahid olduğu hadisələr gözümüzün qarşısında canlanmaqdadır. (Ağaoğlu başda padşah olmaq üzrə Damad Fərid, Əli Kamal kimi hökumətin üst qatındakı məsul şəxsləri açıqca “xəyanət” və “alçaqlıq”da ittiham edirdi.) İkincisi, xatirələr Limni və Malta sürgününün fərqli tərəflərini işıqlandıracaq mahiyyətdədir. Sürgün şərtləri, dustaqların mənəvi durumları, yaşadıqları fikir böhranı və düşüncə dəyişiklikləri haqqında çox əhəmiyyətli müşahidələr diqqətçəkicidir. Maraqlı olan, bu sürgündən sonra heç bir İttihadçının köhnə öhdəliklərini xatırlamaq belə istəməməsidir. Müqavimətləri qırılmışdır. Sürgündən sonra yurda dönərək imperiyaya qarşı yeni siyasi təşkilatlarda iştirak edəcək olanları isə tam fərqli bir mühit və yeni şərtlər gözləyirdi. Üçüncüsü, xatirələr və işğal dövrü ilə günümüzdəki Türkiyənin şərtləri arasında bəzi istiqamətlərdə paralellər, oxşar tərəflər qurmamız üçün əhəmiyyətli məlumatlar ehtiva etməkdədir. Dördüncüsü və ən önəmlisi, Ağaoğlu, Qərbin ikiüzlülüyü və Qərb probleminin Türkiyə üçün necə fəlakətli nəticələr doğura biləcəyi mövzusunda kritik ipucları verə bilirdi. Bu baxımdan gündəlik yaddaşlarımızı nəinki təzələyir, həm də bizə tarixi doğru-dürüst mənimsəməyə yardımçı olur.

Əhməd Ağaoğlunun sürgün illəri və yaşantıları ilə Türkiyənin ö dövrdəki durumu arasında bir əlaqə vardır. Ağaoğlu, Mondros Atəşkəs dövrünü izləyərkən, ingilislərin təzyiqilə bir çox tanınmış İttihadçıyla birlikdə həbs olundu və Bəkirağa bölüyündə təxminən dörd ay saxlanıldı. Bu dövrdə İttihad və Tərəqqi hökumətinin öndə gələn rəhbərləri – Ənvər, Tələt və Camal Paşalar – xaricə qaçmışdılar. Geridə qalanlar isə açıq şəkildə hədəfdə idilər. Bəkirağa bölüyündəki sorğulamalar bitincə siyasi məhbus olaraq əvvəl Limni adasındakı Mondrosa, sonra da Maltaya aparıldı. 28 may 1919-cu il gecəsi Princess Ena adlı ingilis gəmisi 78 kişilik sürgün karvanıyla hərəkətə gəldi. Bunların 67-si Bəkirağa bölüyündən alınan və rəsmi protokollarda adları keçən şəxslər idi. Digər 11 adamın Türkiyə tərəfinə bildirilmədən həbs olunması ingilislərin təlaşına və hüquqsuzluğuna dəlalət edirdi. Həbs olunanlar arasında Əhməd Ağaoğludan başqa Ziya Gökalp, Süleyman Nazif, Hüseyn Cahid (Yalçın), Ebüzziyazadə Vəlid, Əhməd Emin (Yalman) kimi yazar və qəzetçilər; Fəthi (Okyar), yarbay (podpolkovnik) Əli (Çətinqaya), Əbdülxaliq (Renda), Əli İhsan (Sabis) Paşa kimi yüksək rütbəli ordu mənsubları; Sədrəzəmlik (baş vəzir) vəzifəsini icra etmiş Sait Həlim Paşa, Abbas Həlim Paşa və Şeyxülislam Xeyri Əfəndi kimi yüksək məmurlar və tanınmış partiya üzvləri vardır. Bu 78 nəfərlik karvan Admiral Calthorpe tərəfindən birinci dərəcəli məhbuslar olaraq qəbul edilmiş və Limni adasındakı əsir düşərgəsində dörd ay saxlandıqdan sonra Maltaya göndərilmişdir. Sürgün məkanının Limni/Mondrosdan Maltaya köçürülməsini, məhbusları mənəvi olaraq çökdürməyə yönəlik psixoloji bir təzyiq üsulu kimi də dəyərləndirmək olar. Sürgün yeri olaraq Mondrosun seçilməsi də simvolik bir məna daşıyır: İngilislərin Mondrosda imzalanan şərtlərin saxlanılmasında israrlılığı və Türkiyənin mövqelərinə qarşı bir göz dağı.

Həbs olunanların çoxu İttihad və Tərəqqi hökuməti içində yer alan və ya İttihadçıların savaş dövründəki məsuliyyətlərini paylaşan, liderlik xüsusiyyəti daşıyan və Müttəfiq dövlətlərə33
  Antanta – Almaniya tərəfindən gözlənilən təcavüzə qarşı 1904-1907-ci illərdə yaradılmış B. Britaniya, Rusiya, Fransa ittifaqı. Sonralar 1915-ci ildə İtaliya və Yaponiya da bu ittifaqa qoşuldu.


[Закрыть] qarşı müqavimət hərəkatı təşkilatlandıra biləcək olan şəxslərdir. Bu səbəbdən də onların saf-çürük edilmələri düşünülürdü. Bununla belə zaman-zaman başqa həbslərlə də sürgün sayı artacaqdı.

Sürgünün səbəbləri Müttəfiq güclərinin sözçüləri və İstanbul hökuməti tərəfindən fərqli şəkildə şərh olunurdu. Müxtəlif cinayət ittihamları vardır, amma heç bir konkret dəlil ortaya qoyulmuş deyildi. Ağaoğlu siyasi məhbus olaraq sürgündə olmalarını qızğın cümlələrlə ittiham edirdi: “Bizi ingilislər hansı üzlə bura gətirdilər? Hökumətmi təslim etdi, yoxsa özlərimi belə istədilər? Nə olursa-olsun, başımıza gələn bu macəra tarixdə bənzəri görülməmiş bir hadisədir ki, Osmanlılıq və xilafət üçün əbədi bir ləkə və günah olaraq qalacaqdır. Tarixdə görülməmişdir ki, bir dövlət şeyxülislamlıq məqamını tutmuş bir ruhanisini, sədrəzəmini, nazir, millət vəkili, yazar və paşalarını üç-dörd ay mühakiməsiz həbs etdikdən sonra düşmənin əlinə təslim etmiş olsun! Bu rüsvayçılığı yalnız VI Sultan Mehmed kimi səfil birisi edər!”. İttihadçıların necə həbs olunması və Ağaoğlunun bu haqlı ittihamları, sürgünün sıradan bir hadisə olmadığını göstərirdi. Xatirələr atəşkəs sırasında və sonrasında gözləniləcək yeni hadisələrin ən dəqiq xəbərçisi özəlliyini daşıyırdı.

Həbs olunub Maltaya sürgünə aparılanlar İttihadçı siyasi şəxslərdir. Amma hamısının eyni siyasi baxışda (yanaşmada) olduğu deyilə bilməz. Aralarında, böyük savaş illərində Ziya Gökalp, Əhməd Ağaoğlu kimi pantürkizm siyasətinə bağlı olaraq fəaliyyət göstərənlər olduğu kimi, Sait Həlim Paşa, Ubeydullah Əfəndi kimi panislamistlər də vardır. Pantürkist hərəkatın ən önəmli tərəfi, Rusiyaya qarşı müdafiə strategiyası yönündə fəaliyyət göstərməsi idi. Panislamizm isə əsasən İngiltərənin suverenlik iddialarını hədəfləyir; xüsusilə Hindistan və müsəlman ərəb dünyasının Almaniyanın suverenlik mənfəətləri istiqamətində ingilislərə qarşı təşkilatlanmasını müdafiə edirdi. Lakin Osmanlı dövlətinin və müttəfiqlərinin müharibədən məğlubiyyətlə çıxması ilə hər iki siyasi xətt qüvvədən düşəcək və sönməyə üz tutacaqdı. Malta sürgünü bu baxımdan olduqca kritik bir dönüş nöqtəsidir.

Ağaoğlunun sürgün dövründə tutmağa başladığı gündəlik, 1918-ci ildə Azərbaycandan ayrılmasından başlayaraq, Batumi üzərindən İstanbula gəlişi, Atəşkəs şərtləri, ağır qızdırma xəstəliyi, tam bu ərəfədə başlayan həbslər, Bəkirağa bölüyündə sorğulanmalarla keçən aylar, səlahiyyətli şəxslərin qarışıq ittihamları, İstanbulda Müttəfiq güclərinə mənsub əsgərlərin davranışları, yerli əhalinin çarəsizliyi, mərkəzi idarəçiliyin düşüncəsizliyi və xalqa yönəlik soyuqqanlı çağırışları, İstanbul mətbuatında əks olunan bəyanatlar, rahib Frew kimi ingilis sözçülərinin fəaliyyətləri, bir ingilis gəmisinə mindirilərək Egey dənizinə çıxmaları, ayrılıq sırasında ailələrin yaşadığı sarsıntı və s. hadisələri ardıcıllıqla şərh edir. Ağaoğlu, bəzi dustaqların dəniz səfəri zamanı gəmilərin batırılacağı və ya ingilislər tərəfindən güllələnəcəkləri qorxusunu yaşadıqlarını söyləyir. Daha sonra Limnidə keçən aylar, məhkumluq şərtləri, dustaqlar arasındakı fikir ayrılıqları və gündəlik həyat tempi ilə bağlı təfsilatlı müşahidələrə yer vermişdir.

Gündəliyin tutulma forması və üslubu da maraqlıdır. Ağaoğlu yaşadığı çətinliklər, ailə həsrətilə yuxusuz keçən gecələr və zehni çarpışmalarından və s. bəhs etməklə təkcə şəxsi həyatındakı yaşantılarını anlatmaqla kifayətlənməyib. Ayrıca sürgün şərtlərinə, ingilis əsgərlərlə türk məhkumlar arasındakı münasibətlərə dair detallı məlumatlar verir: əlinə keçən qəzetlərdən İngiltərənin Şərq siyasətini, Avropadakı və Osmanlı İmperatorluğundakı prosesləri, imzalanacaq barışın şərtlərini böyük bir həyəcanla izləyərək şərh etməyə çalışır. Digər sürgünlərin gündəlik həyatları haqqında verdiyi məlumatlar da əhəmiyyətlidir. Ziya Gökalpın qatıldığı sosioloji və fəlsəfə yığıncaqlarında, dustaqların dəyişən və passiv ruh hallarında, öz aralarındakı müzakirələrdə bir düşüncə dəyişimi keçirməkdə olduqlarının işarələri öz əksini tapır. Gündəlik, Osmanlı İmperatorluğunun çöküş illəri haqqında – məhdud belə olsa – bəzi dəyərləndirmələr etməmizə də imkan verir. Ağaoğlunun, ingilislərə və yerli işbirlikçilərinə yönəlik hirsli və dirənişçi bir davranış sərgilədiyi açıq şəkildə görünür. O, məhkumlar arasında ingilis səlahiyyətlilərə qarşı olduqca cəsur mövqedə olması ilə fərqlənir. Çox ehtimal, ingilislərin antipatiya duyduqları məhkumların başında dururdu. Bəlkə də bu səbəblə adadan ən son çıxarılanlar arasında idi.

Məruz qaldıqları sürgünün hüquqi tərəfi və ədalətə nə dərəcədə uyğun olması, həm də zamanında Sorbonnalı bir hüquqçu olan Ağaoğlunun düşüncəsini ən çox məşğul edən məsələlərdən biri olub. Gündəliyində tez-tez dustaqlara “müharibə əsiri” damğası vurulduğundan, gerçək bir ittihamın olmadığından, səlahiyyətli tərəflərin onlara yönəlik uzun müddət hər hansı konkret bir ittihamlar irəli sürməməsindən, mühakiməsiz-hökmsüz aylarla dustaq saxlanmalarından, düşərgə şərtlərinin ağırlığından şikayətlənir; sürgünün səbəbləri və bu səbəblərin qarışıq və dayanıqsızlığı haqqında da açıqlamalarında: “məni bura gətirən və vəhşi bir heyvan kimi bu dəmir qəfəs içinə soxaraq qabağıma gündə bir parça ətlə çörək atanlar bütün müraciətlərimə baxmayaraq bircə dəfə də olsun günah və xətalarımın nə olduğunu söyləmək istəmədilər”, – deyə yazmışdır.

Əhməd Ağaoğlunun gündəliyində sürgün şərtləri və gündəlik yaşam tempi haqqında da maraqlı məlumatlar var. Xüsusilə Limnidəki əsir düşərgəsində məhkumların məlumatlandırılmalarının və müalicələrinin əngəlləndiyi, gerçək bir izolyasiya mühitinin olduğu, sığınma və qida problemlərinin həllində məhkumlara hər cür çətinliklərin yaşandığı aydın dildə ifadə olunub. Limnidə qaldıqları dövrdə məhkumların ailələrilə sərbəstcə məktublaşmaları yasaqlanmışdır. Məhdud sayda çatan məktublar belə senzuraya tabe olurdu. “Çox qısa və yalnız ailədəki durumdan bəhs edən məktublar qəbul edilirdi”. Məmləkətin daxilindəkı vəziyyətdən bəhs edən məktublar çıxdaş olunurdu. Ağaoğlu, İstanbuldan gələn bir neçə qəzetin senzura üzündən ciddi xəbər mənbəyi olmadığını xüsusi vurğulayırdı. Bu baxımdan Ziya Gökalpın olduqca böyük bir məcmu tutan “Limni və Malta məktubları”nın da oxunması vacibdir.

Ayrıca, Ağaoğlu siyasi təcrid şərtləri ilə yanaşı sığınacaq və yeməklərin pisliyindən də şikayət edirdi. Qaldıqları sığınacaq üçün bir az da kinayəli bir üslubla “çəllək”, “ağıl” kimi ifadələr işlədirdi. Bunlar, dəmir məftillərlə çevrələnmış bir ərazinin ortasında, dəmir qəfəsli və kilidli komalardır. İstidən və səs-küydən yatmaq mümkün deyil. Gündəlikdən, dustaqların pozulmuş ruhi vəziyyət yaşadıqları, təslimçi düşüncələrə qapıldıqları, başqa səbəblər axtarmaqla siyasi keçmişlərini bir daha nəzərdən keçirdikləri bəlli olur. Təcrid olunmuş bir durumda bu, daxili çəkişmənin və keçmişdən xilas olma yollarının qaynağıdır. Bütün bu yetərsizliklərə qarşılıq günün müəyyən saatlarında və əsgəri nəzarətdə çölə çıxmalarına, açıq havada gəzmələrinə icazə verilir. Bəziləri sistemli təzyiq altında tutulduqlarından kimsəsiz yollarda öldürüləcəklərindən qorxduqları üçün belə imkanlardan imtina edir və dəmir barmaqlıqlar arasında qalmağa daha çox üstünlük verir. Belələri təcrid olunmuş yerdə bəlli bir şəkildə yönləndirilir, ingilis qəzetlərini və məhdud da olsa (ciddi senzuradan keçirilmiş və günü keçmiş) bəzi İstanbul qəzetlərini oxuya bilməklə, dərs və toplantıları izləməklə, öz aralarında fikir mübahisələri yürütməklə, bric, dama və şahmat oynayıb şəkil çəkməklə vaxt keçirirlər. Sürgünün, məhkumlara bir növ akademik mühit təqdim etdiyi və siyasi fikirlərini yenidən nəzərdən keçirmələrinə vəsilə olduğu deyilə də bilər. Bu baxımdan Malta sürgünü yeni Türkiyənin siyasi və düşüncə təməllərinin quruluşu baxımından əhəmiyyətli dönüş nöqtələrindən biridir.

Malta sürgününü yeni şərtlərlə əlaqəli açıq, müstəqil bir müzakirə obyekti olaraq dəyərləndirmək mümkün deyil. Burası aydındır ki, həbsdəkilər sürgündə olduqca çətin şərtlər altında yaşayıblar. Ağaoğlu, qarşılaşdıqları pis davranış və münasibət haqqında bu cümlələri yazır: “Bu kimi rəftarlar bəlkə Afrika vəhşiləri üzərində öz təsirini göstərə bilərdi! Amma bizi də mütəəssir etmək istəyi uşaqca bir xəyaldır. Çox təəssüf ki, bu qeyri-insani münasibətlərə qarşı etiraz olunmasını nə qədər təklif etdimsə də bir fayda vermədi. Nə qədər çalışdımsa, sözüm keçmədi. Biz türklər nə qədər səbirli və dözümlüyük! Doğrusu, bu qədəri mənim xoşuma gəlmir və bu hal hissizliyə meylliliyin göstəricisidir”. Ağaoğlunun, özü və digər üzdə olan İttihadçıların sürgün həyatı haqqındakı müşahidələri həqiqi bir təsviri ortaya qoyur. Gündəliyi, Malta məhkumlarının ruhi vəziyyətlərinin dəyişməsini əks etdirən bir barometr də hesab etmək olar. Bir çox məhbus yoldaşının yaşadıqları mənəvi aşınmalar sətiraltı ifadələrdə öz əksini tapıb. Bu ifadələrdən, bəzi İttihadçıların ingilislərə qarşı təslimçi bir hal içinə girdikləri aydın görünməkdədir. Sözgəlişi, Almanlarla barış razılaşması imzalandığı xəbərini alan bəzi məhkumlar sərbəst buraxılacaqları fikrinə qapılmışdılar. “Digərləri isə əksinə, çox bədbindirlər və ingilislərin bizi öldürəcəkləri fikirindədilər. Mən isə bunun ikisinin arasındayam. İngilislər nə bizi məhv edərlər, nə də sərbəst buraxarlar. Bizi ətalətə məhkum edəcəklər, aşağı-yuxarı uzun müddət süründürəcəklər. Bəlkə də beynəlxalq məhkəməyə təhvil verərlər”. Buna qarşılıq, Ağaoğlu, üsləşdikləri haqsızlıqlara qarşı tək başına qərarlı bir hüquqi mübarizə apardığını söyləyir. Barış görüşmələrində qərarsızlıq səbəbindən ingilis yüksək dairələrinə, Müttəfiq dövlətləriylə əməkdaşlıq edən və acizanə mövqe sərgiləyən Osmanlı padşahına və “müttəfiqçi” hökumət dairələrinə qarşı olduqca sərt tənqidlər irəli sürürdü. Onları mövqesizlik, xəyanət və ikiüzlülüklə ittiham edirdi. Osmanlı idarəçilərinin içinə düşdükləri “qəflət yuxusu” haqqında belə yazırdı: “Padşah və ətrafındakı axmaqlar düşündülər ki, məmləkəti avropalılara təslim etmək və alçalmaqla qurtara bilərlər. Halbuki onlar təhqir və miskinliyə dözdükcə, qarşı tərəf həyasızlığını, təcavüzünü daha da artırdı. Hökmdar və hökumətin tanınmış rəhbərlərini, məmləkətin seçilmiş adamlarını təslim etməklə namuslarından belə imtina etmiş olduqları halda qarşı tərəfdən zərrəcə belə mərhəmət və şəfqət qopara bilmədilər”. Digər siyasi məhkumların bu cür həssas mövzularda susqunluğu və tərəddüdlü davranışları müqabilində, Ağaoğlunun bu çıxışlarının cəsur bir mövqe olduğu qeyd edilməlidir. Ancaq yenə də şəxsi xarakterinə uyğun olaraq aşırı ifadələrə yer verdiyini də söyləmək lazımdır. Malta fərarilərindən Əli İhsan Sabisin xatirələrinə müraciət etmək bəlkə daha həqiqi bir mənzərə yarada bilər.

Şübhəsiz, sürgünün ən maraqlı tərəflərindən biri Ziya Gökalpın intellektual söhbət və müzakirələridir. Verdiyi dərs və toplantıların böyük hissəsi “Fəlsəfə dərsləri” adı altında əlyazma şəklində on iki dəftərdə toplanmışdır. Sözgəlişi, Ağaoğlu, bəzi yoldaşlarına rusca öyrədərkən özü də ingiliscəsini inkişaf etdirir və ingilis ədəbiyyatının seçmə əsərlərini oxumağa başlayır. Gündəliyində ifadə etdiyinə görə, Ziya Gökalp bir tərəfdən sosiologiyanın riyazi bir elm olduğu istiqamətində həddindən artıq pozitivist mühakimələr yürüdərkən, digər tərəfdən də “vəcd”, dəyərlər, mənəviyyat, kollektiv ruh/şüur kimi metafizik mövzulardan bəhs edir, sosioloqun kütlələr qarşısında oynayacağı təsiredici rolunu peyğəmbərlərin cığır açdığı yola bənzədirdi. Ağaoğlunun etdiyi bu bənzətmə, sürgündəki sosioloqumuzun fikirlərinin nə qədər “azad”, amma bir xeyli də qarışıq olduğunu göstərirdi.

Gündəlikdə diqqət çəkən bir başqa mövzu, Qərb siyasətinin ikiüzlülüyünə yönəldilib. Ağaoğlu ömrü boyunca heyranlıq bəslədiyi Qərb sivilizasiyasının başqa bir üzünü görmüşdür və duyduğu xəyal qırıqlığını gizlətmir. Qərb sivilizasiya dəyərlərinin böyük savaş dönəmində çürüdüyünü düşünür. Məsələn, “Times” qəzetində oxuduğu bir məqalədən “Düşmən tərəfini təhqir etmək və əzmək bəşəri bir vəzifəmizdir. Onların, həm mənsub olduqları ortam içində və həm də bütün bəşəriyyət qarşısında hər cür şərəf və nüfuzu qırılmalıdır” mesajını oxuduqdan sonra münasibətini bu sözlərlə ortaya qoyur: “Fəqət bu təhdidləri ingilislər tək türklər üzərində tətbiq edə bildilər. Nə Bolqarıstan, nə Avstriya-Macarıstan, nə də Alman mənsublarından heç biri bizim durumumuza məruz qalmadı!” Ağaoğlunun, ABŞ prezidenti Vilsonun ortaya atdığı və milliyyətlərə görə yeni siyasi sərhədlər təyin edən self-determinasyon siyasətinə yönəlik kəskin tənqidləri də son dərəcə düşündürücü və əhəmiyyətlidir. “Vilson iflas etdi. O qədər ki, hətta özü belə nə etdiyini bilmir. Meydana bütün millətlərin öz müqəddəratına malik olduqları fikrini atdığı halda özü şəxsən hər kəsdən əvvəl ingilislərin Misir üzərində müstəmləkəliyini təsdiq etdi. Lakin Misirin yanında olan bədəvi Hicaz ərəbləri və əhalinin üçdə birini təşkil etməyən yəhudiləri müstəqil bir hökumət halına gətirdi. Türklər hesabına bir Ermənistan qurmaq istədiyi halda İngiltərənin yanında İrlandiya, Hindistan və sairə unudulur”. Keçdiyimiz yüz ilin şərtlərini təyin edən və toplumlar arasındakı bərabərsizliyi ehtiva edən siyasi prinsiplər haqqındakı qərarlar, bu gün daha çox yaxın dövr tarixçisinin fərqində olmadığı bir gerçəyi ifşa edir.

Əsl xəstəliyin Avropanın özündə olduğu qənaətinə gəldiyini, İngiltərənin öz dəyərlərinə xəyanət etdiyini yazan Ağaoğlu, bir tərəfdən də sürgündə olduğu illərdə ingilis mətbuatını, xüsusilə “Times” qəzetini yaxından izləməkdə idi. Maraq dairəsi və oxuduqları tam olaraq Osmanlı dövlətinin yaxın gələcəyi ilə məhdudlaşmır, dünyada gedən prosesləri də analiz edərək, əvvəlki fikirlərini bir daha nəzərdən keçirirdi. Malta sürgününü izləyən dövrdə Ağaoğlunun Qərb sivilizasiya dəyərləri mövzusundakı görüşlərinin diqqətçəkici bir dəyişimə məruz qaldığını iddia etmək səhv olmaz. Hətta bu illərdə ingilis mədəniyyətinə simpatiyasının düşüncəsinin dərinliklərində özünə yer etdiyini də söyləmək olar. Qərb sivilizasiyasının üstünlüyünə, Şərq (islam və Budda-brahman) sivilizasiyalarının çöküşünün isə labüdlüyünə dair fikirləri öz təsdiqini tapırdı. Necə ki, bu dəyişmənin izlərini “Üç mədəniyyət” başlıqlı məqaləsində və Maltada qələmə almağa başladığı “Üç mədəniyyət” adlı əsərində görmək mümkündür.

Ağaoğlunun Limnidə tutmağa başladığı gündəliyə Maltaya gətirilmədən öncə fasilə verməsi, çox təəssüf ki, Malta şərtləri haqqındakı müşahidələrindən məhrum qalmamıza səbəb olur. Amma Gökalpın Malta təsviri müəyyən bir təsəvvür yaradacaq özəllikdədir. O, Polverista qışlasından yazdığı məktublarından birində ailəsinə belə yazır: “Olduğumuz yer, Maltadakı əsir qərargahlarının ən yaxşısıdır. Bura zabit və kiçik zabitlərə ailələriylə yerləşmək üçün inşa edilmişdir. Bina üç mərtəbəlidir. Hər mərtəbədə on mənzil vardır. Demək ki otuz ailə burada sığına bilər. Hər mənzildə iki-üç otaq ilə bir duş kabinəsi vardır. Əl yumaq, duş qəbul etmək üçün mənzildən çıxmağa ehtiyac yoxdur. Daimi suyu var. Hər tərəf elektriklə təchiz edilib. Demək olar ki, Avropadakı böyük otellərdən birinin içindəyik”. Yenə də, bütün sürgündəkilərin eyni şəraitdə yaşadıqlarını düşünməmək lazımdır. Məhbus əsgərlər üçün təşkil edilmiş düşərgələrdə şərait daha pisdir.

Sürgündə pis rəftarla üzləşən qeyri-müsəlmanlara qarşı müharibə zamanı günah işlədikləri ilə bağlı iddialar irəli sürülürdü. Haqlarında hər hansı bir konkret və əsaslı dəlil tapılmayan Maltaya sürgün olunmuşlar iki ili aşan həbs müddəti sonunda, Ankara hökumətinin təzyiqi nəticəsində sərbəst buraxıldılar. Aralarında köhnə ordu komandiri Əli İhsan Paşanın da olduğu 16 nəfərlik bir qrup isə 1921-ci ildə sürgündən qaçmağı bacarmış və qaçanların bir hissəsi Milli mübarizəyə qatılmışdılar. Başlanğıc və bitmə tarixləri göz önünə gətirildiyi zaman, Malta sürgünü ilə Anadoludakı Milli mübarizənin az qala üst-üstə düşdüyü görülür. 1919-1922-ci illər, Türkiyədəki hadisələrin ən kritik mərhələsini meydana gətirir. Bir tərəfdən Milli mübarizə sürərkən seçmə siyasət adamlarının ingilislərin həbsinə məruz qalaraq zərərsizləşdirilməsinin bir anlamı olmalıdır. Məsələnin bu istiqamətinin də işıqlandırılmasına gərək var. Azad edildikdən sonra Maltaya sürgün olunmuşları yeni bir mühit və şərait gözləyirdi. İmperatorluq tamamilə sona çatmışdır və Ankara mərkəzli yeni bir rejim qurulmaqdadır. Məhbusların bir hissəsi siyasi mübarizədən kənara çəkilərkən, digərləri böyük bir enerji və şövqlə yeni Türkiyənin yaradılması işinə qoşulacaqdılar.

Son olaraq, Ağaoğlunun gündəliyinin nəşr olunma tarixçəsi haqqında məlumat verək. “Atəşkəs və Malta xatirələri” ilk dəfə, Ağaoğlunun qurucusu və redaktoru olduğu “Akın” qəzetində, “Gündəlik xatirə dəftərimdən” başlığıyla, 29 may-19 avqust 1933-cü il tarixləri arasında hissələrlə nəşr edilib. Xatirələrin qələmə alındığı tarixin başlanğıcının 21 İkinci Qanun44
  “Kanun”, ay adı olaraq, dekabr ilə yanvar aylarının əski adıdır. Yanvar –Ocak anlamına gələn كانون qanun sözündən irəli gəlir. Dekabr – aralık ayına 10 yanvar 1945 tarixli rəsmi qəzetlərdə yayımlanan qanunun qüvvəyə minməsindən öncə; “Kanuni-evvel”, “İlkkanun” ya da “Birincikanun”; Yanvar – Ocak ayına isə “Kanunisani” ya da “İkincikanun” deyilirdi.


[Закрыть] (yanvar) 1918-də olduğu görülür. Ancaq qeydlər 3 iyul 1919 tarixində ixtisarlara məruz qalıb. Bu tarixdən etibarən Maltadan azad edilmənin reallaşdığı 1921-ci ilin mayına qədər keçən dövrə aid yazarın başqa qeydlərini əldə edə bilmədik. Dolayısıyla Ağaoğlunun ilk dəfə “Akın”da yayınlanan gündəliyini, “Atəşkəs və Malta xatirələri” başlığını daşımaqla birlikdə, yarımçıq bir mətn olaraq görmək lazımdır. Çünki gündəlik tam olaraq, yazar hələ Limnidə məhbus ikən qələmə alınmışdır. Xatirələrin yarımçıq olması, əlbəttə, onun dəyərini azaltmır; Malta sürgün ədəbiyyatı içində şərhləri, hadisələrə baxışı və yüksək həssaslığı etibarilə önə çıxan qiymətli bir əsər olaraq dəyərləndirilə bilər. Kitabın “Sürgün dönüşü” başlığını daşıyan son bölümü xatirələrə bir bütünlük qazandırmaq üçün əlavə olunmuşdur. Bu hissə daha əvvəl Ağaoğlunun qızı Tezer Taşqıran tərəfindən “Nə idik, nə olduq?” başlığıyla “Həyat məcmuəsi”ndə (Cild: 1, sayı: 6-10, fevral-mart 1978) nəşr olunmuşdur.