Текст книги "Тукай. Аучы Мәргән белән Болан кыз әкияте / Тукай. Сказка об охотнике Мэргэне и девушке-оленихе (на татарском языке)"

Табигать үз карамагында калган бөтен юмартлыгын кырып-себереп бирергә ашыга, ахры, кояш үзенең бөтен тулылыгы белән балкый; моңарчы беленми утырган берән-сәрән каеннар үзләренең сап-сары яфрак челтәрләрен бөркәнгән хәлдә купшыланып чайкалалар; урамны һәм күл тирәсен коелган сары тәңкәләр сыман яфраклар чуарлый. Салкынча зәңгәр күкнең тантаналы тынлыгын ара-тирә соңга калып узган казлар, чәүкәләр төркеме генә боза…

Габдулланың кошларга кычкырасы, җырлап җибәрәсе, әллә нишлисе килә… Ул йортка сыймый, урамга йөгереп чыга.

– Әптелбәр! – дип кычкыра ул, ниһаять, үзенең теләгенә ирек биреп.

Шәһәр ягыннан бистәгә менеп килгән Әптелбәр аның ашкынуын тагын да күтәреп җибәрә. Габдулланың хәзер аның каршына йөгереп барасы, аның өстенә ташланып көрмәкләшәсе, аның белән сары яфрак тәңкәләре өстендә ауныйсы килә. Шуның өстенә беркөнге читек вакыйгасыннан бирле күргәне юк бит әле ул аны… Сөйлисе сүзләр, бүлешәсе кызыклар нихәтле!..

Бу ни бу? Әптелбәр, Габдулланы ишетү белән, урамның икенче ягына борылды. Ул Габдулланы читләтеп узмакчы була, үзе кулындагы нәрсәнедер артына яшерә. Ләкин Габдулла аны барыбер күреп алды: капчык. Бер урыны алача белән ямалган гап-гади керле киндер капчык! Әмма аның эчендә нәрсә? Габдулла төшенеп алды: икмәк сыныклары. Әптелбәр соранып, икмәк сыныклары җыеп кайтып килә икән!

Әйе, Әптелбәр үзенең бу хурлыгын Габдуллага күрсәтергә теләми йөрде һәм күрсәтмәде. Әмма бүген ул тотылды. «Мин теләнче түгел», – дип әйтә алмый инде ул хәзер…

Олы кеше булса, моны ничек тә сизмәмешкә салышып, сүзне икенчегә борып җибәрер иде, шуның белән мәсьәлә шома гына үтеп китәр иде, бәлки. Әмма эчкерсез Габдулла андый шомартуларны белми, киресенчә, ул Әптелбәр артына яшерелгән капчыкка әһәмият бирә. Аның өчен хәтта Әптелбәр яшергән әйберне табу, белү һәм аны тоту гади уенга, кызыкка әйләнеп китә.

– Ә мин беләм капчыгыңда нәрсә! – ди ул мактаныбрак Әптелбәргә.

Аның алдында инде Әптелбәрнең гаебе юк, бу – гади бер мәсьәлә. Аңа хәзер Әптелбәр белән уйнап китәргә бер сылтау гына кирәк. Әмма Әптелбәрнең йөрәгенә бу сүзләр әрнеткеч килеп кадала. Ул ни әйтергә, үзеннән кечкенә Габдулла алдында оятын кая куярга белми, йөгереп, капкага кереп китә. Габдулла – аның артыннан!..

Ишек янына җитү белән, Әптелбәр кинәт нидер исенә төшкән кебек тукталып кала һәм Габдуллага әйләнә. Габдулла, ул нәрсә әйтер икән, дип кызыксынып, тып-тын кала. Әптелбәр аңа: «Менә хәзер капчыгымны кертеп куям да уйнарга чыгам», – дип әйтер шикелле тоела. Ләкин Әптелбәрнең күзләрендә ниндидер мыскыллы елмаю чагыла. Ул, һәрбер сүзенә ачыклык һәм салмаклык бирергә тырышып:

– Ә синең әтиең ю-у-ук! – дип кычкыра.

Зәңгәр күк кинәт караңгыланып, Габдулланың өстендә тәбәнәк, караңгы түшәм шикелле генә булып кала. Аның күз алдында бик зур кара күләгәләр чайкалып китә. Кояш яктырып торган җиреннән кинәт, мае беткән филтә шикелле, кызыл күмер булып яна башлый… Габдулла ни әйтергә, ни эшләргә белми, ихтыярсыз өенә борыла, баскычтан ничек менгәнен һәм ишекне ничек ачканын хәтерләми, өйгә керә. Шуннан соң гына ул, нишләргә кирәклекне аңлаган шикелле, үксеп елап җибәрә.

– Габдулла, улым, нәрсә булды сиңа? – ди Газизә апа, аңа ташланып.

Габдулла бик озак үзенең кайгысын әйтә алмый, үкси. Әнисе аны кулларына күтәрә, битләреннән, күзләреннән үбә:

– Әллә авырыйсыңмы, әйт! Кай җирең авырта? – ди.

Габдулла аның саен үкси. Әнисенең назы аның кайгысын сүндерми, дөрләтә генә…

– Әптелбәр… иһиэ… иһиэ… синең… синең… ә… ә… әтиең юк диде миңа! – дип көчкә генә әйтеп чыга Габдулла, һәм күз яшьләре аны әүвәлгедән дә ныграк буа…

Кем әйтте бит? Моны брахмистр малае Мостафа йә күрше урам малайларының берәрсе әйткән булса, исе китәр идемени аның?.. Алар аны болай да гел әйтәләр. Габдулла инде моңа өйрәнеп беткән… Бу бит Әптелбәр, җан кебек күргән дусты, бердәнбер аны аңлый торган сердәш дусты Әптелбәр!..

Ут алганда гына, ул бераз тынычлана, ләкин ашамый-эчми, сәкегә менеп бөгәрләнеп ята; күзләре ачык, берәүгә дә дәшми, сөйләшми. Газизә апа һәм Вәли абзый икесе дә, борчылып, сәке өстенә утыралар һәм сүзсез генә уфылдыйлар.

– Бабасына хат язып салыйк микән әллә? – ди бераздан Вәли абзый. – Юньләп тәрбияли дә алмыйбыз… Ничә әйтсәң дә, үз авылы, үз туган-тумачасы. Сагына, сагышлана да, торгандыр, бала бит…

– Анда кайтып ачка үлсен, дисеңме? Таптың сүз син дә. Үзебез исән чакта бер генә баланы ничек тә тырыштырырбыз әле… Җибәрәмме соң!

– Аптыраганнан әйтәм инде. Карале, улым! Ул-ы-ым, – ди Вәли абзый, дәшмичә бөгәрләнеп яткан Габдулланың аякларына кулы белән кагылып. – Нәрсә ашыйсың килә, әйт! Берәр тәмле нәрсә ашыйсың киләдер әле синең, разбунник… Әгәр дә мәгәр мин сиңа базардан тәти әйбер алып кайтсам, калай әтәчме, кургаш сыбызгымы, примир әйтик?..

Габдулла дәшми, «кирәкми» дип башын гына селки. Өйдә эчпошыргыч тынлык…

Кичен Газизә апа үзе белән Мәгърүфә карчыкны алып керә.

– Күз тигәндер, имләп карарга кирәк, – ди Мәгърүфә карчык.

Габдулланың карчыкны күрәсе дә килми, ул, тиз генә борылып, йөзе белән стенага әйләнеп ята. Аңа хәзер һәр карчык Мәһдия әби булып күренә. Карчык якынлаша калса дип, аны тибеп җибәрергә ул аягын ук әзерләп куя.

– Күз генә тигәндер. Бик матур бала иде бит. Күзе дә исән булса…

Габдулланың йөрәгенә бу «әтисе дә булса» дигән кебек килеп кадала. «Бу карчык күзле булып нишли инде?» – дип уйлый һәм түзмичә кычкыра:

– Ә синең күңел күзең булса нишләр идең?

Карчык ни әйтергә белми, иреннәрен кыймылдата, ахырда тизрәк чыгып китү ягын карый.

Моның өчен Газизә апа Габдулланы битәрләп ала, әмма карчык чыгып китүгә, ул түзмичә көлеп җибәрә:

– Улым, каян уйлап таптың ул сүзне?

Вәли абзый бик озак тынычлана алмый.

– Ничек, ничек дидең әле син? Күңел күзең булса нишләриең, дидеңме? Аһ си-и-ин! Кай арада уйлап табуын әйт әле син аның!

Иртән Габдулла урыныннан бөтенләй яңа фикер белән кузгалды…

– Әптелбәрнең әтисе бар шул, ул бәхетле, әтисе булган кеше соранып йөрсә дә бәхетле.

Иптәшенең үз бәхетен үзе менә шулай аңлавын һәм аның белән мактануын Габдулла хаклы тапты. Ул бит үзе аның бәхетле булуын тели. Әптелбәр читекле булгач, ул нинди куанган иде! Алайса, нигә үпкәли соң ул аңа?.. Юк, юк, аның Әптелбәрне күрәсе һәм аның әтиле булуына бергә-бергә куанасы килә хәзер…

Ул тагын йортка чыкты. Әптелбәр чыкмасмы дип көтте. Әптелбәр чыкмады. Юк, юк, бүген булмаса, ул иртәгә, берсекөнгә чыгар, ләкин ул барыбер Әптелбәр белән килешер, һичшиксез!

Газизә апа да, Мөхәммәтвәли абзый да бүген Габдуллага бөтен булган җылылыкларын бирергә, аңа чын ата һәм ана булырга тырыштылар. Газизә апа, яулык почмагына җыйган акчасын чишеп, кибеттән бармак шикелле озынча прәннек һәм үтә күренә торган кызыл лампаси алып кайтты. Вәли абзый да базардан кайтып керде һәм, авызына капкан калай әтәчне сызгыртып:

– Карале, мин сиңа нәрсә алып кайттым, улым! Нәстәяши әтәч! Күрше малайларының күзләре яна инде, моны күргәч. Карале син аның кикрикләрен, – диде. Аннан соң ул куен кесәсеннән әллә нинди ялтыравыклы кәгазьләр, чәй пичәтләре һәм төймәләр чыгарды. – Менә Җәгъфәр абзыең биреп җибәрде боларны… Карале менә бу пичәтне… Сәмәрканд дигән шәһәрнең мәчете… Манаралары кай таба, мин сиңайтим, әләләлә!

Габдулланың бүгенге күтәренке күңелен алар икесе дә үзләренчә аңлап, «баланы юаттык» дип уйладылар һәм куанып утырдылар.

Шулвакыт кечкенә Фатиха йөгереп керде. Аның арттан үрелгән кыска гына чәч толымнары мәзәк кенә тырпаеп тора иде. Ул, бик шатлыклы эш булган кебек:

– Газизәттәй, сине әни чакырткан иде. Бибиәсма апа үлә, – дип хәбәр итте.

Яңа бистәдә быелгы көз шикелле авыр көзне картлар да бик аз хәтерлиләр. Әйтерсең бу көз ачлык елларның бөтен авырлыгын, кешеләрнең бөтен михнәт һәм сагышын «булганы һәм буласы шушы булсын» дигән кебек үзенә җыйган.

Октябрьдә генә берсе артлы берсе ике үлем һәм бистә көзендә беренче тапкыр ике янгын булды.

Хатыны Бибиәсма үлгәннән соң, Нигъмәтҗан бер төн, бер көн өеннән чыкмый, берәүне дә өенә кертми, ашамый-эчми, кайгысына буылып ятты. Аның ыңгырашуы һәм үксүе әледән-әле тышка ишетелеп торды.

Бу үзәк өзгеч зарлы иңрәү кешеләргә генә түгел, җанварга да тәэсир итте булса кирәк, оясында яткан Актырнак уларга тотынды… Аның улавы бистәнең бер очыннан икенче очына ишетелеп торды… Әйтерсең ул Нигъмәтҗанның каһәрле каргышын ерак почмакларга ишеттерергә тели. Кешеләр бу улауга чынлап шомландылар. Тәрәзәләрдә кабынып торган утлар сүнде. Сүнгән утлар яңадан кабынды… Балалар елашып уяндылар…

Ләкин шунда көтелмәгән бер хәл моңа чик куйды.

Этнең улавы Нигъмәтҗанның колагына килеп керү белән, ул әрнүдән һәм ыңгырашудан туктап, бераз тынып ятты. Аннан кинәт сикереп торды да, кулына әлеге көянтәне эләктереп, өйдән чыгып китте. Бер-ике секундтан эт зәгыйфь тавыш белән бер тапкыр гына «ырр» дип куйды һәм тынды. Иртән җансыз Актырнакны чылбыры янында, элеккечә үк дөньяга йомылыр-йомылмас күзләре белән карап, кырын яткан хәлдә күрделәр.

Нигъмәтҗан эчә башлады. Утын ярып, егерме тиен алды, аны эчте; берәр мещанның әйберен базардан өенә илтеп, биш тиен алды, аны кабакка илтеп бирде. Эш булмаса, кабак алдына барып, тамчылап, соранып эчте. Әптелбәр инде үзенең теләнчелеген берәүдән дә яшерми, ачыктан-ачык соранып йөри башлады. Тормыш инде аның белән Габдулла арасындагы күләгәне җуеп ташлаган иде. Әнисе үлгәннән соң, Әптелбәр Габдуллага тагын да якынрак, тагын да туганрак тоела башлады.

Яңа бистәнең атаклы көзге пычраклары башланды… Беркөнне кичкә таба Олы Сембер урамының аргы очында кызыл ялкын күтәрелде. Тавыш, шау-шу купты:

– Янабыз! Янабыз!..

Брахмистр Шиап сәке өстендә яткан җиреннән сикереп торды. Ул өстенә брезент тужуркасын, башына каскасын киеп алды да стенадагы каешка кыстырып куйган балтасына үрелде. Әмма аның кулы балтага барып җитә алмады, ул, кинәт хәлсезләнеп, идәнгә ауды. Янгын турында әйтергә кергән Вәли абзый белән Папах Хисами аны, күтәреп, сәкегә салдылар… Сәхип солдат соңыннан Шиапның бу кинәт үлемен «башына кан йөгерүдән булган» дип аңлатты…

Янгын бик тиз куркыныч төскә керде. Бөтен йорт аякка басты. Хәтта исереп кайтып егылган Нигъмәтҗан да яланбаш, яланөс атылып урамга чыкты. Ут ялкыннары аның йөзендә уйнады. Бу ут нәрсә беләндер аңа килеп кагыла, аның йөрәгенә килеп тия кебек тоелды.

Бәлки, ул шул минутта үзенең яшьлегендә булып алган бер янгынны һәм анда, бернигә карамый лапас башына менеп, берүзе утка ташлануын һәм утны җиңүен, аннан аларның Бибиәсма белән мәхәббәтләре шул янгын сыман кабынып китүен хәтерләп алгандыр. Бәлки, бу ут аның кая куярга белми йөргән йөрәк ярсуын, әллә кемнәргә, әллә кемнәргә саклап килгән каһәрле ачуын ерып җибәрергә юл ачкандыр. Күп уйлап тормыйча, ул, аяк астындагы баткакны да исәпкә алмый, турыдан юл ерып, янгынга ташланды.

Икенче көнне бөтен бистә, исе китеп, Нигъмәт турында сөйләде:

– И, кичә Нигъмәтне күрсәңие… Уттан бигрәк, Нигъмәт үзе коточкыч иде!

– Берүзе түбәгә менеп, такталарны әллә кая каерып алып бәрде. Уңга! Сулга! Җен шикелле!..

– Каян бу кадәр көч, каян бу кадәр ярсу?

– Без инде үзе харап була бу дип, котыбыз очып торды. Ә ул юк… Исән-сау чыкты, йортның яртысын саклап алып калды бит!..

– Йортны дисең, бистәне саклап алып калды, бистәне!

– Мәүлихәттәй, тол карчык, кышка каршы урамда калса нишләр иде?.. Әмма рәхмәт Нигъмәтҗанга!

Габдулла Нигъмәтҗан абзый өчен, шулай ук Әптелбәр өчен чиктән тыш шат һәм горурлы!..

Сәхип солдат берничә карт белән Нигъмәтҗанга керде һәм аңа тәкъдим ясады:

– Нигъмәтҗан, карале, без, картлар белән киңәшеп, сине брахмистр ясап куярга уйлыйбыз, шуңа син ни дисең? Моңа синнән дә сәләтлерәк кеше юк инде… Риза булсаң, хәзер үк прошение язып, управага мендерәбез.

Нигъмәтҗан кулларын тырпайта, якын да килми. Аңлаешсыз тавышлар белән ул: «Бу минем эшем түгел», – димәкче була иде…

Аның бу тәкъдимне кире кагуы теләмәүдән түгел, бәлки аны санга сугып, үтенеп килгән кешеләр алдында оялудан, әлбәттә. Сәхип тә, картлар да моны аңлыйлар һәм Нигъмәтне күнәргә кыстыйлар.

Ниһаять, Нигъмәтҗан риза…

Шул көннән башлап Нигъмәтҗан танымаслык булып үзгәрде. Эчүен ташлады, Әптелбәрне соранып йөрүдән туктатты. Өенең тәрәзәләрен, ишекләрен ныгытты, утын әзерләде. Беркөнне ул, янган өйгә барып, сәләтле куллары белән Мәүлихә әбинең исән калган ярты өен тәмам торырлык хәлгә китерде. Өр-яңадан мич чыгарып бирде.

Управада Сәхип солдатның Яңа бистә гражданнары исеменнән язган үтенечен кабул иттеләр һәм Нигъмәтҗанга брахмистр Шиаптан калган җиз касканы тапшырдылар.

Беренче тапкыр касканы башына киеп урамга чыккан Нигъмәтҗан Габдуллага әкияттәгечә таҗ киеп алган патша шикелле булып күренде…

Габдулла хәзер аңа ниндидер яшерен курку катыш соклану белән карый. Әмма Нигъмәтҗан эреләнергә ояла, киресенчә, ул тагын да кече күңеллерәк булып китте. Телле чакта Габдуллага бер сүз катмаган кеше инде телсез көе аның белән сөйләшергә чамалый. Габдулланы күтәреп ала, аны башыннан сыйпый…

Габдулла үзен җиденче кат күктә итеп тоя.

Бу көз Вәли абзыйны тәмам чирләшкәгә әйләндерде. Газизә апа, тагын камфаралар кайнатып, скипидар исләре чыгарып, Вәли абзыйны дәвалады. Карчыклар килеп, им-том ясадылар. Көзге пычраклар белән тышкы дөньядан аерылган Габдулла өчен күңелсез көннәр, алардан да күңелсезрәк кичләр башланды…

Шундый кичләрнең берендә бик нык ишек шакыдылар. Габдулла сәке өстендә тезен кочаклап утырган җиреннән кузгалып, җанланып куйды. Менә хәзер ниндидер бер вакыйга булырга һәм ул бу эчпошыргыч төннең ямьсезлеген таратып җибәрергә тиеш!

Өйгә бер-бер артлы дүрт кылычлы килеп керде. Берсенең кулында зур гына кенәгә кебек әйбер бар иде.

– Григорий Иванович монда торамы?

– Юк, бездә андый кеше юк, – диде Газизә апа.

Кенәгә тотканы кылычлыларга ымлады. Тегеләр төрлесе төрле якка ташланды: берсе мич башына менеп китте, берсе сәке астына керде, берсе сәкедә яткан Вәли абзыйның өстеннән тунын тартып алып ташлады.

– Бу – минем ирем… Муж… хварайт, – диде Газизә апа, белер-белмәс русча сукалап.

– Ә кайда тора Григорий Иванович?

– Без андый кешене белмибез. Монда мөселманнар тора.

Кылычлылар кергән җитезлек белән үк чыгып та киттеләр.

– Гөргерине эзлиләр түгелме, атасы?

– Шаулама инде! Дөрес әйттең, белмибез и бульше ничава… ыммыммм… примир әйтик… Аслары өскә килгерләре!.. Төн уртасында кеше бимазалап…

– Нигә эзлиләр икән Гөргерине?

– Сиңа бервакыт әйткән идем бит, кереп йөрмәве хәерле булыр, дип. Менә күрдеңме?

– Әле дә ярый, беләм, дип әйтмәдем…

– Ә нигә белеп тә әйтмәдегез, дип яңадан килеп сорасалар, примир әйтик?

– Сорасын! Ул миннән Гөргери дип аермачык сораса икән. Исемен дә әйтә белми бит, авызларын кыйшайтып, әллә ничек Гир-гир диме шунда… Гир-гир дигән кешене белмәвем дөрес түгелмени?

– Сезне хәйләгә өйрәтәсе юк инде, примир, иблис токымы бит сез, хатын-кыз, – диде Вәли абзый һәм канәгать кенә көлеп куйды.

Икенче көнне Газизә апа барысын да белеп керде. Хәер, Гөргерине тапканнармы, юкмы – анысын анык кына берәү дә белми, әмма Сәхипне алып киткәннәр… Гөргери торган мунчаның йозагы каерылган, эчтә бөтен булган әйберенең асты өскә килгән… Сәхипне алып киткән чакта, башына каскасын киеп, балтасын тотып, Нигъмәтҗан килеп чыккан, Сәхипне тегеләрдән аралап алырга теләгән.

Чтапан абзый әйтә:

– Котым очты, Нигъмәтҗан котырып китте, биленнән балтасын суырып чыгара башлады, – ди.

Әмма шулвакыт Сәхип:

– Нигъмәтҗан, акылсызлык эшләмә! Миңа берни дә булмас, барырмын да кайтырмын, – дип әйтте, ди. Шуннан соң гына тынычланган теге…

Григорий вакыйгасы бөтен бистәгә таралды.

– Патшага каршы барган икән…

– Базыннан кырык пот дары тапканнар.

– Алафузов эшчеләрен бастуфка[25]25
  Бастуфка – забастовка.


[Закрыть] ясарга өндәгән икән…

– Палисәмистергә аткан икән…

– Торган җирен управага Садыйк бай барып әйткән икән.

Ике-өч көн дә узмады, нәкъ шул сүзләрне дөресләгән сыман, Садыйк бай заводында ут чыкты.

Быелгы көзне бер ай эчендә икенче ут!

Әмма бусы элеккесеннән көчлерәк һәм куркынычлырак булды. Янгынның шәүләсе Казанга күренде. Аннан, атлар җигеп, пожарный команда белән бергә полицмейстер үзе килеп җитте. Нигъмәтҗан, каскасын кигән хәлдә, аларны каршыларга чыкты һәм кайсы урамнан кереп китәргә белми аптырап торган обоз алдында тукталды.

Обоз ялкынга барып җитә алмады. Ул Олы Сембер урамыннан менеп китү урынына, Нигъмәтҗан күрсәтүе буенча, Кече Сембер урамына кереп батты. Завод һәм аның янындагы йорт иртәнгә кадәр кешеләрнең күз алдында, шәм шикелле янып, күмергә һәм көлгә әйләнде. Кешеләр көч-хәл белән тирә-як йортларны саклап алып калдылар. Шунысы гаҗәп: берәү дә янгында яңа брахмистр Нигъмәтҗанны күрмәде. Ат белән килгән пожарныйларның өлкәне:

– Ул – злодей. Безне юл адаштырып, Кече Сембер урамына кертеп батырды. Югыйсә без заводны саклап калган була идек, – дип сүгенде.

– Кайда ул? Тотарга! Арестовать итәргә үзен! – дип кычкырды полицмейстер, Нигъмәтне эзләп табарга кушты.

Нигъмәт Яңа бистәдән җиргә сеңгән кебек юк булды.

Күршеләр Нигъмәтҗанның балалары турында озак киңәштеләр. Юнусовлар приютына урнаштырып булмасмы дип, Сәхип солдат анда да барып кайтты. Аннан аны «Ваба авыруы бар, карантин бара, балалар кабул итмибез», – дип кайтардылар. Эш, Степан йортыннан чыгып, Яңа бистә хәстәренә калды. Картлар, җыелышып:

– Нигә безгә моны Сәгыйтьҗан байга барып әйтмәскә? Нигъмәт белән Әсма аның һөнәрчеләре бит. Менә күрсәтсен инде мөселманлыгын үзенең, – диештеләр һәм, берничә кеше җыелып, Сәгыйтовка киттеләр.

* * *

Быелгы кыш Яңа бистә өстенә бураннар алып килде. Көн-төн кар яуды. Көрт тәрәзә һәм ишегалларын күмеп китте.

– Бу ел кар күп булды. Алдагы җәй игеннәр уңуга булсын, – диеште картлар.

Шундый иртәләрнең берсендә, Яңа бистәне каплап киткән яңа кар өстеннән беренче эз төшереп, үрәчәле чанага җигелгән ат Степан йорты алдына килеп туктады. Олаучы чанадан сикереп төште дә, чыбыркысын тотып, йортка керде.

– Ятимнәр кайда тора монда?

Тәрәзәләрен кар күмгән караңгы һәм суык өйдә Әптелбәр белән Нәсимә, бер-берсен тыннары белән җылытып, сәләмә юрган астында яталар иде. Аларны өйдә булган бөтен чүпрәк-чапракка төрделәр дә чанага чыгарып утырттылар. Бөтен йорт – олысы, кечесе – Әптелбәр белән Нәсимәне озатырга чыкты.

Барысы да чананы тирәләп алган, тик Габдулла гына ни өчендер, боегып, читтәрәк тора иде.

«Әптелбәр киткәч, мин кем белән уйнармын?» – дип уйлый иде ул, һәм бу аның өчен бик катлаулы мәсьәлә иде…

– Апуш! – дип кычкырды чүпрәкләр арасыннан Әптелбәр.

– Габдулла, якынрак кил, иптәшеңнең саубуллашасы килә, ә син әллә кайда читтә турсаеп торасың, – диде әнисе.

Габдулла чана янына килде…

– Яз булгач, Болак буена кил, мин дә төшәрмен. Тегермән әйләндерербез, – дип кычкырды Әптелбәр.

Габдулла аңа җавап бирергә дә өлгермәде, чана дәррәү кузгалып, китеп барды. Әптелбәр, иптәшенә соңгы сәламе итеп, йөзләрен бик мәзәк чытыкландырды һәм телен чыгарып күрсәтте.

Габдулла инде берничә тапкыр әтисе белән әнисеннән: «Әптелбәр кайда?» – дип сорашты. Әмма аларның җаваплары аны канәгатьләндермәде. Вәли абзый белән Газизә апа үзләре аларның кайда һәм ничек яшәүләре турында тәгаен генә ишеткәннәре юк. Кешеләрнең кайсы: «Сәгыйтьҗан бай аларны Юнусовлар приютына урнаштырган икән», – дип, кайсы: «Авылга үзенең фабригына озаткан икән», – дип сөйлиләр… Габдулла көнозын тәрәзә төбенә таянып утырган килеш нидер уйлана, вакыт-вакыт борын эченнән нидер көйләп ала. Газизә апа да, Вәли абзый да аның көннән-көн ябыгуын сизәләр. Шуның өстенә быел кыш буе Вәли абзыйның үз башы авырудан чыкмады. Өйдә бердәнбер тупылдап йөрүче Газизә апа гына калды. Аңа, көннекен-көнгә җиткерер өчен, әллә ниләр уйлап табарга, тормышны хәйләләргә туры килде. Ул хәзер, байлардан алып кайтып, потлап-потлап кер юа, якын авылларга кечкенә чана белән барып, имән чикләвеге кушып тарткан он алып кайта, үзе утынын таба, керосинын булдыра.

Әмма тормыш аны да җиңде, ул, суык тидереп, түшәккә егылды.

Тормыш соң дәрәҗәдә кыенлашты…

Беркөнне боларга карт бер теләнче: «Алла хакы өчен, бер генә телем икмәк», – дип соранып керде. Боларның хәлен күреп, бик кызганды һәм, капчыгыннан алып, өстәлгә бер телем икмәк куеп чыгып китте.

Шул көнне кич Вәли абзый «Йосыф-Зөләйха» китабы эченнән язылмаган бер битне ертып алды да, бик озак итеп, язган бер сүзен әллә ничә тапкыр авыз эченнән тапкырлый-тапкырлый, хат язды. Кайчандыр мәдрәсәдә алган «гыйлемен» искә төшерү аның өчен җиңел эш булмады. Мәшәкатьле һәм озак язылуына карамастан, хат кыска гына иде:

«Сез ки гыйззәтлү вә хөрмәтлү улып торгучы имамнарның галиме һәм галимнәрнең остазы мелла Зиннәтулла хәзрәтләренә үземез вә барча ию җәмәгатемездән вә янә сезнең газиз углыңыз Габдулла мәхдүмдән бик күптин күп дога вә сәламнәремезне ирсал вә тәблигъ[26]26
  Ирсал вә тәблигъ – җибәрү һәм хәбәр итү.


[Закрыть] әйләдекемез соңында, сүземез ошбудыр. Заманалар бик авырга килде, үзем вә җәмәгатем сырхау булып урын өстендә ятмактамыз. Икемез дә бу дөньяны куйсак, углымыз Габдулла мәхдүм кем кулында калыр дип бик куркамыз. Инде эш Аллаһы Тәгаләнең мәрхәмәтенә һәм сезнең шәфкатеңезгә тапшырылды. Берәр кеше җибәреп, Габдулланы үз яныңызга кайтарсагыз, бик зур шәфкатеңездән булыр иде дәю, сезнең хәер-фатихаңызны өмет итеп калучы Мөхәммәтвәли бин Хөснетдинуф».

Шул көнне кич хәл белергә дип кергән Сәхип солдат, авылдан килүчеләрне эзләп табарга өстенә алып, хатны куен кесәсенә тыкты һәм яңа хәбәрләр сөйләп алып китте:

– Сәгыйтьҗан байны очратып, Нигъмәтҗанның ятимнәрен сораштым, – диде ул. – Башта сөйләшәсе килми ык-мык итеп торды. Сөйләттем. Әптелбәрен Акком астындагы бер йортка барып таптым. Сәгыйтьҗан байның иске йорты икән. Шунда кырыклап ятим бала яши… Әптелбәр үз сәләмәсеннән бик әз генә чыккан, тамакларына ашаганнары ачтан үлмәслек кенә икән. «Нишлисез монда, укыталармы сезне?» – дип сораштым. «Укырга вакытыбыз юк. Сәгыйтьҗан байның чәй төрү заводында яшнекләр ташыйбыз, кәнүшнә тазартабыз, йомышка йөгерәбез», – диде. Нәсимәсенең хәлен дә белешим дигән идем, адресын бирмәде Сәгыйтьҗан бай. «Тыныч булыгыз, мин аны шактый хәлле һәм бик диндар бер карчыкка тегү-чигү һөнәре өйрәтергә бирдем», – ди. Ничава, анысын да табарбыз. Ул Сәгыйтьҗан жуликны карап кына торырга кирәк. Аңа юл бирсәң, ул әллә ниләр эшләр… Кешеләрнең ачлыкларыннан файдаланалар бит ул каруннар. Әле сез ишеттегезме, безнең Садыйк бай янган йортына бик зур страховой алган бит. «Язга чыгу белән, заводымны ике өлеш зурайтып салдырып җибәрәм», – дип әйтә, ди. Икмәксез калган авыл хәзер юк бәягә мал-туарын сата башлаган. Менә дигән атларны авылдан алтышар сумнан җыеп алып кайткан бит Садыйк. Менә нишлиләр алар… Ничава, озак күбенә алмаслар, җыйган маллары беркөн бугазларына утырыр… Әт-дөнья куласа ул… Алафузовта әнә имчеләр забастовка ясаганнар. Атлы полиция килеп берни эшли алмаган. Шуннан соң администрация эш хакын арттырмый, завод кибетләрендәге икмәкне арзанайтмый нишләсен?! Халык – ут бит ул. Ут белән уйнарга ярыймы соң? Их, Гөргери кайда икән хәзер?..

* * *

Апрель ахырларында, арба юлы төшү белән, Вәли абзыйларга Өчиледән әлеге чыптачы килеп төште.

Ул әле һаман шахтага китә алмаган, әмма барыбер китәчәк. Әле ул өметен җуймый. Өчиледә хәлләр җиңелдән түгел, ләкин картлар үз тәҗрибәләре белән, быел туклык булыр, дип өмет итәләр. Бирсен инде Ходай, фәрештәнең «амин!» дигән чагына туры килсен!..

Вәли абзый да, Газизә апа да чыптачының кинәт килеп төшүенә аптырап калдылар. Алар инде авыруларыннан терелгән, язның җылысы белән, туклык турындагы яхшы хәбәрләр белән күтәрелеп, җанланып киткәннәр иде. Кайчандыр кышның караңгы күзендә сукыр лампа яктысында зур мәшәкать белән Габдулланың бабасына язылган хат исләреннән үк чыккан… Хат барып җиткән, күрәсең, менә Габдулланы алырга килгәннәр… Бирми җибәрсәләр дә яхшы түгел, мәшәкатен чыгарып кеше җибәргән Зиннәтулла хәзрәтне алдау була…

Алардан бигрәк Габдулла өчен бу көтелмәгән хәл иде. Яңадан үги әбисе кулына, зур семьялы ач өйгә, алты күгәрчен арасына җиденче чәүкә булып кайту Габдулланы шатландырмый; яңадан Ташаякны күрү, Әптелбәр белән очрашып, әйләнчектә әйләнү хыяллары бөтенесе юкка чыга…

Шул ук вакыт иң кара көннәрендә аның күңелен яктырткан Саҗидә апасының якты шәүләсе гүя ерактан елмаеп карый һәм: «Кайт, Габдулла, мин сине бик, бик сагындым шул, кайт», – дигән төсле була.

* * *

Икенче көнне чыптачының базар белән эшләре тәмам булды. Габдулла янә таныш арба өстендә утыра иде.

– Газизәбану, чыгасыңмы инде син, юкмы? – дип, арба яныннан тәрәзәсенә каерылып карады Вәли абзый.

Газизә апа, яшенә буылып, чыга алмый утырды. Аңа авыр иде. Ниһаять, ул, чыкты. Яулыгын күзләренә төшереп һәм аның почмагын тешләп, ул башын түбән игән хәлдә, Габдуллага маңгай аша карап торды. Аннан соң, өзеп-өзеп:

– Габдулла… Газизем… Онытма безне… мин бит сине… – диде дә тавышы кинәт сынды һәм, Габдулла өстенә ташланып, яшьләренә тулы ирек бирде.

Габдулла ни әйтергә белми аптырап калды…

Вәли абзый:

– Йә, ярар, анасы, җитте… Кузгалсыннар. Хәерле юл. Ие… ыммым, – диде, күрергә комачаулаган яшен таратып җибәрер өчен, күзен нык кына кыскалап алды.

Аннушка йөгереп чыкты һәм кәгазьгә төргән юл күчтәнәчен китереп Габдуллага сузды.

– Прощай, Абдулка, – диде ул…

Ат кузгалды. Габдулла, әтисен, әнисен, Аннушканы, күршеләрне, бөтен йортны – һәммәсен үзе белән алып китәргә теләгән кебек, гәүдәсе белән артка каерылды, әйтерсең әллә никадәр ычкынмаган җепләр аны кире тарттылар…

Ат, язгы ташуны урап, Яңа бистәнең арткы урамнарыннан чыгып бара иде инде. Шунда гына Габдулла аерылуның нәрсә икәнен төшенде булса кирәк, аның кечкенә күкрәге авырттырып кысылып куйды, күзе әллә каян килгән яшь белән томаланды, яшь аркылы дөнья кырыкка сынгаланып китте, урам, ташу, кешеләр, агачлар салават күпере сыман аллы-гөлле төсләргә күмелделәр…