Текст книги "Эргэ өтөх хоноһото"

«Оуохайдьыттар»

– Сиргэ-дойдуга киһи үөйбэтэх-ахтыбатах эҥин араас дьиктилэрэ баар эбит, – диэн Федот Брызгалов кэпсээбитэ. – Мин сэрии бүтүүтүн саҕана Эбэҕэ массыынанан от оҕустара сылдьыбытым. Арҕаа бас куттахха тыа саҕатыгар отууланан утуйа сытан уһуктан кэлбитим. Күн тахсан эрэрэ, отуум иһэ сырдаабыт этэ. Тураарыбын таҥаспын ылаары сытан истибитим – чыычаахтар ырыаларын быыһыгар кимнээх эрэ оһуохайдыырга дылылар. Үүт-үкчү сайын ыһыахха этэллэрин курдук. Манна кимнээх кэлэн оһуохайдыахтарын сөбүй? Сайылык ыраах, дэриэбинэ даҕаны наһаа чугаһа суох. Онон оҕолор кэлэн оһуохайдыахтарын сатаммат дии санаатым. Оччоҕо абааһылар оһуохайдыыллар дуо? Ол эрэн абааһылар ырыаларыгар-тойуктарыгар ханан да маарыннаабат, букатын сахалыы дуорааннаах, ыһыах түһүлгэтигэр сүүһүнэн дьон мустан оһуохайдыылларыгар маарынныыр. Олус диэн эҥээркэй баҕайытык ыллыыллар. Абааһы оһуохайыгар тугунан да маарыннаабат, чахчы айыы дьонун оһуохайдара.

Мин тоҕо эрэ куттаммаппын, бэрт холкутук истэбин. Кулгааҕым туох буоллаҕай диэн кулгаахпын хастабын. Оһуохайдьыттар ырыаларын дорҕоонноро син биир иһиллэр. Тылларын ис хоһоонун болҕойон истээрибин иһиллээн көрбүтүм: субу диэн туох даҕаны туолкалаах тыл-өс иһиллибэт. Уум көтөн хаалла, оһуохайдьыттары көрүөххэ диэн санаалаах, таҥаспын таҥнан таһырдьа таҕыстым. Үчүгэй баҕайы ып-ыраас халлаан турар, күн саҥа тахсан эрэр.

Мин оһуохайдьыттар диэки хайыстым – кырдьык кимнээх эрэ оһуохайдыы сылдьалларын илэ харахпынан көрөбүн. Таҥастара-саптара хайдаҕын өйдөөн көрбүтүм – билиҥҥи биһиги таҥаспытыгар букатын маарыннаабат, былыргылыы таҥастаах дьон олус имигэстик, сиртэн бэрт чэпчэкитик тэйэ-тэйэ түһэллэр. Дьэ дьикти баҕайы… Ырыаларын дорҕооно алаас хоту эҥээрин халдьаайы тыатын үрдүнэн дуораһыйан охсуллар. Оһуохайдьыттары чугастан көрөөрү инним хоту аргыый, иһиллии-иһиллии хааман, чугаһаан истим. Ол истэхпинэ оҕолор саҥалара ньуу-ньаа буолан иһилиннэ, оһуохайдьыттар арҕам-тарҕам баран, устунан ырыа-тойук иһиллибэт, уу чуумпу буола түстэ.

Ити барыта наһаа дьикти, дьиибэ баҕайы этэ. Кылаабынайа – мин олох даҕаны куттана санаабатаҕым баар эбээт.

«Итэҕэйбэтэххитинэ, бэйэҕит хонуҥ»

1959 сыллааҕы күһүн. Мин оччолорго холкуоска хомсомуол тэрилтэтин сэкэрэтээрэ этим. Биир күн, балаҕан ыйын саҥатын диэки, холкуос кэнсэлээрийэтигэр кэлбитим – таһырдьа дьон бөҕө үөмэхтэһэ сылдьаллар. Аттыларыгар чугаһаан кэлбитим – били биэс-алта хонуктааҕыта Бүтэйдээххэ таһааран биригэдьииргэ туттарбыт оҕолорум эбиттэр. Дьокуускайдааҕы киномеханиктар оскуолаларын үөрэнээччилэрэ. Бүтэйдээхтэн төннөн киирбиттэр.

– Тоҕо төннөн киирдигит? Үлэлиир болдьоххут бүтэрэ өссө да ый аҥаара баар дии. Эбэтэр онно үлэлэрэ суох буолла дуу? – диэн ыйыталастым.

– Ээ, суох… Аны ити сиргэ үлэлии тахсыбаппыт. – Хайдах эрэ, туох да быһаарыыта суох, кулук-халык тутталлар.

– Тоҕо төнүннүгүт? Үлэ суох дуу? Куһаҕаннык аһаталлар дуу? Ыарыйдыгыт дуу?

Оҕолор: «Ээ, суох», – диэнтэн атыны билбэттэр.

– Абааһы дуу, туох дуу утуппатаҕа үс түүнтэн орто, – биир чобуолара үлэттэн куоппут биричиинэлэрин эттэ.

– Ол туох абааһыный?

– Бэйэтин илэ харахпытынан көрбөтүбүт буолан баран… Олус улаханнык куттаата…

– Хайдах оннук, куттаата?

Дьэ ити ыйытыы кэнниттэн кинилэри куттаабыт абааһы туһунан бары бокуойа суох кэпсээн киирэн бардылар. Ол быыһыгар ким эрэ: «Биһиги, сахалар, эрэ куттамматыбыт, нууччалардыын, татаардыын, бэл немец омук киһитэ эмиэ куттанна. Итэҕэйбэтэххитинэ, бэйэҕит хонуҥ!» – диэтэ. Ити былаһын тухары туохтан, хайдах куттаммыттарын туһунан киһи иилэн ылар гына быһаарбатылар.

Кэнники оҕолору хонор сирдэрин, астарын-үөллэрин, салгыы сарсын тугу үлэлиэхтээхтэрин быһаарсан баран, оҕолор туохтан куттаммыттарын тустарынан наллаан ыйыталастым.

– Биригэдьиир биһигини алааска эбиэс кэбиһиитигэр анаабыта, – диэн курсааннартан аҕа саастаахтара кэпсээбитэ. – Дэриэбинэттэн тэйиччи соҕус сиргэ аҕалан: «Манна үлэлиигит, бу балаҕаҥҥа хоно сылдьыаххыт», – диэн баран бөһүөлэккэ төннүбүтэ. Биһиги күн киириэн аҕай иннинэ, сөбүгэр эрдэ, үлэлээн бүтэн баран, балаҕаммытыгар тахсыбыппыт, күөсчүт кыргыттарбыт сибиэһэй ынах этинэн бэртээхэй миини буһарбыттар этэ. Бэрт баҕайытык тото-хана аһаан баран, көмүлүөк иннигэр, уот отто-отто, ыллаан-туойан, сэһэргэһэн баран, утуйардыы тэринэн сыппыппыт.

Саҥардыы нухарыйыах курдук гынан эрдэхпитинэ, дьиэ үрдүттэн ким эрэ истиэнэнэн сурулаан түстэ. Уолаттар ким сылдьар буоллаҕай диэн, таһырдьа ойон тахсан көрдүлэр – «туох да суох» диэн буолла. Өр буолбата, уолаттар сыталларын кытта, аны дьиэбит хаҥас эркинигэр сурулаата. Куттал буолла, кыргыттар суорҕаннарын саба бүрүнэн баран, саҥата суох сыттылар. Аны оһох үөлэһинэн буор тохтон, саккыраата. Уолаттар тулуйбатылар. Сулбу ыстанан тахсан, балаҕаны икки өттүнэн эргийэ көттүлэр, дьиэ үрдүгэр ыттан оһох үөлэһин өҥөйдүлэр. Ол тухары тугу да булан көрбөтүлэр…

– Оҕолоор, утуйуҥ. Абааһы буолбатах, кутуйах буору түһэрэр быһыылаах, – диэн уолаттартан биирдэстэрэ куттаммыт кыргыттары уоскутаары эттэ.

– Суох, кутуйах буолбатах, ама кутуйах итиччэ элбэх буору ыскайдыа дуо? Ыт даҕаны буор сыбаҕы итинник күүскэ сууралыа дуо? Чахчы, абааһы…

Сонно тута, дьиэ оһоҕун кэнниттэн уолаттар сытар сирдэрин диэки саппыкыларынан, бачыыҥкаларынан тамнааттаата, ол быыһыгар сылгы сааҕынан ыскайдаата. Оҕолор кутталлара улаатта. Кыргыттарбыт суорҕаннарын анныгар киирэн, түүрүллэн баран сыттылар. Ол эрэн кэнникинэн уоскуйан сорохтор утуйан эрдэхтэринэ, аны абааһыбыт суорҕаммытын саралыы тардыталаата… Түүнү быһа итинник дьаабы. Ким даҕаны хараҕын симмэтэ. Хоройбутунан хоннубут.

Сарсыарда туран оҕолор: «Бу дойду биһигини сүгүн үлэлэтиэ суох, онон Бүтэйдээххэ төннөн киириэҕиҥ», – дэһистилэр. Онуоха салайааччыбыт: «Төннөрбүт сатаммат, ким да биһигини итэҕэйиэ суоҕа. «Киномеханиктар оскуоларын үөрэнээччилэрэ абааһыттан куттанан холкуоска үлэлээбэккэ куотан киирбиттэр» диэн бүтүн республикаҕа айдаан буолуоҕа. Оттон бу алаас биһиги арҕаспытыгар сүктэриллибит алаас. Хайаан даҕаны кэбиһэн бүтэриэхтээхпит», – диэн саба саҥаран кэбистэ.

Киэһэ им ырдьайа сүтүөр диэри үлэлээн баран саҥа күөстэнэн, бэрт хойут утуйаары сыппыппыт. Хайдах утуйаары сытарбытын кытта тэбис-тэҥҥэ эмиэ бэҕэһээҥҥи муҥ-таҥ саҕаламмыта… Дьэ сити курдук үс суукка тухары утуйбакка, онуоха эбии түүнүн куттанан сырыттыбыт… Үс хонон баран, «Туох хара накааһай? Тулуур бүттэ. Аны манна саахар да манньаҕа хоммоппут», – диэн утуйар таҥастарбытын хомунан, Бүтэйдээххэ төннөөрү олордохпутуна, биригэдьиир тиийэн кэлбитэ.

«ОСТУОЛБУТУГАР ОЛОРСУБУТ КИҺИНИ…»

– Сылгыһыт Ньукулай Куурайап табаарыһынаан бэрт өрдөөҕүтэ киһи мээнэ түбэспэтэх ынырык суолугар түбэһэн турардаахтар. Ону истибитиҥ дуо? – диэн Анна Михайловна Чурапчыттан истэхпитинэ ыйытта.

– Истибэтэҕим. Ол туох этэй? – диэн сэргии түспүтүм.

– Хас даҕаны сыллааҕыта, – диэн Анна Михайловна салгыы кэпсээн барбыта. – Күһүн сир харатына сылгы көрдүү сылдьаннар, Амма салаатыгар дуу, Нуотара баһыгар эбитэ дуу, чуолкайын билигин өйдөөбөппүн, ыкса киэһэ дьон олорботоҕо өр буолбут, быраҕыллыбыта ырааппыт эргэ өтөххө хонордуу сананан тохтообуттар.

Аттарын сэргэҕэ баайан, ыҥыырдарын устан, дьиэҕэ киирбэккэ эрэ, түүн уокка оттор мастарын мастаан, элгээнтэн уу баһынан баран, балаҕаҥҥа киирэн, көмүлүөк оһохтооҕун оттон тигинэтэн кэбиспиттэр. Ити курдук хонуктарын оҥосто сырыттахтарына, киэһэ лаппа хараҥарбыт.

Эргэ остуол сыыһа баарыгар өйүөлэрин таһааран, оргуйбут чэйдэрин туруоран аһыырдыы тэринэн олорбуттар. Арай Ньукулай көрдөҕүнэ, остуолларын биир уһугар олус куһаҕан, дьүдьэх баҕайы дьүһүннээх киһи олорсубут. Ньукулай: «Бу киһи хантан кэлэн хаалла? Таһыттан киирбитин көрбөтөҕүм ээ», – дии санаан баран, доҕорун көрбүтэ: киһитэ туос курдук кубарыйан хаалбыт, саҥатыттан матан баран, арыылаах килиэбин нэһиилэ айаҕар илдьэ олорор эбит.

«Табаарыһым эмиэ көрө олорор быһыылаах. Ыйытыах баҕайы дуу?» – дии санаан баран, кутталыттан саҥата суох аһыы олорбут. Киһилэрэ сылгыһыттары кытары кэпсэтэр туһунан санаабат бадахтаах, остуол уһугар саҥата суох, хамсаабакка даҕаны олорбут. Киниттэн куһаҕан баҕайы, ыарахан сыт кэлэр эбит.

«Биһиги бу дьиэҕэ сатаан хоммот дьон буоллубут быһыылаах. Аһаан баран, мантан бара оҕустахха сатаныыһы. Сатаатар, уоппутугар ас биэриэхпитин, кыһайбыт курдук арыгыбыт да суох буоллаҕа», – диэн Ньукулай ону-маны эргитэ саныы олорбут.

Аһаан бүппүттэр. Аһаан да диэн, истэригэр ас да киирбэт. Нэһиилэ биирдии курууска чэйи испиттэр. Кутталларыттан дуомугар эрэ аһаабыттар. Сылгыһыттар остуолтан туралларыгар, били куһаҕан киһилэрэ остуолтан туран кэлбэтэх, олорбутун курдук саҥата суох олорон хаалбыт.

– Доҕоор, мантан бардахпытына сөп буолсу. Сарсыарда эрдэттэн туора үрэҕи көрүөх этибит, иһиккин хомунан тахсыах. Оһохпут умайбытынан хааллын, баһаар барбат ини, – Ньукулай доҕоругар сибигинэйэ былаан эппит, итиэннэ хомуммутунан барбыт.

Сотору, хабыс-хараҥаҕа өтөхтөн тахсар суолунан айаннаан испиттэр. Куттаммыттара бэрт буолан, бэрт өргө диэри туохтан эрэ дьиксинэ, саҥата-иҥэтэ суох, бэл кэннилэрин даҕаны хайыһан көрбөккө айаннаабыттар. Кэмниэ-кэнэҕэс, балайда барбахтыы түһэн баран, Ньукулай аргыһыттан: «Доҕоор, ити остуолга олорбут киһини төһөҕө көрбүккүнүй?» – диэн ыйыппыт. Онуоха киһитэ: «Бастаан көрөн баран, эйигин билбэт быһыылаах дуу дии санаан, саҥабыттан матан олорбутум. Онтон эн мин сирэйбин өҥөйбүккэр, арааһа, кини да көрөр эбит дии санаабытым. Онтон санаам бөҕөхсүйбүтэ», – диэбит киһитэ.

«АБААҺЫ МИИГИН ААННЬА АХТЫБАТ»

Оҕо эрдэхпинэ, тастыҥ убайым Бакат Мэхээс биһиэхэ, оҕолорго кэпсиир буолара:

– Былыр биһиэхэ Талҕалаабыт диэн оҕонньор баара. Үйэтин тухары бэрт чэгиэнник, ыалдьар-сүтэр диэни соччо билбэккэ сылдьыбыт кырдьаҕас этэ. Майгытынан, суобаһынан чугастааҕы дьонугар сирдэрбэтэх киһи буолуохтаах. Биһиэхэ бэрт элбэхтик сылдьара. Ону-маны сураһан, бэркэ ирэн-хорон олорон, күө-дьаа сэлэһэн барарын сөбүлүүрэ.

Арай биир күн, саас хаар эриэн ынах буола хараарбытын кэннэ, ыалдьыттыы кэллэ.

– Доҕоор, ити абааһыгыт диэн, – Талҕалаабыт чэйдээн бүтэн баран, бастыҥ орон уһугар олорон эрэн кэпсээн барда. – Миигинник дьадаҥы, аһа-таҥаһа суох куһаҕан киһини эмиэ атаҕастыыр.

– Ноо, ол хайдах эйигин атаҕастаата? Көрдүҥ дуо?

– Суох, суох. Абааһы миигин аанньа ахтыбат, киһи баар диэн санаабат. Букатын көстүбэт ээ. Букатын. Кини бэйэлээҕи көрсөөрүбүн, араас бэйэлээх аатырбыт киһи уҥуохтарынан, эргэ өтөхтөрүнэн сылдьабын да, эчи, миигинник киһиэхэ көстөн абырыах быһыыта суох. Дьэ, буолар да эбит, миигин оннооҕор абааһы атаҕастыыр, аанньа ахтыбат.

– Кэбиис, кэбис, инньэ диэмэ. Сатаатар эрэ көстүбэтин, – Быладьыымар оҕонньор Талҕалаабыты буойа сатыыр.

– Эн баай буолаҥҥын, эйиэхэ көстөн эрдэҕэ. Хата, эн эт эрэ, ити абааһыгыт диэн саадьаҕай дуу, эриэн дуу? Муостаах дуу, суох дуу?

– Мээнэ, аньыыны саҥарба. Мин даҕаны көрө иликпин. Сатаатар эрэ, көстүбэтин. Кинини көрөн тугу туһаныаххыный?

Ити итинэн ааһар. Сарсыныгар биһиэхэ Ноһоорой киирэн кэлэр.

– Хайа, ыалдьыт, туох сонуннааххыный? – диэн киһиттэн абаҕам ыйытар.

– Ээ, туох сонун кэлиэй? Арай Талҕалаабыт оҕонньор ыалдьан суорҕаҥҥа-тэллэххэ сытар.

– Тыый, ол хайдах? Бэҕэһээ манна муус өлүөр киһи сылдьыбыта дии, – абаҕам соһуйар.

– Бу эһигиттэн баран иһэн Сыырдаах халдьаайытыгар абааһыны көрөн наһаа улаханнык куттаммыт. Онтон сылтаан ыалдьыбыт.

– Оо, ол абааһыта саадьаҕай дуу, эриэн дуу? Хайдах үһүнүй?

– Бу оҕонньору даҕаны. Мээнэни… Абааһы саадьаҕай да, эриэн да буолбатах. – Ноһоорой кыйаханан барда. – Ону баара.

– Мээнэ…Талҕалаабыт бэҕэһээ бэйэтэ инньэ диэн ыйыталаһар этэ.

– Көннөрү абааһы курдук абааһы ини. Сыырдаах халдьаайытынан иһэн ыраахтан көрдөҕүнэ, ыраах туох эрэ хара иһэргэ дылы эбитэ үһү. Ону соччо аахайбатах. Ыччыылалар баҕайылар ынахтара ини дии санаабыт. Арай үрэҕи туораан, тумус тыатын быһан алаас халдьаайытыгар тахсан көрө түспүтэ, Ыччыылалар хара маҥаас ынахтарын киһи диэхтэн букатын атын, иннинэн-кэннинэн сирэйдээх хара күтүр миинэн иһэр үһү. Талҕалаабыт, абааһыны дьэ көрдөҕүм дии санаан дуу, хайдах дуу, чугаһаан, үчүгэйдик сирийэн көрөр санаалаах утары барбыт. Арай абааһыта киһиэхэ субу баар буола түспүт. Талҕалаабыт абааһы хараҕын көрөөт даҕаны, уҥуоҕа салҕалас буолуор диэри куттаммыт. Олус сүрдээх, киһи эрэ куттаныах хараҕа үһү. Икки чанчыктарынан баҕа хараҕын курдук быччаарыҥнаан, уун-утары көрбүтүгэр урааҥхай оҕото тулуйан көрүө суоҕун курдук уота-кыыма олус үһү. Оҕонньор дьиэтигэр нэһиилэ тиийбит. Тиийээт да, дьонугар туохха түбэспитин кэпсээбэккэ эрэ, оронугар тиийэн сытынан кэбиспит. Түүнү быһа кулун курдук өрө мөхсөн, мэнэрийээри гыммыт киһилии хабырына-хабырына, өрүтэ уһуутаталаан хоммут. Дьоно куттаныы бөҕөнү куттанан, түүнүн даҕаны харахтарын симэн көрбөккө, аанньа утуйбатахтар.

Сарсыарда туран бэҕэһээ туохтан куттаммытын дьонугар иһитиннэрбит. Ол эрээри, аһаан баран, сэниэм суох диэн сытынан кэбиспит, – Ноһоорой Талҕалаабыт абааһыттан куттаммытын туһунан кэпсээбитэ.

Оттон биһиги таһырдьа да тахсыахпытын куттанан олорбуппут. Санаабытыгар ынаҕы мииммит абааһы биһиги алааспытыгар кэлиэн сөптөөҕө.

– Тукаларыам, үчүгэйдик билбэт суолгутун мээнэ улаханнык, айахха-ииччэ, аанньа ахтыбат курдук бэрдимсийэн тыллаһар, ороһуйар төһөҕө даҕаны сэттээх-сэлээннээх буолар. Тыл сэтин иэстэбилин ылбычча киһи тулуйбат. Дэлэҕэ даҕаны, «Киһи тыла – ох!» диэн этиэхтэрэ дуо? Ону эһиги долоҕойгутугар тохтотон, кытаанахтык өйдөөн кэбиһиэх этигит, – диэн Бакат Мэхээс биһигини үөрэтэн, тылын бэркэ кичэмэлээн эппитин билиҥҥэ диэри бэрт үчүгэйдик өйдүүбүн.

Кырдьык, киһи тыла – ох.