Текст книги "Дьокуускай харах уутун итэҕэйбэт"

Владимир Тарабукин, Иван Тарабукин
Дьокуускай харах уутун итэҕэйбэт

© Оформление. ООО «Издательство Айяр», 2019

© Владимир Тарабукин, Иван Тарабукин, 2019

Ыччуу-ычча

Үс атастыылар, Турантай, Кэриспэндиэн уонна Күөх Харах, борук-сорук кураанах уулусса устун хаамсан хоочугураһан иһэн, итир-ботур сэлэһэн, бүгүҥҥү күннээх былааннарын торумнууллар:

– Ыччуу-ычча, тугун баҕас тымныытай! Хайа, нохолоор, ханна баран киһи-хара буолабыт?

– Урукку эбитэ буоллар кураанах бытыылка туттаран абырахтаныа этибит, билигин, үйэ уларыйан, бытыылка да тутан абыраабаттар, бөх дьааһыгын аайы омук бытыылката тобус-толору. Өҥнөөх тимири туттарыахпытын урукку курдук мээнэ ыһылла сыппат, буларга уустук.

– Ээ, бэйэбит курдук ускул-тэскил сылдьар дьон күн-түүн аайы элбээн, эбиллэн иһэллэр, туох эмэ кылах гынан көһүннэ эрэ тута ылаллар, онно дьиэ таһын ыраастааччылары эбэн кэбис, кинилэр эмиэ хомуйан туттараллар. Дьиэ таһын хомуйан ылбыт хамнастарынааҕар, тимири туттаран элбэх харчыны аахсаллар. Ол дьонуҥ хомуйар ыырдарыгар туора киһини саараама чугаһаппаттар, көмөлөһүннэрэр эрэ дьоннорун киллэрэллэр.

– Халҕыаһы билэҕин дии, ол киһи дьиэ таһын ыраастааччыларга сыстан түүлэнии-өҥнөнүү бөҕө үһү. Зиналаах тиийбиттэригэр сириттэн көҥөнөн ыстаҥалааһын бөҕө буолбут, кыратык саайсан да ылбыттар, аны манна кэлимэҥ эҥин диэтэлээбит, – Кэриспэндиэн буруолуу сылдьар сибиэһэй сонуннарыттан үллэһиннэ.

– Сирэҕэһи, кини баҕас киһи билэр сүөһүтэ этэ ээ! Көрүстэххэ сирэйин тэҥнээн биэриллиэ, – Күөх Харах кыбдьырынан ылла.

– Ол дьиэ таһын хомуйааччылар ылгын уолларын сыгынньах илиигинэн таба туппатыҥ буолуо ээ. Били кыра Ньуккууну билэҕин дии. Кини эмиэ ол дьон тэллэхтэрэ буолан, сиппиир, күрдьэх тутан баран, төттөрү-таары төөтөҥнөөһүн бөҕөтө. Уҥуохтуун үрдээбит курдук буолбут, «бөх дьааһыгын хаһарын хаһыҥ да, таһыгар мээнэ ыһымаҥ-тоҕумаҥ» диэн дьаһалымсыйыы бөҕөтө.

– Бу сэлээрчэҕи көрүҥ эрэ, аҕыйах хонук иһигэр уларыйа охсубутун. Хата, дьааһык хаһары көҥүллээбит эбит дии.

– Этимэ даҕаны, түүлэнэн истэҕин аайы өссө ыттыйан иһэрэ буолуо?!

– Дьэ, оччоҕо хайа диэки баран, тугу булан үссэнэбит? Сайсаар диэки барыаҕы Хахай Лүөбэлээх барытын хомуйан бүтэрдэхтэрэ. «Тыгын Дархан» диэки баран көрөрбүт дуу, онно да туһата суох буолара буолуо. Таҥара дьиэтигэр барыаҕы бүгүн нэдиэлэ ортотугар сылдьар киһитэ аҕыйах буолуохтаах. Таах баран ыттыы тоҥон титириэхпит. Урукку курдук таҥара дьиэтигэр иттэ киириэхпитин, саҥа ханньайбыт харабыллара саа тэбиитэ да сиргэ чугаһаппата чахчы, уонна арба да онно биһиги эҥээр улуустары атын улуустар хаамаайылара үтүрүйбүт сурахтаахтара, олох да туһата суох эбит. «Дракоҥҥа» хайдах эбитэ буолла, тобоххо-ибэххэ тиксиэххэ сөп эбитэ дуу, суоҕа дуу? Эбэтэр эрэйэ суох отунан-маһынан сэбилэнэн биир эмэ кыра-хара киһини халыахха баара.

– Па, «Дракоҥҥа» хойутаатахпыт дии! Хаһан хоочугураһан тиийиэхпитигэр диэри онно дугуйданар эрэттэр түүнү быһа көрүлээбит дьон ыспыттарын-тохпуттарын начаас ньылбы ыраастаабыттара буолуо ээ. Оттон түүнүктээх түрмэнэн дугуйданыаххын баҕарбатаххына, дьоҥҥо саба түһэр толкуйгун киэр кыйдаа.

– Өскүөрүтүн этэбин. Биһиги айылҕа атаҕастаабыт дьоно буолбатах курдукпут да, тоҕо өрүү таппат тараһа, тиийбэт тирии буолан тоҥо-хата сылдьыахтаахпытый? Ычча, тугун тымныытай. Халлааммыт дьэ иирбит дии, биэс уонча кыраадыс буолбут бадахтаах, – дии-дии, Күөх Харах, атаҕа тоҥмутун биллэрэн, өрүтэ ыстаҥалаан ылла.

– Эс, бу киһи омунун, бэлиэргиттэн оччо буоллаҕай. Дьэ сотору баҕарбатаҕыҥ да иһин тымныйан бытарытара буолуо, силлээтэххинэ силиҥ сиргэ тиийэн муус буолан төкүнүйэр ини. Хата, хаачыктарга баран холтууралыырбыт дуу? Кэм сылаас сиргэ олорон аһыа, үлэлиэ этибит, – саҥата суох испит Турантай кэпсэтиигэ кыттыһа, төһө сөпкө эттим диэбиттии, дьонун кэриччи көрүтэлээтэ.

– Бу да киһи, бытыккын быһа үктүөххэр диэри өйдөммөтөх муҥнааххыный? Былырыын баччаҕа ол дьоҥҥо үлэлээн тугу туһанныбыт этэй? Баччаны төлүөхпүт, оччону биэриэхпит диэн эрэннэрэн баран холуоһаҕа олордубуттарын умна оҕустуҥ дуо? Сарсыарда аҕыстан киэһэ аҕыска диэри тохтоло суох кирпииччэни, бетону бастакы этээстэн бэһис этээскэ тас да тас. Кырдьык, аһаталлара үчүгэй этэ да, үлэтэ элбэҕэ бэрдэ, киэһэ олох эстэн хаалар этибит дии, – Кэриспэндиэн өрүкүнэйэ түстэ.

– Онтон киэһэтин сылаас дьиэҕэ арыгы иһэрдэр этилэрэ ээ. Ороҥҥо утуйан турарбыт да үчүгэй буолбатах этэ дуо? Оннооҕор тэлэбиисэр кытта баара гынан баран, ону көрөн кыҥастаһа олорор соло суоҕа.

– Кыһыны быһа үлэлэтэн баран кэннилэрин көрдөрөн кэбиспиттэрэ дии. Соххор солкуобайы да утары уумматахтара. Эбиитин, эмэһэҕэ тэп диэбиккэ дылы, кырбыы сыһан үүрбүттэрэ.

– Баҕар, онно бэйэбит наһаа туттан кэбистэхпит буолуо. Эһиги истигит да бэйэ-бэйэҕитин кытта этис да этис, тараҕайдар быттаспыттарыгар дылы охсуһаары тилигирэһии бөҕө буолбуккут дии.

– Эн да холоон этиҥ.

– Элбэх киһи аһааһына-сиэһинэ хайдах айдаана-куйдаана суох буолуоҕай? Билигин атын хаачыктары булан бэйэбит эрэ сылдьыахха ээ, – Турантай өссө да бэйэтин санаатын туруулаһан көрдө.

– Биир килиэккэлээх киһиэхэ дылы, туох ааттаах кэнэҥҥиний? Хаачык хаачыктан туох уратылаах буолуой? Дойдуларыгар кырасыабай хайалартан ураты туох да киһи сэргиирэ суох, үлэ-хамнас мэлигир сириттэн ыксаан, уһун солкуобай кутуругун сырсан, биһиги муус-кырыа дойдубутугар ыарахан үлэҕэ үс көлөһүннэрин тоҕон ылбыт ханнык эмэ харчыларын эн биһиккини кытта төбө аҥаарынан тыырсан үллэстиэхтэрэ дии саныыгын дуо? Мүөттээх тылынан тугу баҕарар эрэннэриэхтэрэ. Киһи баар буоллаҕына сылтах көстүөҕэ, эрбэхтэриттэн да эмэн таһааран, туох эмэ биричиинэни син биир булан ыт атаҕын туттарыахтара этэ.

– Чэ, ити хааллын, сах салаатын, бэйэтин кэмигэр син аһаатахпыт-сиэтэхпит, арыгы да истэхпит диэн күлүккэр имнэн.

– Тугу эмэ булан абырахтаммыт киһи тылбыт-өспүт сөллөн, барарбыт-кэлэрбит сыыдамсыйан иккис да бытыылка көстүө этэ. Баксаал диэки барыахха, уол оҕо дьоллоох – таҥара баайдаах, баҕар, билэр киһибитин көрсөн тугу эмэ дук гыннарыахпыт.

– Тпу-тпу, бу киһи акаарытын. Онно буоллаҕа дии бөхтөр уйалара. Арба да бэҕэһээ Зина сэрэнэ сылдьыҥ диэн сэрэппитэ ээ. Соҕурууттан ханнык эрэ улахан тойон кэлиэхтээх үһү. Оччотугар киин уулуссалары полицайдар ыраастаабыт буолуохтаахтар, туттахтарына дьэ таҥара накааһа кэлэр. Сылбархай уунан уонна хаппыт килиэп тоорохойунан аһата-аһата, ыйы быһа хаайан сытыаран, күннэри-түүннэри үлэлэтэн сордуохтара. Аны хаамыралара тымныыта, быт-былахы да баһаам дойдута. Ааспыкка сөп буо-лан, быстар быһаҕаһым эрэ ордон, сыккырыыр тыыным эрэ тахсыбыта, – Кэриспэндиэн чахчы кэһэйбит киһи сиэринэн чыпчырынан ылла.

– Буруй эрэ Моттойоҕо диэбиккэ дылы, хас тойон-хотун кэллэҕин аайы барыта биһиги үрдүбүтүнэн ааһар буоллаҕа. Ол кинилэр олорор Москваларыгар биһиги курдук биистэр суохтар үһү дуо?! Киэҥ иһит салааһыннаах дииллэринии, онно, сылаас сиргэ, өссө элбэхтэр ини. Маннааҕы бэйэбит тойотторбут анараа дьоҥҥо үчүгэйдик көстө сатаан аллааҕымсыйаллара буолуо. Кырдьык, оччо кыһаллаллара буоллар, биһиги курдук кыаммат-түгэммэт, үлэтэ-хамнаһа суох дьоҥҥо көмөлөһүөхтэрэ этэ, – Күөх Харах, төһө сөпкө эттим диэбиттии, эргим-ургум көрүтэлээтэ.

– Дьоллооҕунан аатырар долгуйар Дьокуускай куорат, этэллэригэр дылы, харах уутун итэҕэйбэт. Саас аайы саха сирин бары муннуктарыттан ыччат бөҕө үөрэххэ киирээри тоҕо анньан кэлэр. Биллэн турар, үксэ үөрэххэ киирэр, сороҕо төннөр, онтон ордубуттара киэҥ, көҥүл сиргэ кэллибит диэн үлэ эҥин көрдөспүтэ буола хаалаллар. Арааһынай түүҥҥү кулууптардаах, дьалхааннаах сиргэ ол ыччаттарбыт онно-манна түбэһэллэрэ баар суол. Түөрэх түҥнэстэрэ өртөн буолбат, докумуоннарын уордараллар, сүтэрэллэр даҕаны. Пааспара суох дойдуларыгар кыайан көппөттір, дьонноро ыыппыт харчыларын почтаттан кыайан ылар кыаҕа суох буолаллар, үлэҕэ чугаһаппаттар. Дьэ оччоҕо барар сирэ баҕана үүтэ, кэлэр сирэ кэлии үүтэ буола түһэр, уулуссаҕа быраҕылыннахтара ол. Үчүгэй аймахтаах, табаарыстаах өттө быыс-хайаҕас булан хайдах эмэ дойдутун булуо, онтон ордуктара манна куоракка сөҥөн хаалаллар. Биирдэ аһыыр туһуттан онно-манна түбэспит элбэх. Харчы булар туһуттан халааһын, уоруу, охсуһуу, өлөрсүү да тахса турар буоллаҕа. Ону туох күүһэ хам баттаан тохтотуой? Үнүрүүн эн маҕаһыынтан арыгы ылан тахсан истэххинэ саба түһэн былдьаан ылбыттар этэ дии. Ол кимнээх буолуохтара диигин, көрбүт да, сэрэйбит да биир, ускул-тэскил сылдьар ыччаттар буоллаҕа. Итинник уора-талыы сылдьан, аньыылара-харалара таайан, биир түбэлтэҕэ түбэһэрдии түбэһиэхтэрэ. Этэргэ дылы, түбэһэллэригэр түрмэ аана аһаҕас, тахсалларыгар – хатыылаах. Барыта кыраттан, биир буокка туһуттан, олоҕу саҥардыы олорон иһэн, испиччэ, холуочуйбучча халлаан хабарҕаларынан, муора тобуктарынан буола сылдьан, хаарыан эдэр саастарын күлүгүртэхтэрэ ол. Олох эндирэ, очура-чочура араас буоллаҕа, балыырга да түбэһэр ыраахтан буолбатах.

– Чэ, Кэриспэндиэн, бөлөһүөктээн бүт эрэ, олох устубутун курдук уста туруо, күн тахсар кэмигэр тахсыа, киирэр кэмигэр кириэ. Оттон биһиги, орто дойду оонньуурдара, олох аһыытын-ньулуунун билиэхтээхпит. Уол оҕо саадаҕын үстэ курданан киһи-хара буолар дииллэр.

– Таҥара көмөтүнэн оннук буспатах-хаппатах киһи баар ини. Тугу эмэ удумаҕалатар киһи атыттар алҕастарыттан үөрэниэхтээх, бэйэ этинэн-хаанынан боруобалаабакка. Ыччуу, хата хантан тугу булан киһи-хара буолабыт?

– Дьэ, маннык ахтыбыт ынахха дылы тэпсэрэҥнэһэ сырыттахпытына суолга охтуохпут. Бүччүм сиргэ турар кыра соҕус маҕаһыыҥҥа киирэн тугу эмэ хаамтарыахха, аны кэлэн тугун харсай, – Күөх Харах балаһыанньаттан тахсар суолу тобулбуттуу килиэр-халаар көрүтэлээбитигэр, бары да саҥата суох сөбүлэстилэр.

Биир дьоҕус маҕаһыыҥҥа сыбдыһан киирдилэр. Атыыһыт эдэркээн нуучча кыыһа чэпчэки баҕайытык кэлэ-бара элэстэнэр. Харабыллара остуол үрдүгэр турар тэлэбиисэри кириэһилэҕэ тиэрэ түһэн олорон көрөр, ол быыһыгар киирэр-тахсар дьону аахайбатахтыы кылап гынан ылар.

– Дьэ уол оҕото сылаас дьиэҕэ олорон эрэн тэлэбиисэр көрөр, бөх-бөх курдук, манньатыгар хамнас аахсан эрдэҕэ, – Кэриспэндиэн, аттыгар турар дьон истэллэрин курдук, саҥа аллайда.

Иннигэр турар мааны дьахтар эргиллэн көрөн баран сиргэнэн сирэйин мырдыҥнатта:

– Фу, сыт-сымар! Чугаһаама миэхэ. Бу бэйэтигэр өссө дьону сиилээбит буола-буола! Кэлтэй кэппиэйкэни үлэлээн ылбат аата өссө дьону сэтэрээбиттээх баҕастаах.

– Һэ-һэ, мин инбэлиит буоллаҕым дии, үлэҕэ ханна да ылбаттар, ол иһин сиргэ-буорга тэпсиллэ сырыттаҕым. Ылаллара буоллар маннык сору-муҥу муннубунан тыыра сылдьыам этэ дуо?! Хата, эдьиийим, бытархайгынан көмөлөс эрэ.

– Ол туоххунан инбэлииккиний? – мааны дьахтар сымныы быһыытыйан ыйытта.

Атыыһыт, атыылаһааччылар болҕомтолоро дьахтарга уонна Кэриспэндиэҥҥэ хатанна. Бэл, харабыллара сэҥээрэн экрантан хараҕын араарда. Күөх Харах ону эрэ кэтэһэн туран, остуол нөҥүө илиитин уунан омук буоккатын ылан хоонньугар уктан кэбистэ уонна тугу да билбэтэх-көрбөтөх курдук туттан, тэпсэҥэлээн баран, көхсүн этиппитэ буола-буола, тахсан барда.

– Быарым цирроз диэн омуктуу ааттаах ыарыылаах. Бу соторутааҕыта испин хайытан көрөн баран туһата суох диэн саппыттара. Көрдөрөбүн дуо? Куоракка билэр дьоно, аймаҕа суох киһибин.

– Эрэйдээх, иэдэйбит да эбиккин. Халлаантан түспүт киһи диэн суох, төрдүлээх-уустаах буолуоҥ дии, дойдулаан хаалыаххын.

– Ыраах хоту олоробун. Барыахпын наһаа баҕарабын да, харчыбын барытын эмпэр ыытан кэбистим, онно кырдьаҕас ийэм миигин кэтэһэн иэдэйээхтээтэҕэ, – Кэриспэндиэн кирдээх ытыһынан хараҕын уутун соттор.

– Дьэ эрэйи көрөөхтөөбүт эбиккин. Сымыйанан кэпсээбэт буоллаххына, мээрийэҕэ тиийэҥҥин дойдуҥ бэрэстэбиитэлистибэтиттэн көмөтө көрдөс.

– Кырдьык даҕаны, оннук тэрилтэ баар буолуохтааҕын туһунан олох да долоҕойбор хоннорбокко сылдьабын. Сүбэҥ иһин улахан баһыыба, эдьиэй! – кырдьык-хордьук үөрбүтэ-көппүтэ буолла.

– Мэ, мантан ордугу биэрэр кыаҕым суох.

– Оо, махтал-махтал. Таҥара эйиэхэ уон оччонон көмөлөстүн! – дии-дии, тоҥхоҥноото уонна ытыһын тоһуйан аан айаҕар сукуйан турда.

Муус хамсаата да уста турарыныы, биир киһи аһынан харчы биэрдэ да, атыттар эмиэ ону үтүктэн, санааларыгар үтүө быһыыларын иһин таҥараттан көмөлөһүннэрээри, Кэриспэндиэн лобуой курдук кирдээх ытыһыгар кумааҕы, тимир харчылары таммалаттылар. Киһибит баһыыбалаан тоҥхоҥнуур, мичээрдээн аҕыйах ордон хаалбыт саһархай тиистэрэ атыгыраһаллар. Чочумча буолан баран харабыл кэлэн кини аттыгар тохтоото.

– Атас, сөп буолуо, иһэр харчыгын буллуҥ быһыылаах, мантан бар уонна аны манна үктэнимэ.

– Сөп, бардым, ыарыһах киһини өйдөөбүккэр махтал.

– Итэҕэйиэхпин ыарыһаххын бигэргэтэр ыспыраапкаҕын көрдөр эрэ.

– Ыспыраапкабын түһэн олорор дьоммор, аймахтарбар хаалларбытым.

– Сибилигин аҕай аймахтарым, биир да билэр киһим суох диэн ытаан ньолҕоруйбутуҥ дии, син бэркэ артыыстаатыҥ. Чэ, түргэнник быардыы иликпинэ сүтэн хаал. Аны биирдэ манна киириэҥ да, моһуораҕын көннөрүөм.

– Сөп-сөп, – биирдэһэ, доҕолоҥнообута буола-буола, тахсан барар.

– Ыт сирэй, сибиинньэ! – уонна да элбэҕи маатыралаан үөхсэ-үөхсэ, Кэриспэндиэн бөх дьааһыгын хаһа турар үөлээннээхтэригэр тиийэр.

– Өрүөл, хайа төһө ырааһы хотордуҥ?

– Бээ-бээ, хабарҕалаан түһэҥҥин наһаа бээҕинээмэ. Наҕылыччы күлүк сиргэ баран ааҕыллыа. Онтон эһиги тугу эмэ буллугут-таллыгыт дуо?

– Анараа дьааһыктан үс-түөрт киилэ холобурдаах бэрт сибиэһэй сибиинньэ этин көтөхтүбүт уонна кыра өҥнөөх тимир буллубут. Сырыы табылынна, бэрт баартаах уолаттар буоллубут.

– Туох тимирий?

– Уу сүүрдэр кыраан уонна хомуллар орон. Ити дьиэ анныгар кистээтибит. Чэ, чугастыы онно киириэххэ.

Дьоммут, дьиэ анныгар суксуруһан киирэн, ип-итии турба үрдүгэр таҥас тэлгээн олордулар. Бытыылкаларын бүөтүн төлө эрийэн, кэритэ сылдьан айаҕыттан истилэр, килиэп тоорохойун кур-хар ыстаан сокуускаланнылар.

– Хайа, бу дойду ип-итии эбит дии. Анараа дьиэбититтэн үүрүлүннэхпитинэ манна кэлэн олоруохха сөп эбит ээ, – Турантай эргим-ургум көрүтэлээтэ.

– Манна икки киһи хоно сылдьаллар эбит, бөхтөрө-сахтара элбээбит. Кимнээх буолуохтарай?

– Олорор буоллахтарына чуумпу буоллаҕа. Кимнээх да буоллуннар, чыхаал диибин. Ол-бу буолан дьиэлээҕимсийэн чорбоҥностохторуна, муостарын ылҕаталаан биэриллиэ. Ханна сылдьарбытын, хонорбутун хас кумалаантан ыйыта сылдьыахпытый, сынньанар буолуохтаахтар!

– Күөх Харах, сөпкө этэҕин. Ити киһиттэн куттанан, ол киһиттэн сэрэнэн уһун сонноммоппут чуолкай. Муос муоска, тиис тиискэ. Аны кэлэн сүтэрэрбит суох!

– Оннук, ол гынан баран биир ноолоох эбит, – Кэриспэндиэн сэрэхэдийэр.

– Ол эмиэ туохха ноолоннуҥ, кутуруккун кумуччу тутуннуҥ?

– Сылааһа үчүгэй, онтон оскуола чугаһа куһаҕан. Дьэ сотору халлаан ылааҥытыйыыта ыччаттарбыт табахтыы, көҕүрэттэ, сыбыдаанньалыы манна киирэ-тахса туруохтара суоҕа дуо? Субуоталарга иһэн-аһаан, үҥкүүлээн баран, куоска кутуйаҕы ирдэһэрин курдук, анаан эккирэтиһэн биһигинньиктэргэ илиилэрин эрчимин бэрэбиэркэлиэхтэрэ, сутуруктарынан ойоҕосторбутун ааҕыахтара турар ээ. Ол дьонуҥ быһаҕа, тимирэ, бэстилиэтэ суох сылдьыбат буолуохтаахтар. Туох диигит?

– Кырдьык, маҕаһыын эҥин чугаһа үчүгэй эбит да, сотору халлаан уһаатаҕына, хас саас аайы буоларын курдук, полицайдар дьиэ анныларын кэрийэн хомуйталыахтара. Оччоҕо ааны бүөлүү турдуннар, саппаас аана суох куоппат буоллахпыт дии, тараччы тутан ылыыһыктар, – Турантай ситэрэн биэрэр.

– Кэбис, сэрэҕэ бэрт буолсу. Киирэргэ-тахсарга да кутталлаах. Аны түүн киириэхтэрэ диэн сэрэхэдийэн, сүгүн утуйбакка, араас тыаһы-ууһу иһиллээн эрэйи көрөр айыка, оннооҕор тииҥ уйата икки ааннаах буолар. Бэйэбит олорор сирбит маннааҕар арыый сөрүүн буолуо даҕаны, киэҥэ-куоҥа, киирэр-тахсар, куотар хайаҕаһа элбэҕэ манна холоотоххо быдан ордук буоллаҕа. Этэҥҥэ чуумпутук олордоххо, сотору күн уһуо, сыыйа-баайа саас кэлиэ.

– Оннук-оннук, сылааһыгар ымсыыран бу бүтэй хааһахха киирэн арҕахтаах эһэ курдук быстахха былдьатыахпыт, ыт сиэтин бу ордууну!

– Хата, абырахтанаммын арыый бэттэх соҕус кэллим, этим-хааным итийбит курдук буолла.

– Этимэ даҕаны, олох үчүгэй буолуоҕун кыра тиийбэтэ, доҕордообут киһи бэрт да буолуо эбит. Тугу эрэ толкуйдуохха.

– Били маҕаһыыҥҥа иккиһин киирэр табыллыбат. Наһаа көстөн хааллахпытына тутан ылыахтарын сөп. Һок, чуумпуруҥ! Кимнээх эрэ кэллилэр.

Тимир аан турба тэстибит уутугар аллараа өттө хамсаабат гына хам тоҥмутун үөһээ өттүттэн күүскэ аппаччы тардан, хаһаайыстыбаннай суумканы иһирдьэ анньан баран, бэрт төрөлкөй киһи, кыбылла-кыбылла киирэн, нэлэркэйдэммит сонун хомуйа тутан тимэхтэннэ. Иккиһэ кыра, хачаайы киһи туох да мэһэйэ суох киирдэ.

– Һуу, дьиэбитигэр кэллэхпит. Айыы-айа, киэҥ да сири хаамтыбыт. Тугун хараҥатай, бээ, харахпыт үөрэннэҕинэ үчүгэй буолар ини.

– Этимэ даҕаны, бэтэрээ туочукаҕа тимири туппат буолан, куорат биир уһугар бардахпыт үһү. Хата онно, төһө да балыйдаллар, син тутан абыраатылар, онтон атын таҥара накааһа буолуо этэ. ДСК-ҕа барыа этибит да, ол букатын тойук дойду буоллаҕа.

– Чэ, хата, барыта этэҥҥэ буолла, аһыыр астанныбыт, сылааста киллэрэ охсуохха.

– Уолаттар, дорооболоруҥ! – Күөх Харах муннукка кирийэн олорбут сириттэн туран кэллэ, тыыллаҥнаата.

– Һок, бабат-татат, бу кимҥиний?

Сылаас турбаҕа атаҕын тыылыы тэбэн олорбут бөдөҥ-садаҥ киһи соһуйан ойон турда. Кыра киһи суумкатын иһиттэн арыгыны ороон иһэн соһуйан ходьох гынна да, түргэн үлүгэрдик төттөрү аста.

– Абааһыны көрбүккэ дылы туох ааттаах соһуйдугут? Сантехниктарбыт, – Күөх Харах, суос бэринэн үөхсүбүтэ буола-буола, киирбит дьоҥҥо ынан кэллэ.

Кини ойоҕоһугар турбут Турантай, суоһурҕанан, маһынан турбаны охсуолаан тиҥиргэттэ.

– Бу буомустар биһиги көрөр-истэр турбаларбыт үрдүгэр хорҕойон алдьаталлар-кээһэтэллэр, киртитэллэр эбит дии. Дьэ, итинник буоллаҕына кэпсэтии атын буолуо, – Кэриспэндиэн өттүк баттанан киирэр ааны туора турда.

– Убайдар, тыытымаҥ, биһиги бэрт начаас иттэ киирбиппит, манна урут хаһан да сылдьыбатахпыт, – кыра киһи, кэлиэх-барыах сирин булбатахтыы, төбөтө лэкээриҥнии түстэ.

– Көстөн турар дьыалаҕа сымыйанан мэлдьэһэ турбуккун, хата, үчүгэй аҕайдык уоптарыам ээ. Хатыы сылдьар күлүүспүтүн эһиги алдьаппыт эбиккит! Ааны аһыллыбат да, сабыллыбат да гына кэбилээбиккит.

– Быладьыымырабыс, тугу кэпсэтэ тураҕын! Бу дагдайбыт кыылы уонна хатаччы хаппыт үөнү төбөлөрүн хаһа түһэн, аны хаһан да манна кэлэн өҥөҥнөөбөттөрүн курдук сахсыйа түһэн биэриэххэ!

– Кэбис-кэбис, бэйэбит да быста-ойдо сылдьар дьоммут, эйэ дэмнээхтик арахсыахха, – үскэл киһи этии киллэрдэ.

– Этэҥҥэ эчэйэ иликкитинэ иэскитин төлөөҥ! – Күөх Харах кыра киһини уолугуттан ылла.

– Туох иэһин этэҕин?

– Өссө эн, үөн, иэстээххин билиммэккэ тураҕын дуо?! Күлүүһү алдьаппыккыт, ааны аһыллыбат гына мууска хам тоҥорбуккут! – диэт, кыратык далайан сирэйгэ оҕуста.

– Айыка, убаай! – кыра киһи өрө мөхсө түстэ, сирэйин кистии сатаата.

– Бээ эрэ, тохтооҥ!

– Тугу орооһо тураҕын, хата, төбөҥ сиигинэн бу маһы түһэрээйэхпиний! – Турантай, маһын күөрэччи туппутунан, дагдайбыт киһиэхэ ыга хаамта.

– Биһиги ол ха-ха-йаатыбыт? – анараа киһи кэннинэн чинэрийэн истиэнэҕэ сыһынна, үтүлүктэрин сиргэ быраҕан баран көмүскэнээри илиитин утары уунна.

– Хайа, ыт баара өссө охсуһаары ыстаҥалыыр дуу, дьэ итинник буоллаххына көрүлээтэхпит! – Күөх Харах сиэбиттэн бүк тутар быһаҕын ылан туруорда. – Эһигини баҕас, ханнык эрэ хаамаайылары, үнтү сынньан, өлөртөөн да кэбистэхпитинэ, ким ирдэһэн биһигини буруйга-сэмэҕэ тардыаҕай?

– Тохтооҥ! – Кэриспэндиэн, дьонун иннигэр киирэн, муннукка көмүскэнээри бэлэм турар киһиэхэ туһаайан эттэ.

– Ыччат, эрэй элбии, үлүгэр үөскүү илигинэ аны манна кэлимэҥ. Бүгүн ааны оҥорон хатыахпыт, ону алдьатыаххыт даҕаны холуобунай дьыала тэрийтэрэн оннугутун буллаттарыахпыт. Куотан, саһан туһа суох, биһиги илиибит уһун, син биир булуохпут! Билигин биһигини кытта хонтуораҕа барсаҕыт. Ыстараап төлүүргэ харчылааххыт дуо?

– Суох. Кыра баарын барытын ити ас оҥорбуппут.

Кырбаныыттан төлө туттарбыт киһи быһыытынан чэпчээбиттии өрө тыынна, сүүһүттэн бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн туора сотунна.

– Төлүүр харчыгыт суох буоллаҕына, ити суумкаҕытын хаалларан баран, элэс гынан хаалыҥ. Бастакы сырыыгыт буолан, бырастыы гынабыт.

– Өйдөөтүбүт.

Кыра киһи дьон быыһынан сылыпычыйан кэлэн киһитигэр үтүлүгүн ылан биэрдэ, уонна, хайдах киирбитин курдук, аан быыһынан түргэн баҕайытык элэс гынан хаалла. Киһитэ саҥата суох кэнниттэн, кыбылла сыһа-сыһа, тахсан барда.

Хаарга атахтарын тыаһа хоочугураан сүтэрин истэ олорбохтоон баран, бэйэ-бэйэлэрин саҥата суох көрсөөт, күлсэн тоҕо бардылар.

– Дьэ, саамай улахан өҥөлөөх Кэриспэндиэн обургу, булбут-талбыт суумкаҕын баһаалыста аһан көрдөр эрэ.

Киһилэрэ тэскэйбит суумка иһиттэн биир-биир суулааҕы таһааран табаар дьааһыга остуолларыгар уурталаата.

– Һок, буокка, тоҥ убаһа быара, киилэ аҥаара буолар быһыылаах, бай, аны халбаһы, туустаах балык, килиэп. Сибиэһэй маҥан килиэби сиэбэтэх да ыраатта.

– Ок-сиэ, дьэ бу буоллаҕа дьэргэстэй ыһыаҕа диэн. Ол иһин да муннум бэркэ кыһыйбыта, – Күөх Харах сутуругунан ытыһын тэс гына оҕуста.

– Өссө туох эрэ тыаһаата ээ, күндү аспыт аргыстаах ээ быһыыта, хараҕым мөлтөҕүн аанньа кулгааҕым барахсан, төһө да иһэлийдэр, буобура кулгааҕын курдук чуор буолар этэ, – Турантай өндөҥнөөн ылла.

– Игирэ аҥаара барахсан баар. Чэ, ити «оҕобут» суутугар сууланан сыта түстүн, бириэмэтэ кэллэҕинэ биһиги обургулар кинини да ньэлбиэхпит. Бастаан бу аспытын үөрэ-көтө уос-тиис үллэстэн кэбиһиэххэ. Күөх Харах, быһахтаах киһи быары, килиэби кырбастаа. Турантай, олох мастары булаттаа, үрүүмкэҕэ майгынныырда тэрий.

– Бай, бу тойоммут биһигиттэн харыс үрдүү оҕустаҕа тугун сүрэй? Тута дьаһалымсыйан, соруйан барда дии, киһиэхэ кыра да наада диэн маны этэн эрдэхтэрэ.

– Этимэ даҕаны, астаах суумканы тутан олордоҕо эбээт. Аны «баһаалыста, өссө кыратык кут эрэ» диэн көрдөһүннэрэрэ буолуо. Оччоҕо көмөлөөн муостарын эрийтэлээн биэриэхпит. Сөп диир инигин?

– Сөбө бороҕон. Ханнык эрэ табаны үрдүбүтүгэр ытыннара оонньообот эрэттэр инибит, тиэрэ баттыы сытан кулгаахтарын көннөртөөн биэрдэххэ сөп буола сыһыаҕа.

– Эмиэ мин хоту тардыылаахпыттан уонна аҥаар таллайбыт кулгаахпыттан иҥиннигит. Кыра сылдьан хотон сабараанньатыттан охтон дэҥнээбит үһүбүн, онтум итинник таллайа оһон хаалбыт. Онтон олохтоох омук сыдьаана буоларбыттан олох кыбыстыбаппын. Мин өбүгэлэрим хантан эрэ хаппыт дүлүҥү миинэн куотан кэлбэтэхтэрэ.

Биир бэйэм санаабар, биһиги, сахалар, быһа охсор быһаҕаспыт хаан булкаастаах дьон буолуохпут ээ, хантан эрэ Сахаараттан дуу, Тибиэттэн дуу бары бииргэ суулаһан кэлбит дьоммут диэн дойҕоҕу олох итэҕэйбэппин. Киһи ымсыырыах, Кавказ, Орто Азия омуктара бары бэйэлэрэ туспа тыллаахтар-өстөөхтөр, ааттаахтар-суоллаахтар, итэҕэллээхтэр, уонна ханнык омук буолалларын киһи эндэппэккэ билэр. Ол курдук сирэйдиин-харахтыын, быһыылыын-таһаалыын бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаһаллар. Бэйэлэрин икки ардыгар хаһан да атааннаспаттар, ар-бур дэспэттэр, көмүскэсиһэллэр.

Оттон биһиги хайдахпытын бэйэҕит көрөҕүт, ааппыт-суолбут суох, аҥаардас тылбыт эрэ ордон хаалбыт да, нууччалыы билэр киһи биһиги тугу кэпсэтэрбитин быһаарар. Итэҕэлбит да дьүүлэ-дьаабыта биллибэт, биир сүнньэ суох. Тас дьүһүммүтүн этэ да барыллыбат, халлааннаах сир курдук араастаһар. Онон биһиги хомуур омук буоларбыт хараҕа да суох киһиэхэ көстөн турарын үрдүнэн, соҕурууттан кэлбит аҕыйах күтүөт сабыдыалын үрдүктүк тутабыт. Тылбытыгар аҕыйах тылы кыбыппыттарын иһин түүрдэрбит дэһэбит. Оттон түүр омуктара бары биир тылынан кэпсэтэн өйдөһөллөрүн билэҕит дуо? Итэҕэллэрэ эмиэ биир.

– Чэ, Кэриспэндиэн, тыынна ыла түс, эн биһигини ити кэпсээҥҥинэн син биир итэҕэтиэҥ суоҕа, хаһыабыт да, оччонон бары аҥыы-аҥыы туойа сылдьар тойооскуларбыт. Холобура, мин ариецпын диэхпин сөп, онно хаптаҕай сирэйим эбиллэн, мэйиим икки чөмчөкөтө тэҥҥэ үлэлээн тиҥиргэтэ сылдьаллар диэҕим.

– Хата, ону-маны сымыйаны анаарбакка, уолаттар барахсаттар, күннээҕи олохпутугар төннүөххэ, биһиги да уулуссабытыгар күн уота тыкта. Дьоро киэһэбитигэр ирэ-хоро, кэпсэтэ-ипсэтэ, күө-дьаа олорон аһыаххайыҥ.

– Дьэ, бэрт аата бэрт! Аны наһаа тото аһаан ойох көрдөөн маска ыттыбат инибит?

– Кырдьык даҕаны, маннык мааны астаах кэмҥэ тыһы кыычалаах киһи мааһа табыллыа эбит. Мааны Розалаах кэнники кэмҥэ көстүбэт буолан хааллылар. Хара Аанчыгы балыыһаҕа киирэн өлбүт диэбиттэрэ.

– Тыый, Баллайбыт Аанчыгы этэҕин дуо?

– Кинини, «Туймаада» маҕаһыын иннигэр умналыы сырыттаҕына, оскуола оҕолоро ааһан иһэн кэнниттэн хатыйан түһэрбиттэр, охторугар бүөрүн көтүрү түспүт үһү. Ааспыт ый саҥатыгар көрсүбүтүм, нэһиилэ өкчөҥнүү сылдьар буолбут этэ.

– Эрэйдээҕи, Аанчык бэйэ киһитэ этэ, баардаах буоллаҕына атын дьахталлар курдук көҥөнөн көнчөҥнөөбөккө, үөннэммэккэ-күрдьэҕэлэммэккэ баары баарынан, суоҕу суоҕунан көнөтүнэн сылдьаахтыыра. Кинини кытта аһыы-сии сылдьан, атын дьахталларга курдук, сыстаҥнаабаккын, атаакалаабаккын, хайдах эрэ аймаҕыҥ эбэтэр балтыҥ курдук саныыгын.

– Этэҕин ээ, олоҕор табыллыбакка төһө да ускул-тэскил сырыттар, судургута, көнөтө, туох да албына-көлдьүнэ суох, ис санаата үчүгэйэ бэрдэ. Кэргэнэ, оҕото хас да сыллааҕыта массыына саахалыгар өлбүттэр үһү. Улаханнык истэҕинэ наар ону ахтан, ытаан-соҥоон биэрээхтиирэ. Ол иһин аһыы олорон арыгыбытын киниттэн кистээн утуйбутун кэннэ иһэрбит. Өлүүтүн хайаан да ордорон сарсыарда иһэригэр уурарбыт. Ким да киниэхэ сыстаҥалыы, сарбаҥныы барбат буолара. Бэйэтэ да ити чааһыгар түһэн биэрбэт кытаанах киһи этэ. Буомус буолла да бүппүт киһи дии саныыллара буолуо да, барыта оннук буолбатах. Биллэн турар, сорох дьахталлар арыгылааххын, харчылааххын биллэллэр эрэ сыҥаланан сырса сылдьар буолааччылар. Хайа баҕарар дьиэ анныгар тиэрэ көтүөххэ сөп.

– Хата, инньэ диэбиккэ дылы, биир эмэ бытааһаҕы көрсүбүт киһи бэрт буолуо этэ, – Күөх Харах ойон туран, илиилэрин сиэптэригэр уктан баран төттөрү-таары хааматалаата.

– Бу киһи омунун. Сүүлүргээбит атыыр куоскаҕа дылы буолан түһэн. Аһыы олорон эмиэ тугуҥ тэһэ кэйэн тура эккирээтиҥ? Сандалыбытын түҥнэри көтө сыстыҥ дии.

– Кырдьык даҕаны, кэпсэтэ олорон бэйэм да өйдөөбөккө хааллым, – Күөх Харах кулук-халык тутунна. – Бииртэн кыһыйабын ээ. Нуучча бииһин нуучча киһитэ саараама тарбаҕын да төбөтүнэн таарыйыа суоҕа, оттон саханы ким барыта оҕотугар тиийэ охсо-тэбэ атаҕастыы сылдьыахтарын сөп.

– Хата, инньэ диэ. Былырыын бөхтөргө түбэһэн баран куотабын диэн дубинканан атаҕым быччыҥын быһа оҕустаран кэбиһэн, нэһиилэ содьороҥноон иһэн Аанчыгы көрсө түстүм. Туохха, хайдах дэҥнэммиппин ыйыталаһа түһэн баран, өйөөн-убаан дьиэ анныгар киллэрдэ. Көрдөр диэтэ. Сатахха, кыараҕас баҕайы ыстааны кэтэ сылдьабын, нэһиилэ көмөлөөн уһуллубут. Туруусук эҥин диэн кэлиэ баара дуо. «Кыбыстыбыта буолан кыймаҥнаама, оччолооҕу көрүллүбүтэ» диэн саба саҥаран кэбистэ. Буутум күп-күөх буола сүүлэ иһэн тахсыбытын тутан-хабан, баттыалаан көрөн баран манна күүт диэт, элэс гынан хаалла. Мин хамсыыр да кыаҕа суох халлаан хараҥарыар диэри олордум. Албыннаан, харчылаах дьону көрсөн иһэ-аһыы барсан хаалыа диэҕи, Аанчыгы билэрим бэрт буолан, бүк эрэллээхпин. Кэтэстэххэ бириэмэ сыыллан түһэн бытааныан, кэмниэ кэнэҕэс тиритэн-хорутан ахан кэллэ. Бааспын дьуотунан сотон баран, биинтэнэн ыбылы тардан бэрэбээскилээн кэбистэ, укуол эҥин оҥордо, олох хамсатыма диэн сэрэттэ. Балтытыгар сылдьан күтүөтүн таҥаһыттан ис таҥас, киэҥ ыстаан эҥин аҕалбыт. Хабаровскайга быраас үөрэҕин бүтэрбитин туһунан кэпсээбитэ. Ол курдук миигин уонча хонук эмтээн, ньээҥкэлээн үтүөрдэн турар.

– Чэ, бу үрүүмкэни кини сырдык кэриэһин туһугар иһиэххэйиҥ, – Турантай, үөһэ тыынан баран, өлүүтүн тэп гыннаран кэбистэ.

– Аанчык, эн сырдык дууһаҥ бу аньыылаах-харалаах сиртэн арахсан, ырайга тиийэн, кэргэниҥ, оҕоҥ дууһаларын кытта көрсүбүтэ буолуо диэн санаабытын алы гыныаххайыҥ. Ити гынан хас сааһыгар өлбүтэ буолуой?

– Миигиттэн үс хас сыл балыс этэ, оччотугар отутуттан саҥардыы тахсан эрдэҕэ буолуо.

– Па, олох оҕо эбит дии, мин өссө түөрт уонуттан лаппа тахсыбыт курдук көрөрүм ээ. Барахсан былыт быыһыттан күн көстөн ааспытын курдук кылгас олоҕу олороохтообут эбит. Сатахха, оҕо-уруу хаалларбакка, имниин сүттэҕэ.

– Чэ, уолаттар, бачча аһыы олорон кутурҕаннааҕы кэпсэтэн бүтүөххэ. Јлбүт өлбүтүнэн, биһиги, тыыннаахтар, инники өттүбүтүн толкуйдуохтаахпыт.

– Бу аспыт сотору бүтүө, онтон сарсын быыс-хайаҕас булан, сымса туттунуубутунан кып гыннаран хонноххо уктуу эҥин туһунан сүбэлэһиэххэйиҥ. Биһиги оҕо дьиэтигэр олорон барытын эрдэттэн былаанныыр буолар этибит, – Күөх Харах кэпсэтиини атыҥҥа иэхтэ.

– Табыллыбатахпытына тутуллуохпут, оччоҕо – кырата үөҕүллүү, үүрүллүү. Ортото – охсуллуу, кырбаныы. Улахана – сууттаныы уонна хаайыллыы, – Турантай сөбүлээбэтин биллэрдэ.

– Инньэ диэн оттон олох хаамыыта оннук буоллаҕа дии. Аччыктаан, ымсыыран, эбэтэр ордук санаан, бэлэмҥэ дураһыйан оннукка тиийиллэр. Оннооҕор халаан, уоран, уматан номоххо киирэн дьоруой буолбут дьон бааллар дии. Холобур, сааһын тухары хаайыыга сыппыт Манчаары аатын туохха барытыгар сыбыыллар, бэл тыыннааҕар дьөрү кулун да ыһыаҕар күрэхтэспэтэх киһи аатынан спорка сыһыаннааҕы барытын ааттыыллар. Омуоча да аатын дьон умнубат. Биһиги, олоро сылдьыбыттар, кинилэр ааттарынан киэн туттабыт, ыллык үктээбит суолларын салҕааччылар курдук сананабыт.

– Билиҥҥи биһиги олохпут уоруйахтарын, хаайыылаахтарын аны сүүс сылынан кэрэ кэпсээн, сэргэх сэһэн гынан сэһэргиэхтэрэ дуо? – Күөх Харах мин да Манчаарыттан туох улахан уратылаах үһүбүн, арыый уҥуоҕум эрэ үрдүк ини диэх курдук тутунна-хабынна.

– Саарбах! Былыр уоруу суоҕун тэҥэ буоллаҕа дии, билигин оннук дьаллыктаах дьоммут элбэхтэрэ бэрт. Аны анал ааттара да суох, нуучча киһитин аатынан араспаанньалаах дьон киэҥ Сахабыт сирин устатын тухары ыһар буор курдук элбэхтэр, онтон кими иилэн ылан аатын үйэтитиэххиний? Уоруу, талааһын туһунан ирэ-хоро кэпсэтии дьиэ анныгар саһан олорооччуларга эрэ тэнийэн эрдэҕэ. Ол да биллэн, урукку уоруулара ыраас мууска ууруллан, сууттанан, хаайыыга баран эрдэхтэрэ. Сүөһү эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр диэн мээнэҕэ эппэттэр. Огдолуйбут олохтоох ороойко диэбитиҥ опер буолуо. Биис диэбитиҥ бэлисиэйскэй буолан соһутуо. Ол иһин сэрэтэн эрдэхтэрэ салгыннаахха саҥарыма, дьыбардаахха тыыныма диэн. Тыл уҥуоҕа суох дии-дии, мээнэ кулдьугуруу-халдьыгырыы, кэпсии-ипсии сырыттаххына түүнүктээх түрмэни начаас булларыахтара. Уһун тыллаах, халбас харатын тутуспут киһи бүгүн баар, сарсын суох! Табыллыы эбэтэр алдьаныы, иккиттэн биирэ күн аайы күүтэн турдаҕа. Эрэй, кыһалҕа оту-маһы кэрийбэт, киһини булан эрдэҕэ. Күҥҥэ түөрт уон түөрт оһол төрүөт төрдүн туоруугун, оччоҕо бу бороҥ урааҥхай мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр төһөлөөх моһолу мүччү түһэрэ буолуой?

Арыгы алыптаах дьаатыгар ылларбыт сордоох дьиэтин-уотун, ойоҕун-оҕотун быраҕан, бэйэтин көҥүлүнэн уулусса киһитэ буолан, тото-хана аһыырыттан, итирэ-кутура арыгы иһэриттэн атыҥҥа төбөтө ыалдьыбат, атын кыһалҕа кыһарыйбат, үлэлиэн-хамсыан баҕарбат, арыгы туһугар тугун барытын биэриэ этэ да, туга да суох буоллаҕа. Ол иһин албыннаан, эрэннэрэн, уоран, умнаһыттаан, былдьаан-талаан, булбутун атыылаан, батаран иһэр, аһыыр. Ол кэмҥэ бэйэтин булугас-талыгас уол оҕотунуу сананар, эр киһи үс-түөрт кырыылааҕынан ааҕынар.