Текст книги "Ирода кучи"

Биз ирода кучини қаердан оламиз?

Тасаввур қилинг: биз 100 минг йил олдинга қайтарилганмиз ва сиз барча ривожланган хилмахиллик орасида янги Ҳомосапиенссиз. Ҳа, очилиб турган бош бармоқларингиз, тик ҳолатда туришингиз, бўғим суягидан (бу сизга қандайдир нутқга ўхшаш нарсани ифодалашга имкон беради, гарчи мен бирор сўзни тушуна олмаслигимга ишончим комил бўлса ҳам) завқланишингизни кутаман. Aйтганча, табриклашим мумкин: сиз олов ёқа оласиз (гугурт ишлатмасдан), шунингдек, махсус тош асбоблари воситасида буқа ва бегемотларни чизишингиз мумкин.

Бир неча авлод олдин сизнинг ҳаётий вазифаларингиз жуда оддий эди: 1) тушлик топиш; 2) кўпайишиш; 3) Crocodylus anthropophagus (лотин тилидан таржима қилинганда – "одамларни ёриб юборадиган тимсоҳ") билан кутилмаган учрашувлардан қочиш. Бироқ сиз дўстона қабилада ўсгансиз ва омон қолишингиз бошқа ҳомосапиенсга боғлиқдир. Бу устуворликлар рўйхатингизга "жараёнда ҳеч кимни ғазаблантирмаслик" жумласини қўшишингиз кераклигини англатади. Ҳамжамият ҳамкорлик ва ресурсларни тақсимлашни англатади: сиз шунчаки ўзингиз хоҳлаган нарсани ололмайсиз.

Aгар сиз кимнингдир буқа гўштли сендвичини ёки аёл (эркак) жуфтини ўғирласангиз, қабиладан чиқариб юборилишингиз ва ҳатто ўлдирилишингиз мумкин (унутманг, бошқа ҳомосапиенсларда ҳам ўткир тош асбоблари бор, қолаверса, сизнинг терингиз бегемотникига қараганда анча юпқароқ). Бундан ташқари, сизни қабилага эҳтиёжингиз бор: у касал бўлганда ёки жароҳатланиб ов қила олмаганингизда, мевалар тера олмаганингизда сизга ғамхўрлик қилади. Ҳатто тош асрида ҳам дўстлар эътиборини қозониш ва одамларга таъсир ўткизиш қоидалари бугунги кунга ўхшаш эди: қўшнига бошпана керак бўлганда ёрдам беринг, ҳатто овқатланмаган бўлсангиз ҳам, тушликни баҳам кўринг, “Ушбу белбоғ сени семиртиради” дейишдан олдин икки марта ўйлаб кўринг.

Бошқача қилиб айтганда, ўзингизга озгина ғамхўрлик қилинг.

Биргина сизнинг ҳаётингиз хавф остида эмас. Бутун қабиланинг омон қолиши сизнинг ким билан жанг қилишни (ўзингизга афзали эмас) ва кимга уйланишни танлаш қобилиятингизга боғлиқ (қариндошлар эмас: сиз генетик хилма-хилликни оширишингиз керак, акс ҳолда бутун қабилангиз битта касалликдан азият чекади). Ва агар ўткинчи муносабатлар эмас, балки ўз жуфтингизни топишда омадингиз келса, ҳаётга боғланишингиз кутилади. Ҳа, (деярли) замонавий инсон сифатида сизда вақтида еб-ичиш, фаол ва жинсий инстинктлар туфайли муаммога дуч келишнинг кўплаб янги усуллари пайдо бўлади.

Шундай қилиб, биз ҳозир ирода кучи деб атайдиган нарсага эҳтиёж пайдо бўлди. Тарих мобайнидан бизнинг давргача тобора ортиб бораётган ижтимоий дунёмизнинг мураккаблик даражаси ўз-ўзини назорат қилиш талабини қўйди. Мослашиш, ҳамкорлик қилиш ва узоқ муддатли муносабатларни сақлаб қолиш зарурати бизнинг илк миямизга юкланди ва у ўз-ўзини назорат қилиш стратегияларини ишлаб чиқди. Замонавий биз – бу узоқ вақтдан бери давом этаётган талабларга жавобдир. Бизнинг миямиз етишмаётган нарсани тўлдирди ва марҳамат: энди бизда импульсларимизни бошқариш қобилияти, тўлиқроқ айтганда одам бўлиб қолишимизга ёрдам берадиган – ирода кучи бор энди.

Ҳозир бу бизга нега керак?

Замонавий ҳаётга қайтамиз. Ирода кучи одамларни бошқа ҳайвонлардан ажратиб турадиган нарсадан одамларни бир-биридан ажратиб турадиган нарсага айланди. Биз ҳаммамиз ўзимизни назорат қилиш қобилияти билан туғилган бўлишимиз мумкин, лекин баъзилар бошқаларга қараганда ундан кўпроқ фойдаланадилар. Ўз эътиборини, ҳис-туйғуларини ва ҳаракатларини бошқаришда яхшироқ бўлган одамлар, қандай қарашингиздан қатъи назар, муваффақиятга эришадилар. Улар соғлом ва бахтлироқлар. Яқин муносабатлар уларга кўпроқ қувонч келтиради ва узоқ давом этади. Улар кўпроқ пул топишади ва ўз кариераларида кўпроқ ютуқларга эришадилар. Улар стрессни енгиш, низоларни ҳал қилиш ва қийинчиликларни енгишда бошқалардан яхшироқлар. Улар ҳатто узоқроқ яшайдилар. Агар сиз ирода кучини бошқа фазилатлар билан таққосласангиз, у энг юқори ўринда бўлади. Ўз-ўзини назорат қилиш, ақлдан кўра, университетга кириш муваффақиятини башорат қилади, у харизмадан кўра самарали етакчиликка кўпроқ ҳисса қўшади (Тони Роббинс, маъзур тутасиз *) ва оилавий бахт учун сезгирликдан кўра муҳимроқдир (Ҳа, узоқ никоҳнинг сири сизнинг оғзингизни ёпишни ўрганганингизга боғлиқ). Агар биз яхшироқ яшашни истасак, ирода кучи ёмон бошланиш эмас. Бунинг учун биз стандарт миямиздан бироз уринишини сўраймиз. Шундай қилиб, келинг, бошлайлик: кўрамиз, нима билан ишлашимизга тўғри келади.

Нейробиология "Мен қиламан", "Мен қилмайман" ва "Мен хоҳлайман"

Бизнинг замонавий ўз-ўзини назорат қилиш имкониятимиз узоқ вақтдан бери яхши қўшнилар, ота-оналар, турмуш ўртоқлар бўлиш зарурати натижасидир. Aммо инсон мияси бунга қандай жавоб қайтарди? Эволюция тарихининг кўп қисмида префронтал кортекс асосан жисмоний ҳаракатларни бошқарган: юриш, югуриш, ушлаш, итариш – бу ўзини ўзи бошқаришнинг бир тури. Одамларда префронтал кортекс (мия қобиқлари) ўсди, миянинг бошқа соҳалари билан унинг алоқалари ошди. Барча биологик турлар орасида инсон миясидаги бу ҳудуд миянинг бутун юзасининг энг катта фоизини эгаллайди: бу нима учун итингиз “қора кун” учун захира қилмаслигининг сабаблардан биридир. Ўсиб улғайган сари, префронтал кортекс янги функцияларга эга бўлди: у нимага эътибор беришингизни, нима ҳақида ўйлаётганингизни ва ҳатто нимани ҳис қилаётганингизни назорат қила бошлади. Шундай қилиб, у нима қилаётганингизни назорат қилишни яхшироқ уддалайди.

Стенфорд университетининг неврологи Роберт Саполский исботладики, замонавий префронтал кортекснинг асосий вазифаси мияни (ва шунингдек, сизни) "мураккаброқ" га мойил қилишдир. Диванда ётиш осонроқ бўлиб турганда, олд мия пўстлоғингиз сизда туриш ва югуриш истагини уйғотади. Ширинга "ҳа" деб айтиш осонроқ бўлса, сизнинг олд мия кортексингиз нима учун оддий чойга буюртма бериш яхшироқ эканлигини эслаб қолади. Ва агар ишни эртага қолдириш осонроқ бўлиб турганда, керакли файлни очиб, ишлашга ёрдам берадиган бу префронтал кортексдир.

Префронтал кортекс қандайдир кулранг материя пуфакчаси эмас: унинг учта асосий йўналиши мавжуд бўлиб, улар ўртасида "Мен қиламан", "Мен қилмайман" ва "Мен хоҳлайман" вазифаларини тақсимлайди. Бир қисми юқори чап томонда жойлашган бўлиб, "Мен қиламан" кучи учун жавобгардир. Бу сизга зерикарли, қийин ёки машаққатли машғулотларни бошлаш ва давом эттиришга ёрдам беради, масалан, душ олишни маъқул кўрганингизда югуриш йўлакчасида қолдириш каби. Ўнг томон, аксинча, "Мен қилмайман" кучи учун масъулдир ва барча импульслар ва истакларнинг беғараз таъқиб қилинишига йўл қўймайди. Сиз машина ҳайдаб кетаётганингизда матнли хабарни ўқишни хоҳлаб, лекин йўлга қарашни афзал кўрганингиз учун унга раҳмат айтишингиз мумкин. Бу икки соҳа биргаликда нима қилаётганингизни назорат қилади.

Префронтал кортекснинг пастда ва марказида жойлашган учинчи қисм сизнинг мақсадларингиз ва интилишларингизни кузатиб боради. У сиз хоҳлаган нарсани ҳал қилади. Унинг асаб ҳужайралари қанчалик тез қизиса, сиз унчалик иштиёқ билан ҳаракат қиласиз ёки васвасага қарши турасиз. Префронтал кортекснинг бу қисми хатто, миянинг қолган барча қисми : “Буни егин! Ичгин! Чекгин! Сотиб олгин! дея ҳайқирса-да, сиз аслида нимани хоҳлашингизни эслаб қолади.

Микроскоп остида: қайси бири қийинроқ?

Ирода кучининг ҳар бир синови васвасага қарши туриш ёки кескин вазиятда тик турмаслик каби мураккаб нарсани талаб қилади.

Тасаввур қилинг-а, сиз қийинчиликка дуч келяпсиз. Энг қийини нимада? Нега сизга бунчалик қийин? Тасаввурингиздаги ҳаракат пайтида, ўзингизни қандай ҳис қиласиз?

Ирода кучини йўқотишнинг ақл бовар қилмас ҳодисаси

Ўз-ўзини назорат қилиш учун префронтал кортекс қанчалик муҳим?

Агар ўз-ўзини назорат қилиш йўқолганда нима содир бўлишини билсангиз, бу саволга жавоб бериш мумкин. Префронтал кортекснинг шикастланишининг энг машҳур ҳодисаси бу Финеас Ҳейжнинг ҳикоясидир. Олдиндан огоҳлантираман: бу қонли ҳикоядир. Яхшиси сендвичингизни четроққа қўйиб туринг.

1848 йилда Финеас Ҳейж 24 ёшида темир йўлчилар бригадасига қўмондонлик қилади. Қўл остидагилар уни энг яхши уста деб билишган, ҳурмат қилишган ва севишган. Дўстлари ва оила аъзолари уни вазмин, ўзини тута оладиган одам деб таърифлашар эди. Шахсий шифокор Жон Мартин Харлоунинг маълум қилишича, бемор жисмоний ва руҳий жиҳатдан кучли, "темир иродали ва мушаклари пўлатдан ясалгандек" эди.

Aммо 13-сентябрь, чоршанба куни соат 16:30 да ҳаммаси ўзгарди. Ҳейж ва унинг бригада аъзолари Вермонт штатининг Бурлингтон ва Рутленд ўртасидаги темир йўл қурилиши учун йўлни портловчи моддалар билан тозалашади. Ҳейж портловчи моддаларни қўяётган эди. Бу жараён минг бора тажрибадан ўтган бўлса-да, тўсатдан нимадир бўлди. Портлаш жуда тез содир бўлди ва бир метр узунликдаги тўсин Ҳейжнинг бош суягини тешиб ўтди. У чап ёноғига кириб, пешона олд қисмларини тешиб, ўзи билан бир қанча кулранг моддаларни илаштирганча, 30 метр нарига бориб тушди.

Сиз Ҳейж бир зумда ўлимга дучор бўлганини тасаввур қилгандирсиз. Лекин ундай эмас, Ҳейж ўлмади. Гувоҳларнинг сўзларига кўра, у ҳатто ҳушидан кетмаган. Ишчилар уни шунчаки аравага ўтқазишди ва икки километр узоқликда жойлашган қовоқхонагача (трактир) итариб боришди. Шифокор воқеа жойидан йиғилган бош суягининг катта бўлакларини жамлаб, Ҳейжни эҳтиёткорлик билан ямаб қўйди ва уни тикиб қўйди.

Ҳейжнинг жисмонан тўлиқ тикланиши учун икки ойдан кўпроқ вақт керак бўлди (эҳтимол, унга доктор Харлоунинг радикал рецептлари кўп жиҳатдан тўсқинлик қилгандир: у Ҳейж миясининг очиқ жойларида пайдо бўлган замбуруғлар учун ҳўқналарни буюрган). Aммо 17-ноябрга келиб, бемор аввалги ҳаётига қайтиш учун етарлича тузалиб кетади. Ҳейжнинг ўзи "ҳар томонлама ўзини яхши ҳис қилаётганини" ва оғриқдан азият чекмаганини айтади.

Бир қарашда бахтли якунга ўхшайди. Aммо Ҳейжга омад кулиб боқмади: унинг ҳикояси шу билан тугамади. Ташқи яралар битган эди, лекин миянинг ўзида ғалати нарсалар содир бўла бошлади. Дўстлари ва ҳамкасбларининг хабар беришича, Ҳейжнинг характери ўзгаради. Доктор Харлоу жароҳатдан кейинги тиббий ҳисоботида жароҳатдан кейинги ўзгаришларни тасвирлаб беради:

Ақлий қобилиятлар ва ҳайвоний мойилликлар ўртасидаги мувозанат бузилганга ўхшайди. У муросасиз, ҳурматсиз, баъзида энг ёмон сўзлар билан сўкинади (у илгари фарқ қилмаган), дўстларига ҳурматсизлик билан муносабатда бўлади, агар унинг хоҳишларига зид бўлса, чекловлар ва маслаҳатларни қабул қилмайди … кўп режалар ўйлаб топади, аммо дарҳол уларга қизиқишни йўқотади… Шу маънода, унинг ақлий фикрлаши тубдан ўзгарадики, унинг дўстлари ва танишлари "бу энди олдинги Ҳейж эмас" дея арз қилишди.

Бошқача қилиб айтганда, префронтал кортекс билан бир қаторда, Ҳейж ўз– ўзини бошқариш қобилиятини: "Мен қилмайман" ва "Мен қиламан" кучларини йўқотган эди. Унинг феъл-атворининг ажралмас қисми бўлиб туюлган темир иродаси бош суягидан учиб ўтган тўсин томонидан йўқ қилинган эди.

Кўпчилигимизга ўз-ўзини назорат қилишдан маҳрум қиладиган даражада тўсатдан поезд портлашларидан хавотирланишимизга ҳожат йўқ, лекин ҳаммамизнинг ичимизда бир оз бўлса-даФинеас Ҳейж бор. Префронтал кортекс биз хоҳлагандек даражада ишончли эмас. Баъзи ҳолатлар – биз маст бўлганимизда, уйқусиз ёки шунчаки хаёлимиз паришон бўлганда – Ҳейж олган мия шикастланишига ўхшаб унга босим ўткизади. Улар ўз истакларимизни енгишни қийинлаштиради, ҳатто бизнинг кулранг қобиғимиз ҳали ҳам бош мия суяги томонидан хавфсиз ҳимояланган бўлса ҳам. Ҳа, биз ҳаммамиз қийинроқ нарсаларни қилишга қодирмиз, лекин бизда айнан тескарисини қилиш истаги бор. Бу истакни тутиб туриш керак, лекин биз кўриб турганимиздек, у ўз ақли билан яшайди.

Икки идрок муаммоси

Aгар ирода кучимиздан маҳрум бўлсак – биз жуда кўп пул сарфлаймиз, жуда кўп овқатланамиз, заифлашамиз, ўзимизни тута олмаймиз – бизда ҳатто префронтал кортекс борми, деган савол туғилиши мумкин. Aлбатта, васвасага қарши туриш мумкин, лекин бу биз шундай қиламиз дегани эмас. Эртага қолдириш мумкин бўлган нарсани бугун қилишимиз мумкин, лекин кўпинча эрта ғалаба қозонади. Сиз ҳам ҳаётнинг бу қайғули ҳақиқати учун эволюцияга раҳмат айтишингиз мумкин. Одамлар ривожланган, аммо уларнинг мияси унчалик ўзгармаган. Табиат ҳаммасини қайта бошлашдан кўра, аллақачон яратилган нарсани мукаммаллаштиришни афзал кўради. Одамларга янги кўникмалар керак эди, аммо бизнинг ибтидоий миямиз мутлақо янги намуналар билан алмаштирилмади – ўзини ўзи бошқариш тизими эски истаклар ва инстинктлар тизимига тўпланган эди.

Яъни, эволюция биз учун фойдали бўлган барча инстинктларни сақлаб қолди – ҳатто улар ҳозирда муаммо келтирса ҳам. У ўзимизга олиб келадиган қийинчиликларни енгиш учун йўл берса яхши эди. Мисол учун, таъм рецепторларини пасайтирувчи зарарли озиқ-овқатлар завқини олайлик. Бу тўйимсиз лаззатли таомлар одамларга озиқ-овқат танқис бўлган пайтларда омон қолишга ёрдам берган, йиғилган ёғ тўқималари суғурта сифатида хизмат қилган. Aммо бугунги фастфуд, енгил озиқ-овқат ва органик озуқалар дунёсида бизнинг заҳирага эҳтиёжимиз йўқ. Ортиқча вазн ҳимоя қилишдан кўра соғлиқ учун хавфли бўлиб қолди ва васвасага солувчи овқатлардан воз кечиш узоқ муддатли омон қолишдан муҳимроқ бўлиб қолди. Aммо семизлик аждодларимиз учун фойдали бўлганлиги сабабли, бизнинг замонавий мияларимиз ҳали ҳам инстинктив равишда ёғли ва ширин таомларга мойилдир. Яхшиямки, биз ушбу истакларни рад қилиш ва конфет қутисига тирмашмаслик учун энг янги ўз-ўзини бошқариш тизимидан фойдаланишимиз мумкин. Ҳа, бизда импульслар сақланиб қолган, аммо биз уларни назорат қилиш билан қуролланганмиз.

Нейропсихологларнинг таъкидлашича, бизда битта мия, лекин икки идрок бор ёки бизда икки инсон яшайди. Бирида биз импульсив ҳаракат қиламиз ва бир лаҳзалик завқ излаймиз, иккинчисида биз импульсларимизни назорат қиламиз ва узоқ муддатли мақсадлардан чалғитадиган завқлардан бош тортамиз. Бу иккала шахс ҳам бизмиз ва биз улар орасида ажралганмиз. Баъзан бизни шунчаки ширинлик истайдиган одам билан тенглаш мумкин. Бу ирода синовининг моҳияти: сиз қисман битта нарсани, қисман бошқа нарсани хоҳлайсиз. Ёки сизнинг ҳозирги шахсингиз битта нарсани хоҳлайди ва келажакдагиси бутунлай бошқа нарса қилишни афзал кўради. Бу икки шахс жанжаллашса, бири иккинчисидан устун бўлиши керак. Васвасага берилишни хоҳлайдиган одам ёмон эмас – шунчаки унинг муҳимлик ҳақидаги қарашларга турличадир.

Микроскоп остида: икки идрок билан танишув

Ирода кучининг ҳар бир синови шахснинг икки томони ўртасидаги тортишувдир. Сизнинг ирода кучингизни синаб кўриш пайтида улар ўзларини қандай тутишади?

Беихтиёрий ипостас нимани хоҳлайди? Aқлли ҳақида-чи?

Ироданинг ҳар бир синови шахснинг икки томони ўртасидаги тортишувдир. Сизнинг иродангизни синаб кўриш пайтида улар ўзларини қандай тутишади? Импулсив ҳипостаз нимани хоҳлайди? Aқлли-чи? Баъзида импулсив ўзига исм қўйиш фойдали бўлади, масалан, агар у дарҳол завқ олишни хоҳласа, Печенюшкин ёки агар у ҳар доим ҳамма нарсадан ва ҳамма нарсадан шикоят қилишни яхши кўрса Wҳине ёки ҳеч қачон бизнесга киришни истамаса, Пипер. Бу сизни мағлуб қила бошлаганида уни тан олишга ёрдам беради ва кучли иродали ҳимояни кучайтириш учун доно нафсни чақиради.

Ҳар икки ипостаснинг қиймати

Ўз-ўзини бошқариш тизимини сўзлаб бўлмайдиган даражада юқори ўзини-ўзи, ва ибтидоий инстинктларни эволюцион ўтмишнинг бахтсиз ёдгорлиги сифатида тасаввур қилиш жозибали. Aлбатта, узоқ вақт олдин, тўпиғимизгача лойга ботганимизда, генларимизни келажак авлодларга ўтказишимиз учун инстинктларимиз тирик қолишимизга ёрдам берган. Aммо энди улар бизга аралашиб, касалликларга олиб келади, бўш банк ҳисоблари ва саналари учун биз телевизор орқали бутун мамлакатдан кечирим сўрашимиз керак. Қадимги аждодларнинг майли бизга юк бўлмаса эди, маданиятли мавжудотлар!

Лекин унчалик тезликда эмас. Гарчи бизнинг омон қолиш тизимимиз ҳар доим бизнинг фойдамизга ишламаса ҳам, биз асосий ўзликни тубдан енгишимиз керак, деб ишониш хатодир. Маҳаллий мия шикастланиши туфайли одамларнинг инстинктларини йўқотган ҳолатларнинг тиббий тадқиқотлари ибтидоий қўрқув ва истакларнинг соғлиқ, бахт ва худди шундай ўзини ўзи бошқариш учун қанчалик муҳимлигини кўрсатади. Мисол учун, ёш аёл тутқаноқ тутилишларидан қутулиши учун жарроҳлик йўли билан ўрта мияни қисман йўқ қилдилар. У қўрқув ва жирканишни бошдан кечириш қобилиятини йўқотди, бу уни ўз-ўзини назорат қилишнинг иккита энг муҳим инстинктив манбаи эди. У кўнгил айнигунча овқат ейишни одат қилиб олди ва яна яқин қариндошларига сўзсиз итоаткор бўлиб қола бошлади, бечора. Ўз-ўзини назорат қилишнинг унчалик ҳам яхши намунаси эмас!

Китобдан кейинроқ билиб олганимиздек, истаксиз биз тушкунликка тушамиз ва қўрқмасдан ўзимизни келаётган хавфдан ҳимоя қила олмаймиз. Қисман, иродавий синовларда ғалаба қозониш учун сиз улар билан жанг қилмасдан, асосий инстинктлардан фойдаланишни топишингиз керак. Нейроиқтисодчилар – миянинг ўзини қандай тутишини ўрганадиган олимлар қарор қабул қилганимизда, ўз-ўзини назорат қилиш ва омон қолиш инстинктлари тизими ҳар доим ҳам бир-бирига зид келмаслигини аниқладилар. Тасаввур қилинг: сиз универсал дўкондан айланиб ўтяпсиз ва бирдан қизиқарли нарса кўзингизни тортади. Сизнинг ибтидоий миянгиз: "Буни сотиб ол!" дея гиж гижлайди. Сиз нарх ёрлиғини текширасиз: $199,99. Ушбу ақлдан озган нархни кўришдан олдин, пул сарфлаш истагини тўхтатиш учун яхшигина префронтал кортекс аралашуви керак эди. Aммо тўсатдан мия нархга инстинктив оғриқли жавобни қайд этади. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, айнан шундай бўлади: мия таъсирчан нарх ёрлиғини ошқозонга жисмоний зарба сифатида қабул қилиши мумкин. Инстинктив зарба префронтал кортекснинг ишини енгиллаштиради ва "Мен қилмайман" кучини ишлатишнинг деярли ҳожати йўқ. Ва биз иродани кучайтириш ниятидамиз, шунинг учун биз инсоний табиатимизнинг барча жиҳатларини, шу жумладан, қандай қилиб энг яхши тарзда фойдаланишни тушунишга ҳаракат қиламиз, энг ибтидоий инстинктлар: завқланиш истагидан тортиб, ўз мақсадларига эришиш учун мослашиш заруратигача.

Ирода кучининг биринчи қоидаси: ўзингни тани

Ўз-ўзини назорат қилиш инсониятнинг энг ажойиб янгиланишларидан биридир, аммо бу биз фахрланадиган ягона нарса эмас. Бизда ўз-ўзини англаш ҳам бор – ўз фаолиятимизни кузатиш ва уларни нима учун қилаётганимизни тушуниш қобилияти. Баъзида биз ўз ҳаракатларимизни олдиндан айтиб беришга муваффақ бўламиз ва бу фикримизни ўзгартириш учун ажойиб имкониятдир. Кўринишидан, ўз-ўзини англаш даражаси фақат одамларда мавжуд. Aлбатта, дельфинлар ва филлар кўзгуда ўзларини танийдилар, аммо ҳозиргача улар ўз-ўзини билишга уринишда ўз қалбларига қарашлари ҳақида ҳеч қандай далил топилмади.

Ўз-ўзини англашсиз, ўз-ўзини назорат қилиш фойдасиз бўлади. Сиз ирода кучини талаб қиладиган қарор қабул қилганингизда эътибор беришингиз керак, акс ҳолда мия индамасдан осонроқ бўлган нарсани танлов қилади. Ёмон одатидан воз кечмоқчи бўлган чекувчини тасаввур қилинг. У кашандаликнинг энг кичик ҳолатларини кузатиши ва улар нимага олиб келиши мумкинлигини тасаввур қилиши керак (мана у совуқда ташқарида туриб, чақмоқ тошдан фойдаланяпти). У шунингдек, агар бу сафар васвасага берилса, эртага яна чекишини тушуниши керак. Ва келажакка бироз узоқроқ назар ташлаб, қиз кўрадики, худди шу руҳда давом этса, у валеология бўйича маърузаларда тинглаб эшитгани барча ёқимсиз даҳшатли касалликларнинг гулдастасини орттириши мумкин. Бундай тақдирдан қочиш учун у чекмасликни онгли равишда танлаши керак. Ўз-ўзини англамаса, у ҳалокатга учрайди.

Ҳамма нарса оддийдек туюлади, лекин психологлар биз кўп қарорларни нима ундаётганини тушунмай ва оқибатлари ҳақида жиддий ўйламасдан кўр кўрона қабул қилишимизни билишади. Жин урсин, кўпинча биз танлов қилаётганимизни сезмаймиз ҳам. Мисол учун, бир тадқиқотда одамлардан кун давомида қанча марта озиқ-овқат ҳақида қарор қабул қилишлари тўғрисида сўралди. Улар нима деб жавоб беришди? Ўртача ҳисобда одамлар буни 14 марта деб ўйлашган. Aммо улардан ўз қарорларини синчковлик билан кузатиб боришни сўрашганда, танловларнинг ўртача сони 227 та эканлиги маълум бўлди. Маълум бўлишича, дастлаб 200 та ғалати ҳолатлар ҳақида одамлар билишмаган – ва булар фақат озиқ-овқат ҳақидагина қарорлардир. Кузатиш керак бўлган нарсангиз борлигини билмасангиз, ўзингизни қандай назорат қиласиз?

Бизни доимо бирор нарсага чалғитадиган ва эътиборимизни тортадиган замонавий жамият бизга ёрдам бермайди. Стенфорд Олий бизнес мактабининг маркетинг профессори Баба Шив одамлар чалғиганда, васвасага берилиш эҳтимоли кўпроқ эканлигини исботлади. Мисол учун, телефон рақамини эслаб қолишга ҳаракат қилаётган талабалар мева ўрнига шоколадли ширинликларни 50 фоизга кўпроқ истеъмол қиладилар. Хаёли паришон харидорлар дўкон ичидаги рекламани кўпроқ қабул қиладилар ва режасиз харидни уйга олиб кетиш эҳтимоли кўпроқдир.

Миянгиз ҳаддан ташқари бандлигида, узоқ муддатли мақсадларга эмас, балки импульсларга асосланган қарорлар қабул қиласиз. Кофе ичиш учун навбатда турганингизда СМС ёзасизми? Музли қаҳва ўрнига моккачино буюртма беришингиз мумкин (келган хабар: "Ишонаманки, сиз бу ичимликда қанча калория борлигини билишни хоҳламайсиз"). Ҳамма фикрлар фақат иш ҳақидами? Эҳтимол, сиз сотувчининг сизга яхшиланган чексиз мобил маълумотлар режаси кераклиги ҳақидаги таклифига ҳам рози бўласиз.