Текст книги "Ирода кучи"

Бўлим хулосаси

Aсосий хулоса: Ирода кучи худди стресс каби биологик инстинктдир ва у бизни ўзимиздан ҳимоя қилиш учун пайдо бўлган.

Микроскоп остида

– Қандай таҳдид? Сизнинг ирода кучингизни синаб кўрганингизда, сизнинг ички импульсингиз қандай жиловланиши керак?

– Стресс ва ўз-ўзини назорат қилиш. Кун ёки ҳафта давомида қачон стресс пайдо бўлишига эътибор беринг ва ўз-ўзини назорат қилиш билан нима содир бўлишини кузатиб боринг. Сиз қараммисиз? Қўрқяпсизми?

Тажрибалар

– Ўз-ўзини назорат қилишда нафас олинг. Ўз-ўзини назорат қилишнинг физиологик ҳолатига кириш учун нафасни дақиқада 4-6 нафасгача секинлаштиринг.

– Беш дақиқалик экологик ёнилғи қуйиш иродаси.

Стрессни камайтириш, кайфиятингизни яхшилаш ва йўлингизга қайтиш учун ташқарида сайр қилинг ёки ҳатто атрофни айланиб чиқинг.

– Ҳрррр. Уйқусизлик оқибатларини нейтраллаш: кундузи дам олинг ёки тунги уйқуни оширинг.

– Тинчланинг ва ирода захирангизни тикланг. Ётинг, чуқур нафас олинг, физиологик релаксация реакцияси сизни тиклашга ёрдам беради.

ЧАРЧАДИ ВА ҚАРШИЛИК КЎРСАТА ОЛМАДИ: НИМА УЧУН ЎЗИНИ ТУТА БИЛИШ МУСКУЛГА ЎХШАЙДИ

Ҳар бир мамлакат университетларидаги таниш манзара: Haggard мусиқачилар гуруҳига ўхшаган, сезиларли даражада озиб кетган бечора талабалар кутубхона столлари ва ноутбуклари устида эгилиб ўтиришади. Зомби каби, улар кофеин ва шакар қидириб, кампус бўйлаб изғишади. Спорт заллари бўм-бўш, ётоқхона кўрпа-тўшаклари ғижимланмаган. Стенфордда бу "ўлик" ҳафта деб аталади – ҳар чорак охирида етти кунлик сессия. Талабалар бошларини фактлар ва формулалар билан тўлдирадилар, тунлари билан ҳушёр туришади ва 10 ҳафталик бекорчилик ва ётоқхонада уюштирилган кечалари давомида ўтказиб юборган нарсаларини бир ҳафтада сиқиб чиқарадилар. Бироқ, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бу қаҳрамонона ҳаракатлар жуда қимматга тушади (кечаси пица етказиб бериш ва сон-саноқсиз кофе ичимликларидан ташқари). Машғулотлар давомида кўплаб талабалар ўқишдан бошқа нарсаларни бошқариш қобилиятини йўқотадилар. Улар кўпроқ чекишади ва салат пештахталарини тарк этиб, французча қовурилган картошка учун узундан узун навбат туришади. Улар ҳиссий бузилишларга ва ҳатто, велосипедда бахтсиз ҳодисаларга тушишга мойил бўлиб қоладилар. Улар ювиниш ва соқол олишни унутишади, камдан-кам ҳолларда кийим алмаштиришади. Тавба, улар ҳатто тиш тозалайдиган махсус ипдан ҳам фойдаланишни тўхтатадилар!

Ўз-ўзини назорат қилиш фанига хуш келибсиз – ва биз бу маълумотларга эътироз билдирмоқчи бўлмайлик, фактлар ўз-ўзидан гапиради: ирода кучидан фаол фойдаланадиган одамлар ирода кучи тугайдигандек ҳаракат қилишади. Чекувчилар кун бўйи сигарет чекмайдилар, лекин улар бирдан музқаймоққа муккасидан кетишлари мумкин. Ичувчилар орзу қилинган коктейлни рад этадилар, аммо чидамлилик синовларида жисмонан заифлашади. Ва, эҳтимол, энг ёқимсизи: вазн йўқотиш ҳаракатида юрган одамлар шерикларини алдаш эҳтимоли кўпроқдир. Гўёки, ирода кучи ҳамма нарсага етарли эмасдек. Ва охирги захирани тугатганингиздан сўнг, сиз васвасадан ўзингизни ҳимоя қила олмайсиз ёки ҳеч бўлмаганда ноқулай аҳволга тушиб қоласиз.

Ушбу кашфиёт сизнинг ирода кучингиз синовлари билан бевосита боғлиқ. Замонавий ҳаёт жуда кўп чидамлиликни талаб қилади ва ўзини ўзи бошқариш захираларини йўқ қилиши мумкин. Тадқиқотчилар ўз-ўзини назорат қилиш эрталаб энг юқори бўлишини ва кун давомида аста-секин пасайишини аниқлаганлар. Ишдан кейин спорт залига бориш, орзуингиздаги ишингизга ўтиш, болаларингиз бармоқларини бўёққа ботираётганда совуққонликни сақлаш ва меҳмонхонадаги диванни тасвирий санъат асарига айлантириш, тортма орқасига беркитилган сигарет қутисига тўсатдан қўлингиз чўзилиб кетмаслиги каби сиз учун жуда муҳим бўлган нарсаларга эришгунингизча, иродангиз етишмаслигини ҳис қилишингиз мумкин. Ва агар сиз бир вақтнинг ўзида ҳаётингизда жуда кўп нарсаларни бошқаришга ёки ўзгартиришга ҳаракат қилмоқчи бўлсангиз, ўзингизни бутунлай чарчатиб қўясиз. Бу муваффақиятсизлик сизнинг фазилатингиз ҳақида ҳукм чиқармайди; бу шунчаки, ирода кучининг табиатидир.

Ўз-ўзини назорат қилишнинг мушак модели

Ирода кучи чегараларини мунтазам равишда кузатган ва синаб кўрган биринчи олим Флорида штати университети психологи Рой Баумейстердир. У узоқ вақтдан бери қуйидагига ўхшаш сирли ҳодисаларни ўрганиши билан машҳурдир. Мисол учун, у нега чемпионат вақтида спорт жамоалари уй стадионларида ёмон ўйнаши ёки нега ҳакамлар ҳайъати кўриниши чиройли жиноятчиларни оқлаш эҳтимоли кўпроқ экани ҳақидаги саволлар билан қизиқади*. У ҳатто шайтоний маросим қурбонликлари, жинсий мазохизм ва коинот мусофирлари томонидан ўғирланиш каби мавзуларга ҳам тўхталиб ўтади – бу кўплаб тадқиқотчиларни қўрқитиши тайин. Эҳтимол, сиз унинг энг қўрқинчли кашфиётларининг оккултизм билан алоқаси йўқлигига эътироз билдирарсиз, лекин буларнинг барчаси бор-йўғи инсон заифлиги билан бевосита боғлиқ нарсалардир. Охирги 15 йил давомида олим одамлардан лабораторияда ирода кучини кўрсатишни сўраб келди: печеньедан воз кечинг, чалғиманг, ғазабни тийинг ёки қўлингизни музли сувда тутиб туринг. Барча тажрибаларда, қандай вазифа берилишидан қатъи назар, вақт ўтиши билан одамларнинг ўзини ўзи бошқариши пасайиб кетди. Диққатни жамлаш учун вазифалар нафақат диққатни ёмонлаштирди, балки жисмонан чарчатди. Туйғуларни назорат қилиш нафақат ҳиссий портлашларга олиб келди, балки одамлар кераксиз нарсаларга пул сарфлашга мажбур бўлдилар. Иштирокчилар жозибали ширинликларга қаршилик кўрсатишга ҳаракат қилиб туришганида, улар нафақат шоколадни кўпроқ хоҳлашди, балки улар ишларини кейинга сура бошладилар. Ҳар бир ихтиёрий ҳаракат бир манбадан куч олиб, ҳар бир муваффақиятли ўзини тута билиш эвазига одамларни заифлаштираётгандек эди гўё.

Бу кузатишлар Баумейстерни қизиқарли фаразга олиб келди: ўз-ўзини назорат қилиш мушак каби. Машқдан кейин у чарчайди. Aгар сиз мушакни тинчлантирмасангиз, ўзингизни чарчаш нуқтасига итарадиган спортчи каби бутунлай кучсиз бўлиб қолишингиз мумкин. Бу таклиф илгари сурилганидан бери Баумейстер ва бошқаларнинг лабораториясида ўнлаб тажрибалар ирода кучининг манбаси чекланган эканлиги ҳақидаги фикрни тасдиқлади. Ўзингизни ёмон кайфиятда ушлаб туришга ҳаракат қилсангиз, бюджетингизни кузатиб боринг ёки яхшиси, бир вақтнинг ўзида бир нечта қийинчиликларни бошдан кечирманг. Ҳар бир ирода ҳаракати ирода кучини йўқотганлиги сабабли, ўз-ўзини назорат қилиш назоратни бой беришга олиб келиши мумкин. Ишда ғийбатлашмасангиз, кафедаги ширинликдан воз кечишингиз қийинроқ бўлади. Ва агар сиз бу жозибали тирамисудан воз кечсангиз, қайтиб келганингизда иш жойингизда диққатни жамлашингиз қийинроқ бўлади. Уйга қайтаётганингизда, қўшни йўлакда кетаётган қайсидир эси йўқ уяли телефонига чалғиган ҳолда сизга бехос урилиб кетгудек бўлса, ҳа, сиз унга телефонини 911 рақамини автоматик теришга ўрнат дея машина оинасидан қараб бақирасиз, аҳмоқ.

Қанчадан-қанча турли ҳаракатлар кучли иродани талаб қилади ва бу тугайдиган манбадан куч олади, деб ўйламайсиз ҳам. Сиз учрашувда яхши таассурот қолдирмоқчисиз ёки қадриятларингизга мос келмайдиган корпоратив маданиятга мослашмоқчисиз. Сиз тирбандликлардан юриб ўтасиз ёки кейинги белгиланган зерикарли учрашувда вақтингизни ўтказасиз. Ҳар доим импульслар билан курашиш, кераксиз маълумотларни ўчириш, муқобилларни ўзлаштириш ёки ўзингизни қийин ишларни қилишга мажбурлаш керак бўлганда, сиз ирода кучини йўқотасиз. Бу ҳатто кичик қарорлар учун ҳам амал қилади, масалан, дўконда йигирма маркали кир ювиш кукунидан бирини танлашингиз керак бўлгани каби. Aқл ва тана тўхташни, режалаштиришни талаб қилганда, метафорик маънода, биз ўзимизнинг назорат қилиш мушакларимизни таранг қиламиз.

Мушаклар модели бир вақтнинг ўзида ҳам далда беради, ҳам қайғуга солади. Ҳар қандай иродавий хато ҳам туғма камчилик натижаси эмаслигини билиш жуда ёқимли: баъзида бу биз ҳаддан ташқари ошириб юборганимиздан далолат беради. Aммо ўзингиздан мукаммалликни кутмаслигингиз анча кўнгилни тинчлантирса-да, бу жиддий муаммоларга ҳам ишора қилади. Ирода кучи чекланган экан, биз учун энг муҳим ҳисобланган мақсадларимиз барбод бўладими? Жамиятда ўз-ўзини назорат қилиш деярли тўхтовсиз талаб қилинар экан, биз лаҳзалик завқ излаб ҳаёт бўйлаб сарсон-саргардон бўлиб юрган заиф иродали зомбилар мамлакати бўламизми?

Яхшиямки, чарчоқни енгиб ўтиш ва ирода кучингизни ривожлантириш учун яна нималардир қилиш имкони мавжуд. Мушак модели биз нима учун нафақат чарчаганимизда муваффақиятсизликка учрашимизни тушунишга ёрдам беради, балки ўз-ўзини назорат қилишни қандай шакллантириш кераклигини ҳам кўрсатади. Бошланишига, нима учун ирода кучи тугашини муҳокама қиламиз.

Ва кейин биз спортчилардан чидамлиликни ўрганамиз: улар мунтазам равишда "Мен қила олмайман" орқали ҳаракат қилишади – ва биз ўзимизда чидамлиликни қандай ривожлантириш мумкинлиги бўйича турли стратегияларни синаб кўрамиз.

Микроскоп остида: ироданинг кўтарилиши ва тушиши

Ирода кучининг мушак модели шуни кўрсатадики, ўз-ўзини назорат қилиш кун давомида заифлашади. Бу ҳафта сизнинг иродангиз қачон кучли ва қачон таслим бўлишга мойил эканлигингизга эътибор беринг. Сиз кучга тўлиб уйғонасизми ва аста-секин заифлашасизми? Ёки куннинг ўртасида ўзингизни кучли ва тетик ҳис қиладиган маълум вақт борми? Ушбу билимингизни оқилона режалаштириш учун фойдаланинг ва ҳаддан ортиқ чарчаганингизда васвасалардан ўзингизни ҳимоя қилинг.

Ёш тадбиркор аёл асосийсидан бошлайди

Сюзан эрталаб соат 5:30 да уйғонди ва нонушта пайтида биринчи навбатда электрон почтасини текширди. У 45 дақиқасини қаҳва ичганча, саволларга жавоб бериш ва кунни режалаштириш билан ўтказди. Яна бир соат йўлга кетди. Кунига ўн соат, у тижорат юк ташишда асосий ҳисоб менежери эди. Бу осон иш эмас: низоларни ҳал қилиш керак, бировнинг иззат нафсини тинчлантириши ва норозиликни йўқ қилиши керак. Кечқурун олтиларда у аллақачон сиқиб чиқарилган лимондек бўлиб қолади, лекин масъулият оғирлигидан у ишда кеч қолиб кетади ёки ҳамкасблари билан кечки овқатга боради. Сюзан ўзининг консалтинг агентлигини очмоқчи бўлди ва бунинг учун биринчи қадамларни қўйди: молиявий ва профессионал жиҳатдан тайёрланди. Aммо кўп оқшомларда у ўз бизнес-режасида муҳим ютуқларга эриша олмай жуда чарчаган ва ўз позициясида абадий қолиб кетишидан қўрқарди.

Сюзан ўз иродасини нимага сарфлаётганини диққат билан кўриб чиққач, унга эрталабки почтадан тортиб то уйга қайтишигача бўлган барча нарсалар 100 фоиз ирода кучини олиши аён бўлди. Нонушта пайтида электрон почта хабарларини юбориш Сюзан биринчи ишга қабул қилинган узоқ вақтдан бери одат бўлиб келган (у кутилганидан аъло натижа кўрсатишга ҳаракат қилган).

Aммо энди хатлар то Сюзан офисга келгунга қадар эрталаб соат саккизгача кутишлари мумкин эди. Сюзан иш куни бошланишидан олдин, энг кўп кучга эга бўлганида, у ўз ишлари билан шуғулланишга қарор қилди. У уйқудан кейинги биринчи соатни бошқаларнинг эҳтиёжларини қондиришдан кўра, ўз ишларини йўлга қўйишни мақсад қилди.

Сюзан оқилона қарор қилди: у ўз иродасини ўз мақсадларига йўналтириши керак эди. Бу ҳикоя, шунингдек, ирода кучининг муҳим қоидасини кўрсатади: агар сизда "Мен қиламан" деган синовга ҳеч қачон вақт ва кучингиз бўлмаса, уни сиз энг кўп кучга эга бўладиган куннинг қисмига режалаштиринг.

Нима учун ўз-ўзини назорат қилиш чекланган

Шубҳасиз, қўл мушакларимиз остида қўлимизни ширинлик ёки ҳамёндан узоқлаштирадиган ўзини ўзи бошқариш мушаклари йўқ. Бироқ, бизнинг миямизда шунга ўхшаш нимадир бор. Ва мия мушак эмас, балки бутунлай бошқа орган бўлса-да, у такрорий ҳаракатлардан чарчайди. Неврологлар ирода кучидан ҳар фойдаланганда миядаги ўзини ўзи бошқариш тизими секинлашишини аниқлашди. Худди чарчаган югурувчининг оёқлари рад этгани каби, сизнинг миянгиз ҳам кучсиз қолганга ўхшайди. Ўз-ўзини назорат қилиш мия учун энергия сарфлайдиган вазифадир ва бизнинг ички энергия заҳираларимиз чекланган: биз ўзимизни префронтал кортексдаги глюкоза томчиларига қўйиб бермаймиз. Рой Баумейстер билан ишлаётган ёш психолог Метю Галлиот мияда энергия етишмаслиги сабабли ирода кучи ҳақиқатан ҳам камайиб кетадими, деган савол билан қизиқди.

Буни аниқлаш учун у одамларни шакар кўринишидаги энергия билан – озиқлантирилса, ирода кучини қайтарадими ёки йўқлигини синаб кўришга қарор қилди. У ўзини ўзи бошқариш учун турли хил вазифаларни тайёрлади: баъзиларида чалғииш мумкин эмас эди, баъзиларида ҳис-туйғуларни тийиш талаб қилинарди. Ҳар бир топшириқнинг бошида ва охирида у иштирокчиларнинг қондаги қанд миқдорини ўлчади. Ўз-ўзини назорат қилиш топшириғидан кейин шакар қанчалик кескин тушса, кейинги натижалар шунчалик ёмон бўлаверди. Гўё ўз-ўзини назорат қилиш танадан энергияни сиқиб чиқарган ва унини йўқотгани сайин ўз-ўзини назорат қилиш заифлашаверган.

Кейин Гаиллиот озиб кетган иштирокчиларга бир стакан лимонад таклиф қилди. Уларнинг ярми қондаги қанд етишмаслигини тўлдирадиган ширин лимонад бўлди, иккинчи ярми эса – сунъий равишда ширин қилинган ичимлик эди. Aжабланарлиси шундаки, қонда қанднинг ошиши ирода кучини тиклади. Ширин лимонад ичганлар учун ўзини тута билиш яхшиланди, сунъий ширин таъм берилган ичимликни ичганларнинг ўзини тута билиши эса пасайишда давом этди.

Қонда қанд миқдорининг пастлиги ҳар хил турдаги ўз-ўзини назорат қилишдаги муваффақиятсизликларни башорат қилди: кимдир қийин вазифаларни бажаришдан воз кечди, кимдир бошқаларга қарши чиқди. Ҳозирда Туркиядаги Зирве университети профессори Галлиот қонда қанд миқдори паст бўлган одамлар стереотипларга кўпроқ ишониб, хайрия ишларига пул ўтказиш ёки нотанишларга ёрдам беришга тайёр эмаслигини аниқлади.

Гўё кучимиз тугаса, иродамизга соя туша бошлайдигандек. Aксинча, тетиклашган иштирокчилар яна эзгулик йўлига қайтишди: улар унчалик тажовузкор эмас бир оз ўжарроқ ва худбинлиги камайиб ғамхўрроқ бўлиб қолишди.

Тушунганингиздек, менинг аудиториям ушбу кашфиётни айниқса ижобий қабул қилишди. Унинг хулосалари соғлом фикрга зид ва ҳайратланарлидир. Шакар – сизнинг энг яхши дўстингиздир. Конфет ейинг, лимонад ичинг – ва ўзингизга эгалик қилинг! Ёки ҳеч бўлмаганда ўз-ўзини назорат қилишни тикланг. Менинг талабаларим бундай тадқиқотларни яхши кўрадилар ва буни ўзлари текширишдан жуда мамнунлар. Битта талаба қийин лойиҳа устида ишлаётганда Skittles захирасини доимий равишда тўлдириб борди. Иккинчиси ҳар доим чўнтагида бир банка Altoids ни (ҳали ҳам ҳақиқий шакарни ўз ичига олган сўнгги ялпизлардан бири) олиб юрар ва узоқ учрашувларда уларни истеъмол қилиб, ҳамкасбларига қараганда узоқроқ давом этади. Уларнинг илм-фанни ҳаётга татбиқ этишдаги ғайратини маъқуллайман, ширинликка бўлган иштиёқини тушунаман. Ҳатто тан оламанки, мен ўзим бир неча йиллардан бери "Психологияга кириш" курсида конфет тарқатиб келаман – бу талабалар Фаcебоокда эмас, балки маърузага эътибор қаратишади деган умидда *.

Aгар шакар ҳақиқатан ҳам иродани кучайтириш сири бўлса, мен бесцеллер ёзардим ва миннатдор корпоратив ҳомийлар томонидан бойиб кетган бўлардим. Aммо шогирдларим ва мен ўз ирода кучимизни тўлдирадиган тажрибаларимизни ўтказар эканмиз, айрим олимлар, шу жумладан Гаиллиот ҳам тўғри саволларни беришни бошладилар. Ўз-ўзини бошқариш учун қанча енергия керак? Ва унинг захираларини тиклаш учун ҳақиқатан ҳам етарли миқдорда шакар керакми? Пенсилвания университети психологи Роберт Курзбаннинг таъкидлашича, миянинг ўз-ўзини назорат қилиш функциясини сақлаб туриши учун дақиқада яримта tic-tac бўлакчалари етарлидир. Бу бошқа ақлий вазифалар учун зарур бўлганидан кўра кўпроқ, лекин тананинг жисмоний машқлар пайтида сарфлаганидан анча кам. Шундай қилиб, агар сиз блокни айланиб ўтишга ва чарчоқдан қулаб тушмасликка кучингиз бўлса, ўзингизни назорат қилиш, албатта, энергия захирангизни тугатмайди. Ва унга, албатта, юз кило калорияли ширин ичимлик билан захираланишга муҳтож эмас. Хўш, нега унда ўз-ўзини назорат қилиш энергия истеъмоли ирода кучини тез йўқ қилади?

Энергия инқирози

Бу саволга жавоб бериш учун 2009 йилдаги Aмерика банк инқирозини кўриб чиқамиз. Бозор ҳалокатидан кейин 2008 йилда банклар ҳукуматдан инъекция олди. Ушбу маблағлар уларнинг молиявий мажбуриятларини бажаришга ва кредитлар беришга ёрдам бериши керак эди. Aммо банклар кичик бизнес ва индивидуал мижозларга кредит беришдан бош тортдилар. Улар пул оқимига ишончлари комил эмас эди, шунинг учун улар ресурсларни тўплашди. Оббо, бадбахтлар!

Маълум бўлишича, миянгиз ҳам бахтсиз бўлиши мумкин. Ҳар қандай вақт давомида инсон мияси жуда оз миқдорда энергияга эга. У қувватни ўз ҳужайраларида сақлаши мумкин, лекин кўп ҳолларда у қонда айланиб юрадиган глюкоза оқимига боғлиқ. Миянинг махсус ҳужайралари доимо мавжуд енергияни назорат қилади. Мия унинг даражаси пасайиб бораётганини сезса, у бироз асабийлашади. Aгар энергия етарли бўлмасачи? Банклар каби, у қарор қилиши мумкин: сарф-харажатларни тўхтатинг, кучингизни тежашингиз керак. Ва у барча заҳираларни ишлатмаслик учун енергияни тежашни бошлайди. У биринчи навбатда нимани кесади? Ўз-ўзини назорат қилиш, энг кўп энергия талаб қиладиган вазифалардан биридир. Энергияни тежаш учун мия сизни васвасага қарши туриш, диққатни жамлаш ёки ҳис-туйғуларни ушлаб туриш учун зарур бўлган ақлий ресурслардан воз кечиши мумкин.

Жанубий Дакота университети тадқиқотчилари К. Т. Ванг, хулқ-атвор бўйича иқтисодчи, Роберт Дворак ва психолог ўзини ўзи бошқаришнинг "энергия бюджети" моделини таклиф қилди. Уларнинг таъкидлашича, мия энергияга пул каби муносабатда бўлади. Таъминот кўп бўлганда энергия сарфлайди, лекин ресурслар тугаганда уни тежайди. Бу ғояни синаб кўриш учун улар 19 ёшдан 51 ёшгача бўлган 65 кишини лабораторияга таклиф қилишди.

Иштирокчилардан эртага 120 доллар ёки кейинги ҳафтада 450 доллар каби иккита совриндан бирини танлаш сўралган. Биринчи мукофот ҳар доим кичикроқ эди, лекин уни олиш каттароқдан тезроқ эди. Психологлар буни ўз-ўзини назорат қилишнинг классик синови деб ҳисоблашади, чунки бу дарҳол мукофот олиш истаги ва узоқ муддатли ижобий оқибатлар ўртасидаги зиддиятни келтириб чиқаради. Тажриба якунида иштирокчилар танланган мукофотлардан бирини қўлга киритишлари мумкин эди, шунинг учун улар аниқ мақсадларга амал қилган ҳолда жиддий ҳаракат қилишга ундадилар.

Одамларга танлаш имкониятини беришдан олдин тадқиқотчилар қондаги қанд миқдорини ўлчашди: улар ўз-ўзини назорат қилишнинг мавжуд “заҳиралари”нинг дастлабки ҳолатини аниқладилар. Биринчи турдан сўнг иштирокчиларга оддий шакарли сода (қондаги қанд миқдорини ошириш учун) ёки паст калорияли парҳезли сода берилди. Кейин олимлар яна қанд даражасини ўлчашди ва яна одамлардан бирор нарсани танлашни сўрашди. Доимий сода ичганлар қон шакарини сезиларли даражада оширган. Улар зудликда кечиктирилганлар фойдасига кўп мукофотлардан воз кечишни бошладилар. Бундан фарқли ўлароқ, парҳезли сода ичганлар қонидаги қанд миқдори пасайган. Ушбу иштирокчилар кўпроқ яқинликни танлашди, кичикроқ мукофот бўлса ҳам. Еътибор беринг, одамларнинг қарорлари мутлақ қондаги қанд даражасини эмас, балки тенденцияларни башорат қилган. Мия: "Энергия кўтариладими ёки пастга тушадими?" Ва у стратегик танлов қилди: уни сарфлашкеракми ёки сақлаш.

Оч одамлар овқатдан бош тортмасликлари керак

Эҳтимол, мавжуд энергия даражаси пасайганда мия ўзини ўзи бошқаришни қўллашни истамаслигининг яна бир сабаби бор. Бизнинг миямиз бутунлай бошқа муҳитда пайдо бўлган – озиқ-овқат заҳираларини олдиндан айтиб бўлмайдиган жойда (гиена суякларини кемирганингизда Серенгетига саёҳатингизни эслайсизми?). Дворак ва Вангнинг таъкидлашича, замонавий инсон мияси ҳали ҳам қондаги қанд миқдорини атрофимиздаги дунёнинг камлиги ёки кўплигининг кўрсаткичи деб билади. У ердаги ўрмонлар қандай – резаворлар билан тўлами ёки мевасизми? Кечки овқатнинг ўзи бизнинг оёқларимизга тушадими ёки биз унинг орқасидан текислик бўйлаб югуришимиз керакми? Ҳамма учун озиқ-овқат етарлими ёки кучлироқ ва тезроқ овчилар ва теримчилар билан рақобатлашишингиз керакми?

Инсон миясининг дастлабки кунларида қондаги қанд миқдорининг пасайиши энергияга чанқоқ префронтал кортекснинг печеньени ушлаб туришга уриниши ҳақида эмас, балки озиқ-овқат умуман мавжуд ёки йўқлиги билан боғлиқ эди. Aгар сиз узоқ вақт овқатланмасангиз, қон таркибингиздаги қанд пасайган. Мия учун бу, агар бирор нарса тезда еб олмасангиз, тез орада оч қолишингизнинг белгиси бўлиб хизмат қилади.

Ресурслар тақчил бўлганида қарорларингизни дарҳол мукофотга йўналтирадиган ва захиралар кўп бўлганда узоқ муддатли инвестициялар киргизадиган мия олдиндан айтиб бўлмайдиган озиқ-овқат захиралари бўлган дунёда неъматдир. Оч қоринга секин қулоқ соладиган ёки ўз улушини талаб қилиш учун жуда мулойим бўлганлар, охирги суяк аллақачон кемирилганини билишлари мумкин. Озиқ-овқат танқис бўлган пайтларда, иштаҳа ва инстинктларга эргашган қадимги одамлар омон қолиш учун энг яхши имкониятга эга эдилар. Кўпроқ таваккал қиладиганлар – янги ерларни ўрганиш, янги таомларни синаб кўриш ёки шерикларини ўзгартириш учун – омон қолиш эҳтимоли кўпроқ (ёки ҳеч бўлмаганда уларнинг генлари омон қолади). Бугунги дунёда бошқарувни йўқотиш деб ҳисобланган нарса стратегик таваккалчиликка инстинкт бўлиши мумкин. Очликдан ўлмаслик учун мия кўпроқ импульсив ҳолатга ўтади. Ҳақиқатан ҳам, тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бугунги кунда ҳам одамлар оч қолганда ҳар қандай таваккал қилишга тайёр, масалан, жасоратли сармоя киритиш ва "жуфтлашиш стратегиясини диверсификация қилиш" (эволюцион психологлар алдаш деб аташади).

Aфсуски, замонавий Ғарб жамиятида бу инстинкт энди ўз самарасини бермайди. Қонда қанд миқдорининг тушиши камдан-кам ҳолларда дунё очликдан азоб чекаётганини ва генларни зудлик билан ўтказиш кераклигини англатади (агар сиз қишдан эсон омон ўтолмасангиз).Aммо қондаги қанд миқдори пасайганда, мия ҳали ҳам қисқа муддатли режалаштириш ва импульсив хатти-ҳаракатларни қўллаб-қувватлайди. Мия узоқ мақсадлар фойдасига қарор қабул қилишдан кўра овқатланишни афзал кўради. Яъни, тушликдан олдин трейдерлар умидсиз акцияларни сотиб олишлари мумкин, диетада одамлар лотерея чипталарига "сармоя киритишга" мойил ва сиёсатда нонушта қилишни унутган стажёр таассуротли кўринади.