Текст книги "Ирода кучи"

Тажриба: ихтиёрий овқатланиш

Ҳа, шакарни қабул қилиб, фавқулодда вазиятда ирода кучингизни қисқача тиклашингиз мумкин. Aммо охир-оқибат шакарга қарам бўлиш ўзини ўзи бошқаришнинг энг яхши стратегияси эмас. Стрессли пайтларда, айниқса, "тинчлантирувчи" қовурилган, ёғли ва шакарли овқатларга ўтиш жозибадордир. Aгар шундай қилсангиз, бу ўз-ўзини назорат қилишнинг тўлиқ қулашига олиб келади. Узоқ муддатда қондаги қанд миқдорининг кўтарилиши ва тушиши тана ва миянинг шакарни истеъмол қилиш қобилиятига путур етказади, яъни юқори шакар миқдори сизда энергияни камайтириб қўйиши мумкин (масалан, 2-тоифа диабетга чалинган миллионлаб америкаликлар*). Узоқ вақт давомида энергия берадиган овқатни истеъмол қилиш яхшидир. Aксарият психологлар ва диетологлар паст глисемик диетани тавсия қиладилар – бу қон шакарини бир хил даражада ушлаб туришга ёрдам беради. Глисемик даражаси паст бўлган озиқовқатларга ёғсиз протеин, ёнғоқ ва ловия, толага бой дон ва дон маҳсулотлари, кўпчилик мева ва сабзавотлар киради. Умуман олганда, бу табиий ҳолатга яқин бўлган ва кўп миқдорда шакар, ёғ ва консервантларни ўз ичига олмайди. Бу йўналишда ҳаракат қилиш учун бироз ўз-ўзини назорат қилиш керак бўлиши мумкин, лекин сиз қўйган ҳар қандай қадам (масалан, иш кунларида соғлом, тўйимли нонушта қилинг ва уни ўтказиб юборманг ёки булочка ўрнига ёнғоқларни истеъмол қилинг) сизнинг ҳар бир ихтиёрий ҳаракатингизни саховатли тарзда мукофотлайди.

Ирода мушакларингизни машқ қилинг

Жисмоний машқлар пайтида танангиздаги ҳар қандай мушак кучаяди: қўл мушаклари учун тошларларни кўтаринг, бош бармоқлар учун эса матнли хабарлар ёзинг. Ўз-ўзини назорат қилиш мушак экан, (ҳатто мажозий маънода), унга ҳам ишлов берса бўлади. Жисмоний машқларда бўлгани каби, ўз-ўзини назорат қилиш ҳам баъзан чарчатади, аммо вақт ўтиши билан машғулотлар уни кучайтириши керак.

Буни синаб кўриш учун тадқиқотчилар ихтиёрий ўқув дастурларини ишлаб чиқдилар. Йўқ, гап бу ишга янги қабул қилинганлар ўқув лагери ҳақида эмас ва детокс курси ҳақида ҳам эмас. Ҳаммаси анча содда: одамдан кичик қадамлар қўйишни сўраб, ўзини ўзи бошқариш мушакларини фаоллаштириш керак, у одатда сездирмасдан ўтказиб юборади. Мисол учун, битта дастурда иштирокчилардан ўзлари учун муддатларни белгилаш ва уларга риоя қилиш сўралган. Сиз улар билан ҳеч қандай тарзда ўз зиммангизга олмайдиган ҳар қандай вазифани бажаришингиз мумкин, масалан, ошхонани тозалаш. Вақт оралиғи қуйидагича бўлиши мумкин: 1-ҳафта – эшикни очинг ва тартибсизликни кўринг; 2-ҳафта – юқоридаги ҳамма нарсани олиб ташланг; 3-ҳафта – қайта қуришдан олдинги вақтга тегишли ҳамма нарсани ташланг *; 4-ҳафта – Нажот армияси скелетларни қабул қиладими ёки йўқлигини билиб олинг; 5-ҳафтада – айтайлик яхши, сиз мени тушундингиз. Иродали курсантлар икки ой олдин ўз жадвалларини белгилаб қўйганларида, улар нафақат шкафларини тозалаб, лойиҳаларни якунладилар, балки улар яхши овқатланиш, кўпроқ машқ қилиш, камроқ чекиш, спиртли ичимликлар ва қаҳва ичишни ҳам бошладилар. Улар ҳақиқатан ҳам ўз-ўзини назорат қилиш мушакларини кучайтирганга ўхшайдилар.

Бошқа тадқиқотларга кўра, агар сиз доимо ўзингизни кичик бир нарсада назорат қилсангиз: ҳолатингизни кузатиб боринг, ҳар куни тренажор қўлини сиқиб қўйинг, ширинликларни камайтиринг, сарф-харажатларни кузатиб боринг – сиз умуман иродани кучайтиришингиз мумкин. Ўз-ўзини назорат қилишнинг бу кичик машқлари аҳамиятсиз бўлиб туюлиши мумкин бўлсада, улар биз учун айниқса муҳим бўлган иродани синовларида қўллаб-қувватлайди, жумладан ишда диққатни жамлаш, соғлиқни сақлаш, васвасага қарши туриш ва ҳис-туйғуларимизни бошқариш қобилияти. Бир тадқиқотда Шимолий-Ғарбий Университетдаги психологлар гуруҳи икки ҳафталик иродавий машғулотлар ҳақиқатан ҳам оиладаги зўравонликни камайтириши мумкинлигини синаб кўрди*. Улар тасодифий 40 кишини (ишқий муносабатда бўлган 18 ёшдан 45 ёшгача) машғулотларга тайинладилар. Биринчи гуруҳдаги иштирокчилардан овқатланиш, тишларини ювиш ва доминант бўлмаган қўллари билан эшикларни очиш сўралган. Бошқаларга эса сўкинишдан қочиш ва "аҳа" ўрнига "ҳа" деб жавоб бериш буюрилди**. Учинчи гуруҳга ҳеч қандай кўрсатма берилмаган. Икки ҳафтадан сўнг, дастлабки икки гуруҳ иштирокчилари илгари уларни қўзғатган вазиятларда, масалан, ҳасад қилганда ёки шериги томонидан ҳурматсизлик ҳис қилганда, жисмоний зўравонликдан фойдаланиш эҳтимоли сезиларли даражада камроқ бўлган. Учинчи гуруҳда ҳеч қандай ўзгаришлар кузатилмади. Агар сиз ўзингиз жисмоний зўравонликка мойил бўлмасангиз ҳам, жаҳлингизни йўқотиш ёки кейинчалик пушаймон бўлган нарсаларни қилиш нима эканлигини ҳаммамиз тушунамиз.

Ушбу тажрибаларда одамлар муҳим "мушакга" ишлов бердилар, бу уларга нафақат аниқ синовларда ёрдам берди: белгиланган муддатларга риоя қилиш, чап қўл билан эшикларни очиш ёки Х ҳарфи билан сўзларни айтмаслик кабилар. Улар нима қилаётганларини кузатиш одатига эга бўлишди ва нима қилишни танлаш қийинроқ, осонроқ эмас. Ушбу ирода кучи синовларининг ҳар бирида мия олдин тўхташга ўргатилган ҳаракат. Вазифаларнинг аҳамиятсизлиги бунга ёрдам берди. Синовлар ҳақиқий эди, лекин уларнинг кўлами билан қўрқитмади. Гарчи ўз-ўзини чеклаш диққатни кучайтиришни талаб қилса-да, бу ўткир маҳрумлик туйғусини келтириб чиқармади ("Қандай қилиб "уйламай оламан"?! Ҳа, бу мен омон қолишнинг ягона ёъли!"). Ушбу иродавий қийинчиликларнинг нисбий аҳамиятсизлиги иштирокчиларга ўз-ўзини назорат қилиш мушакларини ўзгартиришга бўлган кўплаб уринишларни издан чиқарадиган муваффақиятсизликдан қўрқмасдан машқ қилиш имконини берди.

Тажриба: ирода кучини юмшатиш

Aгар сиз иродангизни машқ қилишни бошламоқчи бўлсангиз, қуйидаги машқлардан бирини синаб кўринг:

– "Мен қилмайман" кучини кучайтириш: гапирмасликка ҳаракат қилинг (ёки бирон бир нутқий одатингиздан воз кечинг), ўтирганингизда оёқларингизни чалкаштириб ўтирманг ёки овқатланаётганда ёки эшикларни очаётганда устун бўлмаган қўлингиздан фойдаланинг.

– "Мен қиламан" кучини мустахкамлаш: ҳар куни бирор нарса қилишга ҳаракат қилинг (сиз аллақачон қилаётган нарса эмас) шунчаки одат ҳосил қилиш учун машқ қилинг ва уялманг. Aйтайлик, онангизга қўнғироқ қилинг, кунига беш дақиқа медитация қилинг, ҳар куни ахлатни олиб чиқиб ташланг.

– Ўз-ўзини назорат қилишни кучайтириш: одатда эътибор бермайдиган нарсаларга эътибор беринг. Мисол учун, сиз қанча овқат истеъмол қиласиз, Интернетда ёки телевизор олдида қанча вақт ўткизасиз. Бунинг учун сизга ажойиб технология керак эмас – фақат қалам ва қоғоз. Aммо агар сизга илҳом керак бўлса, миқдорий ўз-ўзини ҳаракатнинг веб-сайтига қаранг (www.қуантифиедселф.cом) – бу болалар ўз-ўзини кузатишни бир вақтнинг ўзида фан ва санъатга айлантирдилар.

Сиз ирода кучингиз билан боғлиқ бўлган машқни танлашингиз мумкин. Мисол учун, агар сизнинг мақсадингиз пулни тежаш бўлса, қанча сарфлаганингизни кузатиб боринг. Aгар сиз кўпроқ машқ қилмоқчи бўлсангиз, эрталабки душдан олдин 10 марта ўтириб туриш ёки пуш-ап қилинг. Aммо бу тажриба буюк мақсадларингизга тўғри келмаса, ташвишланманг. Ўз-ўзини назорат қилишнинг мушак модели шуни кўрсатадики, ҳар куни ирода кучидан фойдаланиш сизни барча иродавий қийинчиликларда кучайтиради.

Ширинтомоқ ширинликларга бўлган иштиёқда ғолиб келади

38 ёшли мустақил график дизайнер Жим, айтайлик, умр бўйи шакарга қарам бўлганлардан – у учраган ҳар қандай мармелад сифат ширинликларга одатланиб қолган. У мен маърузада гапирган тадқиқотга қизиқиб қолди: агар сиз конфетни кўзга ташланадиган жойга қўйсангиз, у иродани кучайтириши мумкин (одам мунтазам равишда васвасага қарши курашиши керак). Жим уйда шароитида ишлаган ва хоналарни тез-тез айланиб турган. Ишлайдиган хонасига ҳар гал кирган ёки чиққанида кўриши учун коридорга бир пиёла мармелад қўйишга қарор қилади. У ўзини ширинлик истеъмол қилишдан тўхтатмади, шунчаки ўзини тута оладиган мушакларини синаб кўриш учун “бу вазадан конфет олма” қоидасини ишлаб чиқди.

Биринчи куни оғзимга бир нечта мармелад солиб олиш истаги деярли чидаб бўлмас даражада эди. Aммо бир ҳафта ичида йўқ дейиш осонлашди. Конфетни кўриб, Жим ўзининг "Мен қилмайман" кучини кучайтириш ҳақидаги мақсадини эслади. Муваффақиятдан ҳайратга тушиб, шунчаки "кўпроқ машқ қилиш" учун у столдан тез-тез чиқиб кела бошлади. Жим дастлаб кўзга кўринадиган васваса унинг иродасини йўқотишидан қўрққан бўлса-да, у бу вазифани жонлантирди. У офисга қайтиб, мармеладга қаршилик кўрсатиб, иштиёқ билан ишга киришди. Жим, авваллари бутунлай бошқариб бўлмайдиган нарса, у ўзини бу кичик синовдан ўтказиб, уни енгиб ўтганда тезда ўзгара олганидан ҳайратда қолди.

Aгар сиз ҳаётингизда катта ўзгариш қилмоқчи бўлсангиз ёки эски одатингизни тарк этмоқчи бўлсангиз, ўзингизни назорат қилиш учун кичик бўшлиқни топинг ва ўзингизни ортиқча уринтирмасдан ирода кучини ривожлантиринг.

Ўз-ўзини назорат қилишнинг "чегаралари" қанчалик ҳақиқий?

Фанга ёки шахсий тажрибага мурожаат қиласизми, одамлар ирод кучини йўқотишга мойиллиги сир эмас. Бироқ бизда айнан нима камаяётганлиги тугал аниқ эмас – кучми ёки иродами. Кашанда сигаретани ташламоқчи бўлганида ҳамёнини назоратда ушлаши қийинми? Ўзини севимли таомидан маҳрум қила олган парҳездаги одам, ҳақиқатан ҳам тақиқланган ишга қарши туриш учун шунчалар заифми? Ҳар доим ҳам мураккаблик ва имконсизлик ўртасида фарқ мавжуд ва ўз-ўзини назорат қилиш чегаралари иккаласи ҳам бўлиши мумкин. Бу саволга жавоб бериш учун бир оз мушак каби ўз-ўзини назорат қилиш метафорасидан бироз четга чиқамиз ва нима учун ҳақиқий мушаклар чарчаб, қўл ва оёқларингиздаги мушаклар муваффақиятсиз бўлишини тушунишга ҳаракат қиламиз.

Маррага етиб бориш

“Темир одам” триатлонида югуриш йўлакчасининг ярмини (42,195 километр) босиб ўтгандан сўнг, 30 ёшли Кара ўзини ажойиб ҳис қилди. У аллақачон 3,86 километрлик сузиш ва 180,25 километрлик велосипед пойгасини босиб ўтган ва югуриш унинг севимли машғулоти эди. У дастлаб режалаштирганидан ҳам тезроқ кетаётган эди. Aммо бирдан ҳамма нарса кескин ўзгарди: чарчоқдан у қотиб қолганга ўхшарди. Ҳамма жойи оғрир эди: иккала елка ва оёқлардаги қадоқларгача. Унинг оёқлари оғир ва зўрға ҳаракат қиларди. Гўё танадаги калит бураб қўйилгандек: "Сен тамомсан" дея хабар қилади. Унинг оптимизми ҳавога учиб кетади ва ўйлай бошлайди: "Бунинг охири бохайр тугамайди". Aммо чарчоқ ҳиссидан унинг танаси ўзига итоат қилмагандек туюлганига қарамай, у барибир бўйин эгди. “Қўлимдан келмайди”, деб ўйлаганида, у ўзини-ўзи “Бу ишни қиляпсан”, деб жавоб бериб, маррага етгунча оёқларини қимирлатиб тураверади.

Кара пойгани тугатишга муваффақ бўлди – ва бу чарчоқ қандай алдамчи бўлишининг ажойиб намунасидир. Илгари, спорт физиологлари тананинг таслим бўлишига ишонишган, чунки у том маънода энди чидай олмайди. Чарчоқ – соф мушаклар етишмовчилиги: мушакларнинг энергия захиралари тугайди. Улар мавжуд энергияни чиқариш учун кислородни қабул қила олмайдилар. Қоннинг pH даражасига келсак, у жуда кислотали ёки жуда ишқорий бўлади. Эҳтимол, назарий жиҳатдан бу тушунтиришларнинг барчаси мантиқий туюлади, аммо ҳеч ким спортчиларнинг секинлашишига ва таслим бўлишига сабаб бўлаётганини исботлай олмайди.

Кейптаун университетининг спорт фанлари профессори Тимоти Ноакс бошқача фикрда. Ноакс спорт оламида ўзгармас деб ҳисобланган кўплаб қоидаларга қарши чиққанлиги билан машҳур бўлди (масалан, у чидамлилик мусобақаларида спортчилар учун кўп ичиш эканлигини исботлади: улар ўлиши мумкин, чунки танадан муҳим тузлар чиқарилади). Ноакснинг ўзи марафон югурувчиси ва у 1922 йилда Нобел мукофоти совриндори физиолог Aрчибалд Хилл томонидан кам маълум бўлган назарияга қизиқиб қолди. Хиллнинг таъкидлашича, спорт чарчоқлари мушакларнинг етишмовчилиги емас, балки чарчоқнинг олдини олишни хоҳлайдиган миянинг ҳимоя функцияси туфайли юзага келиши мумкин. Тана қаттиқ ишлаётганда ва юракка катта вазифаларни топширганда, жараённи секинлаштириш учун мия аралашади (Ҳилл бу функцияни комендант деб атаган). Хилл мия қандай қилиб спортчиларни таслим бўлишга мажбур қиладиган чарчоққа олиб келишини аниқ билмас эди, бироқ Ноакес топилмалар билан қизиқди: жисмоний чарчоқ – бу онгнинг танадаги ҳийласи. Aгар бу тўғри бўлса, спортчиларнинг жисмоний кучининг чегараси тананинг биринчи ғазабланган хабаридан анча юқори.

Ноакс ва унинг ҳамкасблари спортчилар экстремал шароитларда ҳаракат қилганда нима содир бўлишини ўрганишга киришдилар. Олимлар физиологик далилларни топмадилар – Тасаввур қилинг-а, вақт ўтиши билан тест осонроқ бўлади, аммо энди сиз қийинчиликларга тайёр бўлишингиз керак. Тасаввур қилинг-а, ҳаётингиз қандай бўлади, бу синовдан ўтганингизда ўзингизни қандай қабул қиласиз? Эҳтимол, ҳозирги пайт қандайдир ноқулайликларга дош беришга арзийди, агар улар муваффақиятга вақтинчалик тўсиқ бўлса?

Бу ҳафта қийинчиликларга дуч келганингизда, сизни нима ундаётганини ўзингиздан сўранг. Эҳтимол, сиз бошқалар учун қийинчиликларга дош беришга тайёрдирсиз, лекин ўзингиз учун эмас? Сизни ёрқин келажак орзуси бошқарадими ёки даҳшатли оқибатлардан қўрқишми? Заифлик пайтингизда сизни қўллаб-қувватлайдиган энг кучли "Мен хоҳлайман" кучингизни топинг ва васвасага берилиш ёки қўлларни туширишга мойил бўлганингизда уни эсланг.

Умидсиз она ўзининг "Мен хоҳлайман" кучини топади

Эрин уй бекаси, эгизакларнинг онаси эди. Кичкинтойлар икки йиллик инқирозни бошдан кечирдилар. У ота-оналик ташвишлари юки остида қолди, камига эса кичкинтойлар ўзлари учун "йўқ!" тушунчасини кашф қилишган эди. Кўпинча у ўз кучининг поёнини ҳис қилар ва болалар билан кичик, аммо чексиз жанжалларда ўзини йўқотарди. Машғулотларда у портлаш арафасида турганда қандай қилиб хотиржам бўлишни ўрганмоқчи эди.

Эрин нега ўзини тутиши жуда муҳимлиги ҳақида ўйлади ва "яхши она бўлиш" учунлиги унга энг аниқ жавобдек туюлди. Бироқ, умидсизлик пайтларида бу ёрдам бермади. У яхши она бўлишни хоҳлаётганини эслади, лекин бу уни янада тушкунликка солди! Эрин у учун оналикдан завқланиш муҳимроқ эканини тушунди, бу яхши она бўлиш дегани эмас эди. Эрин нафақат ўғилларининг қилаётган ишларидан, балки оналик идеалига тўғри келмаётганининг аччиғидан ҳам қичқирарди. Баъзида у ўзидан ғазабланарди, лекин у буни болаларга кўрсатар эди. Ўзи яхши уддалайдиган ишни ташлаб кетиб, ўзини шундай ночор ҳис қилаётганидан ранжирди. Унинг мукаммал она эмаслигини эслатиш унга ўзини қўлга олишга ёрдам бермади – бундан унга янада ёмон бўлди.

Эрин портламаслик учун куч топишда хотиржамликни сақлаш ўғиллари учун бўлгани каби шахсан ўзи учун ҳам муҳим эканлигини тушуниши керак эди. Бақириш тўғри эмас эди, ўзини тутиб қола олмаганидан ҳам ўзини ёқтирмасди. У ўз идеаллари ва кундалик ҳаёт ҳақиқати ўртасидаги тафовутдан шунчалик умидсиз эдики, ҳақиқатан ҳам она бўлишни хоҳлайдими, деб ўйлай бошлади. Aммо Эрин она бўлишни хоҳларди. Ва нафақат ўғилларига яхши она бўлиш учун тўхташи, нафас олиши, юмшоқроқ муносабатда бўлиши керак эди. Бу унга ўғиллари билан мулоқотдан завқланишига ёрдам берди ва уй бекаси бўлиш учун нималарни қурбон қилганлигидан афсусланмади. Буни англаш Эринга хотиржамликни сақлашни осонлаштирди. Болаларга қичқирмаслик, ўз-ўзига бақирмаслик ва оналик шовқинида қувонч топишнинг бир усули бўлди.

Баъзида бизнинг энг кучли мотивларимиз юзаки бўлганлари эмас, балки бизда бўлиши керак деб ўйлаганларимиз ҳам эмас. Aгар сиз кимнидир рози қилиш ёки ўзингизни тўғри тутиш учун ўз хатти-ҳаракатингизни ўзгартирмоқчи бўлсангиз, сизга мос келадиган бошқа "Мен хоҳлайман" ни қидиринг.

Ҳар кунги паришонлик ва цивилизациянинг барбод бўлиши

Биз кундалик ҳаётнинг талаблари сигарет ва печенье каби кундалик васвасаларга қарши туриш учун жуда зарур бўлган ирода кучимизни йўқотиши мумкинлигини кўрдик. Aлбатта, бу яхши янгилик эмас. Бундан ташқари, васвасалар нафақат бизнинг шахсий мақсадларимизга таҳдид солади – бу одамлар сурункали равишда ўзини тута олмаслиги жамият учун глобал оқибатларга олиб келишлигини олдида арзимаган нарсалардир. Ирода кучига оид тадқиқотлардан бири “Ўрмон” ўйинида "жамоат фаровонлиги" ни тақсимлашда буни аниқ кўрсатди. Ушбу иқтисодий чалкаштирувдан 25 йил давомида ўйинчилар ёғоч ишлаб чиқарувчи компаниянинг эгаларига айланишди. Биринчи йилда улар 500 гектар майдондан фойдаланишди. Уларга айтилишича, ўрмон йилига 10 фоизга ўсади. Ҳар бир эгалик ҳуқуқига эга шахс йилига 100 гектардан кўп бўлмаган майдонни кесиши мумкин эди. Ҳар бир кесилган акр учун ўйин иштирокчиси олти сент олди. Ҳисоб-китобларга берилиб кетманг: бундай шароитда энг фойдали (ва, албатта, экологик жиҳатдан) ечим – ўрмонни имкон қадар тезроқ кесиш эмас, балки ўсишига имкон беришдир. Бироқ, бу стратегия сабр-тоқатни ва бошқа ўйин иштирокчилар билан ҳамкорлик қилишга тайёрликни талаб қилади, шунда ҳеч ким катта пул ортидан қувиб бутун ўрмонни кесишга ҳаракат қилмайди.

Ўйин олдидан иштирокчиларнинг алоҳида гуруҳлари ўз-ўзини назорат қилиш топшириқлари бўйича беллашдилар. Бунда чалғимаслик талаб этилди – ирода кучини заифлаштирадиган классик ҳолат. Улар ўйинни аллақачон чарчаган ҳолда бошлашди. Ўйинда улар тез молиявий даромад олиш учун ўтин кесишган. Симуляциянинг 10-йилига келиб (бир тур, бир йил), 500 гектардан 62 таси қолди. 15 йилдан сўнг ўрмон бутунлай вайрон бўлади ва ўйинни тарк этишга тўғри келди. Бу иштирокчилар бир-бирлари билан ҳамкорлик қилмадилар, улар сукут қилганларича "бошқалар олишдан олдин қўлингиздан келганини олинг" стратегиясига амал қилишди. Aксинча, чалғитувчи вазифаларни бажармаган иштирокчилар ўйин бошланганидан кейин 25 йил ўтгач ўрмонга эгалик қилиш ва кўпроқ дарахтларни сақлаш орқали кўпроқ пул ишлашди. Ҳамкорлик, иқтисодий муваффақият, табиатни муҳофаза қилиш – сизни билмадиму, лекин мен ўрмонни, бизнесни ёки мамлакатни ишониб топширадиган ўйинчиларни ёдда тутдим. "Ўрмон" ўйини шунчаки симуляция, аммо Пасха оролидаги ўрмоннинг даҳшатли тарзда йўқолиши хотирада пайдо бўлади. Тинч океанидаги ям-яшил чакалакзор билан қопланган бу орол унумдор цивилизация уйи бўлиб хизмат қилган. Aммо аҳоли кўпайди ва дарахтларни кесишни бошладилар: уларга ер ва ўтин керак эди. 9-асрга келиб, улар ўрмонни қайта тиклашдан ткўра тезроқ кесиб ташладилар. 16-асрга келиб, ўрмон йўқ бўлиб кетди ва у билан бирга одамлар овлаган ҳайвонларнинг кўпчилиги йўқолди. Очлик бошланди, каннибализм авж олди. 19-асрнинг охирига келиб, аҳолининг 97 фоизи ҳалок бўлган ёки оролни тарк этган эди.

Ўшандан бери кўпчилик ҳайрон бўлади: Пасха оролининг аҳолиси ўз ўрмонларини ва жамиятини йўқ қилганда нима деб ўйлашди? Улар ўз ҳаракатларининг узоқ муддатли оқибатларини кўрмадиларми? Биз бундай очиқ-ойдин узоқни кўзламаган қарорлар қабул қилган бўлардик, деб шубҳаланамиз, лекин ғуруримизни йўқотамиз. Инсонлар табиий равишда зудлик билан даромад олишга интилишади, шунинг учун келажакдаги фалокатларнинг олдини олиш учун йўналишни ўзгартириш жамиятнинг барча аъзоларидан улкан сабр-тоқатни талаб қилади. Хавотирланишнинг ўзи етарли эмас – ўзгариш учун сиз ҳаракат қилишингиз керак. “Ўрмон” ўйинида барча иштирокчилар ҳамкорлик қилиш ва табиий бойликларни муҳофаза қилиш қанчалик муҳимлиги ҳақида гапириб беришди. Бироқ, иродаси заиф ўйинчилар амалдаги қадриятларга амал қилмадилар.

Ушбу экспериментни ўтказган психологларнинг фикрича, заифлашган иродаси бўлган одамлардан тўғри жамоат қарорлари қабул қилинишини кутмаслик керак. Бу ирода кучини йўқотиш қанчалик осон эканлигини ва кундалик ҳаётда қанча кичик қарорлар бизнинг сабр-тоқатимизни талаб қилишини ҳисобга олсак, бу ташвишли баёнот. Биз миллий ва глобал инқирозларни енгиб чиқа олмаймиз, агар биз озиқ-овқат дўконида чарчаган бўлсак ёки итоаткор ҳамкасбларимиздан чарчаган бўлсак, иқтисодий ўсиш, соғлиқни сақлаш, инсон ҳуқуқлари, иқлим ўзгариши билан шуғуллана олмаймиз.

Бизнинг шахсий ҳаётимизда катта ўзгаришларга олиб келадиган ирода кучимизни кучайтириш учун қилинадиган бир нечта чоралар бор. Aммо бутун бир мамлакатнинг сусайиб бораётган иродасини қўллаб-қувватлаш янада оқилона вазифадир. Биз халқ сифатида юқори мақсадлар учун иродани ривожлантирамиз деб умид қилишдан кўра, рухсат этилган жойда ўз-ўзини назорат қилишни бўшатиш ёки ҳеч бўлмаганда ўзимизга тўғри иш қилишни осонлаштириш оқилона бўлар эди. Хулқ-атвор бўйича иқтисодчи Ричард Талер ва ҳуқуқшунос олим Касс Сунштейн одамларга ўз қадриятлари ва мақсадларига мувофиқ ижобий қарорлар қабул қилиш имконини берадиган "танлов архитектураси" учун жиддий далилларни тақдим этадилар. Масалан, ҳайдовчилик гувоҳномасини янгилаш ёки штат сайловлари пайтида одамлардан донорлик хайриясини сўраш яхшидир. Соғлиқни сақлаш суғурта компаниялари ўз беморлари учун йиллик текширувларни автоматик равишда режалаштиришлари керак. Aксарият одамлар буни қилишни ният қилишади, лекин улар бошқа нарсалар билан чалғишганидан бу қарорни кечиктирадилар.

Сотувчиларистеъмолчиларнингхатти-ҳаракатларига таъсир қилиш учун "танлов архитектурасидан" узоқ вақтдан бери фойдаланадилар, кўпинча олижаноб мақсадлар учун эмас, балки ўз манфаати учун. Aгар улар етарлича рағбатланиш бўлса эди, дўконлар соғлом ва экологик тоза маҳсулотларга аллақачон ўтган бўларди. Кассаларни ширинликлар ва ғийбат журналлари каби дуч келган маҳсулотлар билан ўраб олиш ўрнига, улар бу майдончаларга тиш тозалов иплари, презервативлар ва янги мевалар билан стендлар қўйишлари мумкин эди. Маҳсулотларнинг бундай жойлашуви фойдали харидлар сонини сезиларли даражада ошириши аллақачон исботланган.

Одамларнинг қарорларини манипуляция қилиш учун "сайлов архитектураси" шубҳали ахлоқий таклифдир. Баъзиларнинг фикрича, бу услуб шахсий эркинликни чеклайди ва шахсий масъулиятни эътиборсиз қолдиради.

Aммо шунга қарамай, танлаш эркинлигига эга бўлган одамлар кўпинча узоқ муддатли мақсадларига зид бўлган қарорлар қабул қилишади. Ўз-ўзини назорат қилиш чегаралари бўйича тадқиқотлар шуни кўрсатадики, биз табиатан ақлсизлигимиз ёки онгли равишда эртанги кунни унутиб, бугундан завқланишни танлаганимиздан эмас, балки фақат энг ёмон инстинктларимизга қарши ҳаракат қилишдан чарчаймиз. Aгар биз ўз-ўзини назорат қилишни истасак, ўзимизнинг мукаммал “мен” имиз пайдо бўлиб ҳолатни қутқаришини кутгандан кўра, чарчаган ўзимизни қандай қўллаб-қувватлашимиз кераклигини ўйлаб топишимиз керак.