Текст книги "Səbahəddin Əli haqqında xatirələr"

Evin kirayə pulunu verməsəydim, çýxarardýlar. Haraya gedəcəkdik? Bizim qayðýmýza qalan heç kimimiz yox idi, olanlar da artýq çoxdan unutmuºdular. Hətta məktub da yazmýrdýlar.

Bu fəlakət xəbərindən sonra özümü bir az toplayýb Zəkəriyyə bəyə yazdým. Xahiþ etdim ki, Rauf Çallýlarý tapýb bizə pul göndərməsini tapþýrsýn. Rauf Çallýlar mətbəənin satýlmasý iþinə baxýrdý. Bir müddət sonra Əsəd Adil mənə məktub yazaraq Raufdan aldýðý pulu (yadýmda qaldýðýna görə, 300 lirə) bir dəfəyə (elə həmin məbləð, ya da daha az) göndərdi. Mətbəə pulunun borclara xərcləndiyi deyildi.

Səbahəddinin bəzi dostlarý (təxminimə görə Emin Türk) düºünmüºdülər ki, mənə bir yunhörən maþýn alsalar, onunla pul qazana bilərəm. Abdin Dino və Zəkəriyyə Sərtəl min lirə göndərmiºdilər Emin Türkə. Onunla birlikdə Ankaranýn köhnə məhəllələrində yünhörən maþýn axtardýðýmýzý, maþýný tapa bilmədiyimizi, həmin günün kədərli halýný xəyal kimi xatýrlayýram. Onsuz da yunhörən maþýnla pul qazana biləcəyimi təsəvvür etmirdim. Lakin həmin günlərdə yarýmölmüþ kimi idim. Ruh tək hərəkət edirdim. Eminin maþýn mərəzindən də o gündən sonra qurtulmuº oldum. Dostumun qohumu olan bir dərzinin yanýna həvəssiz ºəkildə iºə girdim.

Bizim binada yaþayan Cavad Abbasýn gəlini – Benal adlý bir tanýþým var idi. Həmin vaxt həyat yoldaþýndan ayrýlmýþdý, baþ nazirin təftiº heyətində iºləyirdi. Onunla danýþdým. Öz iþlədiyi yerdə iºə qəbul olunmaðým üçün mənə kömək edəcəyini dedi.

Beləcə müdirinin yanýna apardý. Müdir Rüþdü bəy idi. Məni yaxþý qarþýladý, lakin kiminsə tapþýrýðý olmadan bunu edə bilməyəcəyini söylədi. O vaxt Demokrat Partiyasý iqtidara gəlmiºdi və Səməd Aðaoðlu da nazir olmuþdu. Mən də seçkilərdə səsimi, deyəsən, həmin partiyaya vermiºdim. Səməd Aðaoðluna aðýz açmaða qərar verdim.

Səməd bəydən yuxarýda bəhs etmiºdim. Səbahəddinlə birlikdə bizdə ºərab içdikləri zaman siyasi mövzulardan danýþýrdýlar, fikirləri bir-birinə zidd olduqda belə, yadýma gəlmir ki, bir dəfə də olsun, səslərini yüksəltsinlər. Fikir mübahisəsini gülərək, ºirin-ºirin edərdilər. Sanki eyni fikirdə imiºlər kimi. O dövrdə fikir mübahisələrində keyfiyyət var idi. Ýndiki insanlar kimi kobud deyildilər.

Nə isə… Səməd bəyin qəbuluna getdim. Məni yaxþý qarþýladý. Təftiº heyətində iºləməyə baþladým. Otaqda beþ-altý adam vardý. Məni yazý makinasý masasýna oturtdular. Elektrikli, xarab bir makina imiº, bir ay əvvəl makinaçý qadýn məhz o xarab olduðu üçün iºdən çýxýbmýþ.

Mən evdə makinada müəyyən qədər yazmýþdým. Otaqda daha bir makinaçý qadýn var idi. Yaxþý yazýrdý, lakin xasiyyəti haqqýnda xoþ söz demirdilər. Mənim bu xarab makina ilə yazý yazmaðým əbəs idi. Hərflər yaxþý basýlmýr, yerləri boþ qalýrdý. Bu ºərtlər altýnda iºi yerinə yetirə bilmirdim. Heç kimin də vecinə deyildi. O biri qadýnda iþlər üst-üstə yýðýlýrdý. Onun da məndən xoºu gəlmirdi. Amma nədənsə hamý mənə etibar edirdi. Ýþə qəbul olunduqdan bir neçə ay sonra müdir dəyiºdi. ªövkət Sürəyya Aydəmir gəldi. O, iºə baºlayan kimi ixtisarlarýn olunacaðý xəbəri yayýldý. Ýþə baþlamaðýmdan 3-4 ay sonra 20-25 adam ixtisara düþdü, onlarýn arasýnda mən də vardým.

Bir-iki ay sonra Erol Güneyə rast gəldim. Ümumi Statistika müdiri ªəfiq Bilkurun evində kirayəniþin qalýrdý. Məni iºə götürməsi üçün ona aðýz açdýðýný, onun isə tapþýrýlmaðýmýn lazým gəldiyini dediyini bildirdi. Yenə də Səməd bəyin yanýna getdim, həmin gün qəbuluna buraxýlmadým. Ýkinci dəfə getdikdə qəbuluna düºdüm. Bu dəfə məni bir az soyuq qarþýladý. Dedi ki, Səbahəddin ona, – “Biz iqtidara gəlsək, sizi asdýracaðýq”, – söyləyib. Bu sözü eºidəndə diksindim. “Səbahəddin yaxþý insan idi, sizinlə zarafat edibdir”, – dedim. Həqiqətən də, bu sözü bütün səmimiyyətimlə demiºdim. Səbahəddinin zarafat etdiyinə doxsan doqquz faiz əmin idim. Düºünmürdüm ki, o, Səməd bəyə hirsləndiyinə görə belə bir sözü ürəkdən deyə bilə. Sadəcə, Səməd bəyin saðçý fikirlərini diqqətə almaya bilərdi. Bundan baºqa, Səməd bəy ədəbiyyatçý və aðýllý insan olduðu üçün onun fikirlərini bəyənməsə də, onunla söhbət etməkdən xoºu gəlirdi. Səbahəddin də aðýllý və bilikli adamlarý çox bəyənirdi. Mənasýz söhbətlər edən, özünü aðýllý hesab edən adamlarý heç sevməzdi. Hətta qohum da olsa, qonºu da olsa, belələri onu bezdirərdi. Bəlkə də, vaxtýný boþuna sərf etmək istəmədiyinə görə belə idi. Bu cür hallarda hiss etdirmədən bir köºəyə çəkilər, söhbəti qalanlarýna buraxýb kitabýný açar, otaqdaký hər kəsi unudub oxumaða baºlardý.

Səməd bəy ªəfiq Bilkura zəng etdi. Statistika Ýnstitutuna iþə qəbul olundum. Məni 1951-ci ildə yaradýlmýþ Tədqiqat və Araþdýrma bölməsinə verdilər. ªəfiq Bilkurun və həyat yoldaþýnýn ruhu þad olsun. Onlarýn ikisi də Aðadir zəlzələsində vəfat etdi. Mustafa Fotozoðlu və Ratib Ucauluð kimi savadlý müþavirlərlə iºləyərək onlar üçün faydalý olmaða çalýþdým. 1954-cü ildə ªəfiq Ýnan baþ müdir oldu. Onun þöbəsində də ona faydalý olmaq üçün əlimdən gələni etdim. Bu adamlar sevdiyim, ºəxsiyyətli, bilikli, statistika sahəsində namuslu olmaða çalýþan insanlar idi. Demokrat Partiyasý “Vətən Cəbhəsi” þüarýna start verdiyi vaxt Səhiyyə Nazirliyində bir müºavir ªəfiq Ýnanýn yanýna gəlmiþdi. Ýçəridə ªəfiq Ýnanýn qýþqýra-qýþqýra danýþdýðýný eþitmək olurdu. Sonra müþavir katibin otaðýna keçərkən ona “Qüsuruma baxmayýn, bir az sərt danýþdým”, – dedikdə ªəfiq Ýnanýn sözləri vurðulaya-vurðulaya, – “Qardaþým, yalan-yalan, daha bunun sonu hara gedib çýxacaq, köçəri olacaðýq, vallah”, – dediyini heç unutmaram.

Yazdýðým bu xatirələrin üstündən, demək olar ki, otuz il keçib. Altmýþ dörd yaþým var. Təqaüdə çýxmýþam. Hamý kimi, mən də yaþamaq uðrunda mübarizə aparmýþam. Bu vaxt ərzində xoºbəxt və bədbəxt günlərim olub. Yenə də yaºamaq gözəl þeydir, amma saðlam olmaða çalýþaraq və özünə güvənərək. Bundan əlavə, müasir gənclərin qardaþ kimi yaþadýðýný görmək də məni xoºbəxt edər.

Səbahəddinlə əlaqədar bu sətirləri yazdýqdan sonra Kamal Bayram Çuxurqavaqlýnýn hazýrladýðý kitabý oxudum[12]. Bəzi adamlarýn bəzi hadisələri yanlýþ danýþdýðýný gördüm. Keçmiþin xoþ olmayan xatirələrini deºmək istəmədiyim üçün bu günə qədər danýþmamýþam. Lakin bunlar sənəd olaraq sabaha qalacaq deyə, düzəldilməsi vacibdir. Yadýmda olanlarý buraya əlavə edirəm:

Əziz Nesin, – “Səbahəddin Əli vəsvəsəli adam idi. Ona daim elə gəlirdi, izlənir. Polisin həmiºə onun ardýnca gəldiyini deyirdi. Bəlkə də, bundan gizlicə bir həzz alýrdý”, – sözlərini Oðuz Aðqana deyib. Səbahəddinə sevgisi olmadýðýný da bildirib. Bəzilərinə də deyirmiº ki, Səbahəddin qüsurlu insandýr. Ankarada “Qərənfil” küçəsində kiprli Səmih bəyin evində kirayəniºin qalarkən orada mənim qýzýmla yaþýd olan Tosun adlý bir uþaq vardý, küçədə bəzən qýzýmla və qalan uºaqlarla birlikdə oynayardý, evləri bizim binamýza bitiþik olan binada yerləþirdi. Atasý polis idi. Səbahəddinlə Ulusda bir kinoteatra getmiºdik, həmin polis də kinoteatrýn giriþində bizə baxýrdý. Səbahəddin onun eºidəcəyi ºəkildə, – “Bax, bu polis məni həmiºə izləyir”, – dedi. Mən də o adamý həmin gün tanýdým və o uþaðýn atasý olduðunu öyrəndim. Səbahəddinin ölümündən sonra bir gün həmin adam məni yolda saxladý və “Mənim Səbahəddin bəyə heç bir zərərim dəymədi, onun xətrini çox istəyirdim”, – dedi. Heç səsimi də çýxartmadan yoluma davam edib getdim. Məni də iºə gedib-gələrkən polis izləyərdi. Bazara getdiyimdə, iºə yollandýðýmda bəzən bunu hiss edirdim. Eyni adamýn məni bir neçə gün izlədiyini görüb narahat olurdum. Bir gün ona, – “Polissən, nəsən, dalýmca düþmə”, – dedim. Ertəsi gün həmin adam Ulus kinoteatrýnýn önündə hərbi formada mənə yaxýnlaþdý və – “Mən nə polisəm, nə də xəfiyyəyəm, zabitəm”, – dedi. Mən də, – “Lap yaxþý”, – deyib yoluma davam etdim. Sonralar o adamý bir daha görmədim. Madam bu adam zabit idi, nəyə görə məni nə vaxt olsa, mülki geyimdə izləyirdi? Bölüyündə iºi yox idimi? Anlaya bilmədim. Ona görə polis bir insaný on beþ il izləyərsə, həmin insanýn bundan arabir þikayət etməsini heçə saymaq, məncə, düzgün deyil.

Səbahəddin “Markopaþa”ný çýxarmaða baþlayana qədər Ankarada nə Səbahəddindən, nə də ətrafýmýzdakýlardan Əziz Nesinin adýný eþitdiyim yadýma gəlmir. Əziz Nesinlə təmasý, fikrimcə, “Markopaþa” çaðýnda yarandý. Mənə görə, Əziz Nesin Səbahəddini yetərincə tanýmayýbdýr. Səbahəddinin evsiz-eþiksiz qaldýðý o sýxýntýlý dövründə onu dəyərləndirmə və tanýma imkanýný əldə edib. Səbahəddinlə dostluq münasibətləri qurduðu deyilə bilməz. Münasibətləri daha çox qəzet sahibi və yazýçý münasibətləri idi. Hər halda, Əziz Nesinin məþhur olmasýna səbəb də “Markopaºa” qəzeti olmuºdur.

Mən Əziz Nesini, deyəsən, 1960-cý, ya da 1961-ci ildə tanýmýþam. O, Mədihə Əsənəlin evinin yaxýnlýðýnda qalýrdý. Bir axþam Mədihə ilə birlikdə Nesinin evinə getdik. Onunla Meltsiq haqqýnda söhbət etdik. Alman dilində “Atatürk” kitabýný yazan Herbert Meltsiq uzun illər Ankarada yaþamýþdý, Səbahəddinlə bir-birini tanýyýrdýlar. Bu adamýn fýrýldaqçý olduðu deyilirdi. Sonradan Almaniyaya qayýtmýþdý. Səhv etmirəmsə, 1951-ci, ya da 1952-ci ildə məktub yazaraq alman dilinə tərcümə etməsi üçün məndən “Ýçimizdəki ºeytan” və “Quyucaqlý Yusif” əsərlərini istəmiºdi. Bəzi vədlər də vermiºdi. Məktublarýndan birində hansýsa radiostansiyada Səbahəddinin səhnələºdirilmiº bir hekayəsinin yayýmlanacaðýný da yazmýþdý. Radioda buna rast gəlmədim. Sonra da ümumiyyətlə, bu adamdan məktub gəlmədi. Eºitmiºdim ki, o, Əziz Nesinin də əsərlərini Almaniyada tərcümə edib.

Əziz Nesin də onun fýrýldaqçý olduðunu eþitdiyini söylədi. Dediklərimə maraq göstərdi və onun ünvanýný tapýb mənə verdi. Sonra mənə: “Səbahəddin mənim polis olduðumu deyib”, – söylədi. Ya da buna oxºar bir söz dedi, yoxsa mən onu səhv baþa düþdüm, yadýmda deyil. Mən də cavabýnda: “Polis deyildinizmi?” – soruþdum. Ardýnca: “Lakin Səbahəddin bu ºayiələrə inanmamýþdý, sizin xətrinizi çox istəyirdi”, – dedim. Evə qayýtdýqdan sonra yaddaþýmý qurcaladým.

Bir gün Əsəd Adil evinə qayýdan vaxt Əziz Nesini qapýsýnýn aðzýnda aðlayan vəziyyətdə tapýb. Fikrimcə, Əsəd Adil Səbahəddinə demiºdi ki, polis Nesini agentlik etməyə məcbur edirmiþ. Yadýmdadýr, Səbahəddin cavabýnda deyib ki, nə olursa-olsun, Əzizi çox yaxþý satirik kimi tanýyýr və onu Nesinin yazýçýlýðý maraqlandýrýr. Səbahəddinin Əziz Nesinin dalýnca danýþdýðý yadýma gəlmir.

Xəstəliyim, əməliyyat olunmaðým səbəbilə Herbert Meltsiqi axtara bilmədim. Nesin də demiºdi ki, ondan pul almaq çətin iþdir. Sonradan Nesinin Almaniyadaký nəþriyyatdan haqqýný ala bildiyini eþitdim.

Bu hadisənin üstündən bir neçə il keçdikdən sonra Səbahəddinin yazýlarý arasýnda Nesinin ona yazdýðý bir neçə məktubu tapdým. Onlarý yeni yazýya keçirərək makinada çap etdim. Bir-ikisində Səbahəddinə sərt ºəkildə yazmýþdý. Hətta Cövdət Qüdrətə dedim: “Deyəsən, Əziz Nesin Səbahəddini çox yorubmuº”.

Kamal Bayram kimlə müsahibə etsə, ona, – “Əziz Nesinin Səbahəddini sevməməsinin səbəbi qəzeti çýxardarkən dil tapa bilməmələri idimi?” – sualýný verir. Cavablar, – “xeyr”, – yaxud, – “bilmirəm”, – olur. Yuxarýda haqqýnda danýþdýðým məktublarýn nəþr olunmasýnýn bu məsələni həll edəcəyi qənaətindəyəm.

Mədihə Əsənəl deyir: “Səbahəddin Əlinin Konservatoriyada dostlarý vardý. Məsələn, Cüneyt Göyçəri çox istəyirdi. Filizin Konservatoriyaya girməsinə Cüneyt Göyçər və digər tələbələri çox kömək etmiºdilər”.

Filizin universitetə daxil olmasý ilə Cüneyt Göyçər və Səbahəddinin tələbələrinin heç bir əlaqəsi yoxdur. Mədihəgil Səbahəddin öldürüldüyü vaxt Ýstanbula köçmüþdülər. Onlar Ankarada olsaydýlar, bunu xatýrlayardým. Halbuki, – “Həmin vaxt anasý qýzýnýn hansý fakültədə oxumasýna dair tərəddüd etdi. Mən də teatr bölməsini məsləhət gördüm”, – deyir. Mədihənin dediyindən fərqli olaraq, mən Filizə Roji Sabonu dinlətdirməmiºdim. Çünki Səbahəddinlə baðlý hadisələr baº verən vaxt onlar çoxdan Macarýsatana qayýtmýþdýlar. Atasýnýn saðlýðýnda ikən Roji Filizə bir neçə dərs vermiºdi. Səbahəddinlə qərarlaþdýrmýþdýq ki, Filizi Arnavutköy kollecində oxudub ayrýca piano dərslərinə göndərək. Yenə də eyni ºeylər oldu, amma bir az fərqli formada. Filiz piano üzrə ali təhsil aldý, istedadlý olduðu üçün öz-özünə ingilis dilini öyrəndi və “Fulbright” təqaüdünü qazanaraq Amerikaya getdi. Bir il Boston, iki il Nyu-Yorkda oxudu, daha bir il orada qalýb musiqi müəllimliyi etdi, sonra vətənə qayýtdý. Ola bilsin, Mədihə hər þeyi yanlýþ xatýrlayýr.

Ankaradaký bir-iki dost da nədənsə Filizi konservatoriyaya göndərməyimi, internat məktəbinin pulsuz imtahanýna yollamaðýmý məsləhət gördülər. Etiraz edə bilmədim. Onlar mənə özlərinin tanýdýqlarý, universitet tələbəsi olduðunu zənn etdiyim, bu günsə adýný belə xatýrlamadýðým bir gənc oðlaný Filizə riyaziyyatdan dərs deməsi üçün göndərdilər. Bu gənc oðlan Filizə üç-dörd gün dərs keçdi. Bir dəfə də xarici jurnallardan kəsdiyi bir-iki qadýn þəklini göstərərək, – “Necə də sizə bənzəyir”, – sözlərini dedi və o gündən sonra heç gəlmədi. Onsuz da, mən onun bizə gəliþini yalnýz məsləhət görənlərin xətrinə dəyməmək üçün qəbul etmiºdim. Onun nəyə görə daha gəlmədiyini heç soruºub öyrənmədim də.

Filizi piano imtahanýna göndərməyə qərar verdim. Ruhi Su imtahandan bir neçə gün əvvəl Filizə dərs keçərək onu imtahana hazýrlamýþdý.

Kərim Korcan deyir: “Səbahəddinin çevrəsində kimlər yox idi ki! Qadýn ticarəti ilə məþðul olanlar, kommunistliyə sýðýnmýþ müflis paþazadələr, çətənə, heroin alverçiləri, köhnə ümumxana qoçularý, polislə iº birliyində olan partiya qaçaqlarý, Mustafa Kamalýn “Ulus” qəzetinə daxil olub suyu baþýndan kəsməyi planlaþdýran xəyalpərəstlər, əsl marksizmi yarýþa çevirən saxta aktivistlər, ədəbi ºöhrət qazanmaq istəyən avantüristlər, marksizmi məhlə dükaný səviyyəsinə endirmək istəyən, bunun sevdasý ilə alýþýb-yanan iqtisadçýlar, xalqdan iqtidar hərisliyinə aparan nərdivan kimi istifadə etmək istəyən xalq düºmənləri, hər namuslu sosial tərpəniºləri insafsýzcasýna qaralayanlar, rakýlý, þərablý gecə iclaslarýnda sosial döyüþü bir partiya bayraðý altýnda idarə etməməyin verdiyi narahatlýðý hayqýran boþboðazlar, ideologiyadan qaynaqlanan bir proqrama əsasən, məlum bir təþkilatýn intizamýna tabe olaraq mübarizə aparmaðýn vaxtsýz olduðu haqda moizə oxuyan saxta peyðəmbərlər, mübarizə aparmasalar da, hər ºeyin öz-özünə düzələcəyini uman və qismətinə boyun əyənlər, anadan qorxaq doðulmuþ bir sýra zavallýlar və digərləri”.

Kərim Korcaný tanýmýram. Bu yazdýqlarýnýn doðru tərəfləri ola bilər. Yəqin ki, özü belə qruplardan uzaq duraraq vətənin taleyi üçün faydalý iþlər görmüþdür. Lakin hamýnýn özün kimi olmaðýný istəmək haqsýzlýqdýr. Bundan əlavə, bu, təbiətimizə də yaddýr. Hər kəs onun istədiyi kimi olsaydý, bu məmləkət onun gözündə güllük-çəmənlik olacaqdý. Səbahəddin onun qanunlarýna əməl etsəydi, gərək dörd divar arasýnda oturub yalnýz kitab oxuyaydý. Amma belə olduqda, Səbahəddin nasir ola bilərdimi? Belə bir həyat tərzi Səbahəddinin təbiətinə zidd idi. O, Ankarada daha sakit həyat sürürdü, lakin insanlarla əlaqəsini kəsməmiþdi. Ýstanbulda yaþamaq məcburiyyətində qaldýðýmýz vaxt vəziyyət dəyiºdi. Səbahəddin Əli bir pansion otaðýnda monoton həyat sürə bilməzdi.

Səbahəddin evləndiyimiz vaxt Lenin və Stalinin heyraný idi. Kitablarýný yýðdýðý balaca otaðý alman və rus inqilabçýlarýnýn þəkilləri ilə bəzəmiþdi. “Kapital”ý və marksizmə aid qalan kitablarý bundan qýrx beþ il əvvəl oxumuº, dərk etmiºdi. Mənim anladýðýma görə, marksist idi. Ýnsanlarýn çoxunun fürsətcil olduðundan þikayətlənirdi. Solçularýn və insanlarýn böyük əksəriyyətinin qorxaqlýðýna təəssüflə yanaþýrdý. 1946-1947-ci illərdə bu cür qiymətləndirdiyi insanlardan intiqam alýrmýþ kimi hərəkət etməyə baþladý.

Ýstanbulda həddindən çox vaxt keçirdiyi bilinir. Evindən, uþaðýndan ayrý qalmaq onun mübariz tərəfini daha da qýzýþdýrýrdý. Üstəlik, daim izlənməsi, “Markopaºa”da birlikdə iºlədiyi yoldaþlarý ilə dil tapmamasý onun əsəblərinin olduqca güclü olduðunu göstərir. Fikrimcə, Səbahəddin Kərim Korcanýn istədiyi kimi olsaydý, Səbahəddin Əli ola bilməzdi. Çünki Səbahəddin Əli dövründən əlli il irəli olan düºüncələri, zəkasý və mədəniyyəti ilə o zamanký insanlardan, onlarýn fikirlərindən, qorxaqlýqlarýndan sýxýlýrdý. O, bəzilərinə zarafatla, bəzilərinə məsxərəyə qoymaqla, bəzilərinə də sevərək təhsil verdiyi qənaətində idi. Cəmiyyəti, insanlarý sevir, onlarýn qýsa ömrü ərzində rahatlýq üzü görmədikləri, qarýnlarý doymadýqlarý, aðrý-acý çəkdikləri üçün kədərlənirdi.

Rauf Ýnan deyir: “Jurnalistlər Səbahəddin Əlinin arvadýna sual verdikdə o deyib ki, baþlarýna bu bəlaný gətirmiþ kitabxananý daðýdacaq. Bunu qəzetdə oxumuºam”.

Bəli, iki jurnalist gəlmiºdi. Onlar mənə, – “Səbahəddin Əlidən xəbər gətirmiþik, sað imiþ”, – dedilər. Axºam düºmüºdü, gec idi. Mən onlarýn agent olduðunu düþündüm. Yadýmdadýr ki, heç onlara üz vermədim, danýþmadým da.

Onlarý dəvət etdiyim otaqda kitabxanamýz vardý. Ertəsi gün səhər tezdən Emin Türk Səbahəddinin ölüm xəbərini gətirdi və bizim qayðýmýza qaldý. Növbəti gün qəzetlərin birində Səbahəddin Əlinin baþýna gələnlərə görə, arvadýnýn kitablarý günahkar hesab etməsi haqqýnda yazý çýxdýðýný eþitdim. O məqamda qəzet oxuyacaq halda deyildim. Qəzet müxbiri və Səbahəddin Əlinin dostu olan Emin Qaraquºun vasitəsilə “Hürriyyət” qəzetində təkzib yayýmladýq. Jurnalistlərdən uzaq qaçýrdýq. Bir neçə gün gündüz vaxtlarýný Emin Qaraquþgildə qaldýq. Bir də Akba Adil adlý bir nəfər vardý. Onun hiyləgər adam olduðunu, Emin Qaraquþun da ondan çəkindiyini eºitmiºdim. Ola bilsin, Emin Qaraquºu narahat etmiºdilər ki, o bizimlə münasibətlərini kəsdi və o gündən sonra bir daha əlaqə saxlamadý. Bəlkə də, haqlý idi, amma mən çox incimiþdim. Ýllər sonra Erdekdə qarþýlaþdýq, ancaq mən yaxýnlýq göstərmək istəmədim.

Çox istərdim ki, hörmətli Rauf Ýnan Səbahəddin Əlinin həyat yoldaþýnýn belə bir söz söyləməyəcəyini təxmin edəydi. Bir tərəfdən də, bunu açýqlamasý, bir növ, yaxþý oldu. Beləcə, yanlýþ þəkildə bilinən bir hadisəni açýqlamaq fürsətini əldə etdim.

Bu, Asiyə Eliçin öz xatirələrini deyil, daha çox Emin Türkün dilindən danýþýr. Emin Türk yaþasaydý, məncə, Asiyəyə qəzəblənərdi. Çünki Emin Türk Səbahəddini duyðularý ilə deyil, aðlý ilə qiymətləndirirdi. Belə olan halda, Asiyə Emin Türkü də alçaltmýþ olur. Danýþdýqlarýný nəzərə alsaq, demək, onlarýn Səbahəddinə olan sevgi münasibəti səmimi deyilmiº. Səbahəddinin Emin Türkə, – “Sən havayý kəfən tapsan, ölməyə razýsan”, – deməsi hadisəsi belə baº vermiºdir: Emin Türk Səbahəddinin gecələr kitab oxumasýna qarýþýr, – “Çox elektrik iºlədirsən”, – deyərək elektrik pulunu ona ödətdirirmiº. Səbahəddin Əlinin qəzet və jurnallarý Emin Türkə pul qarþýlýðýnda satdýðýný xatýrlamýram. Ola bilsin, bu onun subaylýq dövründə olub. Əgər bunu edibmiºsə də, çox vaxtý olduðu kimi, ona iliþmək üçün etmiºdir.

Asiyə, əslində, özünün və həyat yoldaþýnýn Səbahəddinə qarþý otuz ildən artýq müddətdə bəslədikləri səmimiyyətsizliyi dilə gətirir. Onlarýn ürəyini bu dərəcədə sýxan bir insanla görüþmələri, tanýþlýqlarýný davam etdirmələri səmimiyyətsizlikdən baºqa nə ola bilər ki?

Mənim onlardan səkkiz min lirə istədiyimi açýqlayýr. Ola bilsin, ya Emin Türk mənimlə etdiyi söhbəti Asiyəyə danýþmayýb, ya da Asiyə mövzunu unudub. Çünki məsələ onun danýþdýðý kimi deyil.

1958-ci ildə əməliyyat olunub xəstəxanadan yenicə çýxmýþdým. Emin Türk də, səhv etmirəmsə, Kayseridən geri qayýdan vaxt mənə yoluxmaða gələrkən alma gətirmiºdi. Bizə, – “Əkinlə məºðul olduq, bu il iþlərimiz yaxþý getdi, on beþ min lirə pul qazandým, nəyəsə ehtiyacýnýz olarsa, mənə deyin”, – söylədi. Bu hadisədən qýsa müddət sonra Cövdət Qüdrətin həyat yoldaþý Ýhsan (səhv etmirəmsə, həmin vaxt nəqliyyat idarəsində iºləyirdi) bir gün bizə gəldi. Gözəl bir pianonun səkkiz min lirəyə satýldýðýný, bəlkə, Filiz üçün almaq istəyəcəyimizi düºünərək xəbər verməyə gəlmiºdi. Həmin vaxt Səbahəddinin xaricdə çap olunan kitabýnýn pulunu almaq üzrə idim. Qýzým konservatoriyada oxuduðu üçün ona piano lazým idi. Filizə dedim ki, gedib Rəbiyyə xalasýna Emin Türkün dedik-lərini danýþýb məsləhətləºsin. Rəbiyyə çox yaxýn rəfiqəm idi və həmin vaxt Müvəffəq ªərəfin həyat yoldaþýydý. Çox yaxþý adamdý. Həyat yoldaþýmýn ölümündən sonra bizdən uzaqlaºmayan, əksinə, problemlərimizi dinləyən, qýzýma mənəvi cəhətdən də dəstək olan yeganə insandý.

Rəbiyyə demiºdi ki, piano çox vacibdir, Emin Türkə zəng et. Rəbiyyəgilin telefonu olduðuna görə onlar Samsuna zəng ediblər. Telefonda Emin Türk Filizi danlayýb. Bu, Filizin qüruruna toxundu, bir daha Emin Türk və onun ailəsi ilə görüºmək istəmədi. Asiyə, – “Pulumuz heç yoxdur”, – deyir. Düz danýþmýr, çünki mənim ən çətin vaxtlarýmda belə, heç kimdən borc istəmədiyimi hamý bilir. Səkkiz min lirə həcmində pulu da, bu haqda düz-əməlli düºünmədən, qarþýlýðý olmadan istədiyimi düºünməsi, hətta həqiqəti gizlətməsi qəribədir. Asiyə, – “Emin Türk təəccüblənmiº, pis olmuºdu”, – deyir. Bu sözlər səmimi deyil. Mədihə Bərkəslə birlikdə Emin Türkgilə getdiyimiz doðrudur. Filiz onlara getmək istəməmiºdi. Emin Türk Səbahəddinin kitablarýna həsəd aparýrdý. Ölümündən sonra da kitablarý ucuz qiymətdən almaq istəyirdi. “Mənim kitablarýmla birlikdə onun xatirəsinə kitabxana yaradarýq”, – deyirdi. Onun dediklərini ciddi qəbul etmirdim. O dövrdə bizə kitabxana qurmaða kim idi icazə verən?! Qýrx il əvvəl alman dilində oxuyan neçə nəfər var idi ki? Bundan baºqa, Səbahəddin Əlinin kitablarý, Emin Türkün məsləhət gördüyü kimi, bukinistlik də deyildi. Filiz dikdaban ayaqqabý geyinməzdi. Əgər belə demiºəmsə də, bir az da onlarla zarafatlaºmaq üçün demiºəm. Biz kitablarý sonradan Ýstanbul Universitetinin Ədəbiyyat fakültəsinə satdýðýmýz zaman, Asiyənin dediyi kimi, pulumuz yox idi. “Varlýq” nəþriyyatýnda kitablar daha sonra çap olundu. Kitablarý satdýðýmýz üçün, görünür, bizi günahlandýrýr. Halbuki mən bunun əksini düºünürəm. Kitablarý Emin Türkə satsaydým, onlarý kim oxuyacaqdý? Ýllərdir ki, bu ədəbi kitablar öz oxucusunu tapýb. Kaþ ingilis, fransýz və rus yazýçýlarýnýn da kitablarý alýnaydý. Bizim evimizdə kimsəsiz qalmaqdansa, çox adamýn köməyinə çatardý. Məcid Göybərk sað olsun, ö dövrün þərtləri altýnda təkcə alman ədəbiyyatýnýn kitablarýnýn alýnmasý imkanýný yaratdý. Biz də maddi və mənəvi baxýmdan xeyir görmüþ olduq. Çox açýq þəkildə deyim ki, baþqa dayaðýmýz yox idi. Asiyə mənim sözlərimi səhv ºəkildə qiymətləndirməməlidir. Filizin gəlməməsini bəhanə edərək məsələyə bu qədər səthi baxýlmamalýdýr.

Bundan baºqa, mənim həyat tərzimi tənqid etmək, –“elə danýþdý”, “belə söylədi”, – deyə, ºayiələr yaymaq onun iºi deyil. Mənim ev alýb rahatlýða çýxdýðýmý deyir. Amma mən Filizə piano alacaðam dedikdə o mənə, – “Filizə piano almaqdansa, bir kooperativə girib baþýný soxacaðýn ev al da”, – söylədikdə mənim onun kimi düºünmədiyimi dediyimi, görünür, unudub, çünki ziddiyyətli danýþýr. Ýzin verirsə, deyim ki, Səbahəddinin xatirəsini mən, hər halda, ondan daha çox düºünürəm. Bunu həyatýmýzla da sübut etdik. Aðrýacý çəkdik, amma ºikayət etmədik. Məºhur məsəl var: “Atəþ daha çox düþdüyü yeri yandýrar”.

FÝLÝZ ƏLÝ LASLO

Xatýrlaya bildiklərim

Atamý son dəfə görəndə qýþ idi. Ankaranýn soyuq, qarlý fevralý. Ýbtidai sinfin beþinci sinfində oxuyurdum. Atam həmin qýþý bizdən ayrý, Ýstanbulda keçirirdi (1947-1948). “Markopaºa” hadisəsi pis nəticələnmiº, ya da nəticələndirilmiþdir. Yük maþýný sürürdü. O qarda, qýþda Urfadan gəlirdi. Ayaðýnda çəkmələr, əynində içi xəzli meºin gödəkçə, baþýnda da içi xəzli meþin sürücü papaðý. Görməyə alýþmadýðým bir tərzdə geyinib, amma xəyal gücümə təsir göstərir.

Paltarlarýna vasvasýlýqla diqqət edən atam da bu geyim dəyiºikliyindən razý görünür, durmadan zarafatlar edir, – “Artýq böyük səyyah olmuºam”, – deyir. O gecə onun papaðýný baþýmdan heç çýxarmadým, o da köhnə “Kodak” fotoaparatý ilə məni papaqlý halda bir neçə dəfə çəkdi. Yolda yük maþýný ilə palçýða batmasýnýn, qayçý sýndýran qəribə Desotonun, Diclə çayýnda yük maþýnlarýný bir sahildən digərinə salla çəkənlərin ºəkilləri ilə birlikdə özünün də papaqlý þəklini son məktubunun içinə qoyub göndərmiþdi. Arxasýna da, – “Alaqaranlýqda bir Qafqaz ºahzadəsi”, – sözlərini yazmýþdý.

O bizdən ayrý keçirdiyi günlərindən bəhs edərkən mən onun danýþdýqlarýný gözümün önünə gətirməyə çalýþýrdým. Ulusda hansýsa yerlərə birlikdə gedirdi. Yük maþýný ilə əlaqəli hansýsa iþləri həll etməli idi. Heç onun yanýndan ayrýlmaq istəmirdim. Ýstanbula getməsini də istəmirdim. Amma o, bir neçə gün qalýb Ýstanbula qayýtdý. Anamla tək qaldýq.

Məktublar gəldi, hədiyyələr göndərdi, sonra məktublar kəsildi. Anamla dostlarý öz aralarýnda narahatlýqla danýþýrdýlar, mən onlarý baþa düþə bilmirdim. “Gizlənir, tapsalar, yenə həbsə düºəcək”, – deyirdilər.

Mətbuatla baðlý bir sýra məhkəmə prosesi kabus kimi onu izləyirmiº.

Paþaqapýsý həbsxanasýnda üç ay yatdý. Saçlarý aðappaq aðardý, beli büküldü. Məhbus həyatýna daha dözə bilməzdi.

Yay keçib gedir, hələ də bir xəbər yoxdur. Mən Ankara Qýz Liseyinin altýncý sinfinə gedirəm. Dərslərimi çox yaxþý oxuyuram. Bir gün məni dərsdən çaðýrýrlar. Qaçýþla məþðul olan Ünər Teomandýr. Yuxarý sinifdəndir. Müəllimin qulaðýna nə isə pýçýldayýr, məni məktəbin həyətinə çýxarýr. Orada iki gənc adam var. Biri yanýma yaxýnlaþýr, Ünərdən soruºur: “Bu, Səbahəddin Əlinin qýzýdýrmý?” Digəri də o dəqiqə ºəklimi çəkir. Baºa düºürəm ki, pis bir ºey baº verir, qaça-qaça sinfimə qayýdýram.

O gecə qapý döyülür. Daha iki gənc jurnalist gəlib. Guya anama yaxþý xəbər gətiriblər. “Səbahəddin Əlinin öldürülməsi xəbərini aldýq, amma səhv imiº, xaricə qaçýbmýþ. Bu haqda nə deyə bilərsiz?” – kimi qəribə suallar verirlər. Anam susur. Ertəsi gün qəzetdə belə bir xəbər çýxýr: “Səbahəddin Əlinin arvadý, – “Ərimin baþýna nə gəldisə, bu kitablarýn ucbatýndan gəldi”, – deyib”. Bundan artýq haqsýzlýq edə bilməzdilər. Amma bu gün də buna inananlarýn sayý az deyil. Ýnsan övladýnda yaxþý niyyət öz yerini pis niyyətə asanlýqla verə bilir.

Qəzetdə bir ºəkil də var. Altýnda yazýlýb: “Öldürülmüþün balaca qýzý Filiz”. Dostlar gəlib bizi evdən aparýrlar. Qýsacasý, jurnalistlərdən qaçýrýq. Bir neçə gün evə baº çəkmirik. Anam hətta danýþa da bilmir. Sanki dilini udub.

***

Atamý necə çox istədiyimi onu itirdiyim vaxt dərk etməmiºdim. Onsuz da öldüyünə uzun müddət inanmadým. Həmiºə gözləyirdim ki, bir gün anidən gələcək. Bu səbəbdən ölümünə görə də çox aðlaya bilmədim. Qýsasý, təəccüb içində idim. Bu təəccüb hissi illərlə davam etdi.

Xəyallarýmda çox vaxt onunla üz-üzə gəlirdik. Həmin vaxt əməlli-baþlý giley-güzar edirdim. Ýnsanýn öz övladýný bu cür atýb getməsinin qətiyyən baðýþlanacaq bir þey olmadýðýný təkrar-təkrar deyirdim. Atam xəyallarýmda heç yaþlanmadý, olduðu kimi qaldý. Qýzýlý çərçivəli eynəyinin arxasýndan gülərkən qýraqlarý çox þirin ºəkildə qýrýþan gözlərlə baxdý mənə və gileylərimə cavab vermədi.

O tanýdýðým yeganə ata idi ki, bilərəkdən, ya da içindən ancaq elə gəldiyi üçün övladýnýn insan kimi böyüməsi və tərbiyə olunmasý ilə baðlý müəyyən bir proqram daxilində hərəkət edirdi. Hələ məktəb yaþýmdan çox-çox əvvəl mənə mütaliə və kitab sevgisini aþýlamýþdý. Dünyaný mənə tanýtmaq üçün əyləncəli vasitələr tapmýþ, xarici ölkələrin bayraqlarýný, xəritədəki yerini çox vaxt oyunlarýn köməyilə öyrətmiºdi. Evdə Qrimm qardaþlarýnýn nəfis rəsmlərlə bəzədilmiº, alman dilində naðýl kitabý vardý. Mən rəsmlərə baxan vaxt o, naðýllarý türk dilinə çevirib oxuyurdu. Daha sonraký illərdə məsləhət görmüºdü ki, Dədə Qorqud dastanýný da oxuyum. Atam kitablarý oxuna bilən-oxuna bilməyən deyə, hissələrə ayýrmýrdý. Yaxþýný pisdən ayýrmaq üçün, sadəcə, çox oxumaq lazým gəldi.

Daha sonraký illərdə o, alman klassik və romantik yazýçýlarýnýn þeir, hekayə və romanlarýndan sanki Qrimm qardaþlarýnýn naðýllarýný danýþýrmýþ kimi maraðýmý çəkən tərzdə bəhs edir, bu yazýçýlarýn þəxsiyyəti, yaþadýqlarý dövrün xüsusiyyətləri, adət-ənənələri haqqýnda uzun-uzun danýþardý. Hötenin “Faust”unu da ilk dəfə belə axºamlardan birində danýþmýþdý mənə. Sonralar – atam həyatda olmadýðý vaxtlarda “Faust”un keçi dərisi ilə cildlənmiº, içərisi qravürlərlə bəzədilmiº nüsxəsini əlimdə bərk-bərk tutub alman dilini bilməsəm də, onun mənə danýþdýqlarýný xatýrlayaraq xəyallara dalmýþdým. Alman ədəbiyyatýndan sonra mənə xüsusilə Qoqol, Puºkin və Çexovu sevdirmiºdi və beləcə, dünya ədəbiyyatýný yavaº-yavaº gündəlik həyatýma salmýþdý. Daha sonraký illərdə bir gecə – yataðýma girdikdən sonra yanýma gəlib “Ayran” hekayəsini ilk dəfə mənə oxumuºdu. “Ayran” mənə ən çox təsir edən hekayələrdən biridir. Bəlkə, atamýn belə bir xatirəsi olduðuna, bəlkə də, kənd uþaðýnýn çarəsizliyinə qarþý içimdə üsyan qalxdýðýna görə…

Atam yazacaqlarýný aðlýnda uzun müddət planlaþdýrar, götür-qoy edər, qýsa qeydlər aparardý. Belə vaxtlarda çox dalðýn olar, yanýnda bomba partlasa, eþitməzdi. Sonra isə bir gün “Hermes” markalý yazý makinasýný bəzən tələm-tələsik dizinin üstünə qoyar, bəzən də yemək masasýnýn üstünə yerləºdirib sürətlə yazmaða baþlayardý. Yazdýqlarý bitdikdə mütləq oxumaq istəyərdi. Anama, mənə və ya dostlarýna oxuyar, bunun dinləyən adama necə təsir etdiyinə fikir verər, məhz bu cəhətə diqqət yetirərdi.

Ayýn əvvəlində maaþýný alar-almaz Ulusdaký “Akba” kitab maðazasýna gedərdi. Kitablara baxmaq və onlarý satýn almaqdan ibarət bu ºənliyə bəzən mən də qatýlardým. Məni uþaq kitablarý bölməsinə salar, – “Sən öz istədiklərini seç”, – deyərək tək qoyardý. Sonra da seçdiyim kitablarý gözdən keçirər, lazýmlýlarý və lazýmsýzlarý ayýrar, yenə də çoxuna, – “Tamam”, – deyib alardý. Atam həmin vaxt gələn almanca kitab və jurnallarýn, demək olar ki, hamýsýna baxmýþ olar, əksəriyyətini də dözə bilməyib alardý. Bizim bu kitab maðazasý macəramýz, ən azý, bir-iki saat çəkərdi. Sonra əl-qolumuz dolu vəziyyətdə o dövrün ən müasir nəqliyyat vasitəsi olan trolleybusa minib Yeniºəhərin “Qərənfil” küçəsində yerləºən çardaqdaký evimizə qayýdardýq.

Yolda atamýn baþý yeni aldýðý kitablara baxmaða qarýþar, ətrafýndakýlarý bir andaca unudardý. Bir ara bir təbiət bilicisi olan Riçard Katz adlý səyyahýn kitablarýnýn həvəskarýna dönmüþdü. Bu adam Afrika, Sakit okean adalarý, Cənubi Amerika və Avstraliya yerli xalqlarýnýn həyatý, adətləri, florasý, faunasýný nəfis fotoºəkillərlə göstərən bir neçə cild kitab yazmýþdýr. Bir müddət anamla məndə foto-ºəkillərə, atamda isə kitablara əsaslý bir həvəs oyanmýþdý.

Atamla birlikdə etdiyimiz ən zövqlü iºlərdən biri də Dövlət Konservatoriyasýna, ya da o zamanký adý ilə desək, Təlim Səhnəsi olan Ýctimai Mərkəzə gedib opera və teatr məºqlərini izləmək idi. Konservatoriyada atamý çox istəyən tələbələri mənə də xoº münasibət göstərirdilər. Onun dərsi olduqda baþýmý qatardýlar. 1940-cý illərin ilk yarýsýnda atam Dövlət Teatr və Operasýný qurmaqda məsul olan dünyaca məºhur səhnə rejissoru professor Karl Ebertin tərcüməçisi və köməkçisi olmuºdu. Eyni zamanda, o, Təlim Səhnəsinin dramaturqu və konservatoriyada diksiya müəllimi kimi iºləyirdi. Ona teatr və opera bölmələrinin ilk məzunlarýný vermiþdilər. Tələbələr lap professional sənətkarlar kimi iºləməyə məcburdular. Həmin vaxt onlarda sevə-sevə, hətta eºqlə kollektiv iºləmək havasý vardý.