Текст книги "Səbahəddin Əli haqqında xatirələr"

SƏBAHƏDDÝN ƏLÝ

Haqqýnda XATÝRƏLƏR

“Xatirə Ədəbiyyatý” silsiləsindən 23-cü kitab

ÝÇÝNDƏKÝLƏR

ÖN SÖZ

Giriº

NAZÝM HÝKMə–

Ön söz yerinə: “Səbahəddin Əliyə dair”

41 ÝLLÝK HəYAT TARÝXçəSÝ

XATÝRƏLƏR

SüHEYLA CONKMAN

–Böyük qardaþým Səbahəddin Əli

ALÝYə ƏLÝ

–Birlikdə olduðumuz günlər

FÝLÝZ ƏLÝ LASLO

–Xatýrlaya bildiklərim

MəLAHəT TOQAR

–Dostum Səbahəddin Əli

NÝYAZÝ BəRKəS

–ªəxsi xatirələr

MəDÝHə SəRTəL

–Tanýdýðým qədəri ilə – Səbahəddin Əli

NÝYAZÝ AðýRNASLý

–Kədəri ürəyimdəki təzəliyini qoruyur

MüVəFFəQ ªəRəF

–Yaþadýðýmýz dövr və Səbahəddin Əli

VəDAT GüNYOL

–Səbahəddin Əli – Könül quþumun bir qanadý

ÝSMAYýL HAQQý BALAMÝR

–Yaºamaqdan zövq alan insan

EROL GüNEY

–Tanýdýðým Səbahəddin Əli

SEVGÝ SANLý

–Ziyalý insan: Səbahəddin Əli

SAMÝM QOCAGöZ

–Səbahəddin Əli ilə

MüCAP OFLUOðLU

–Səbahəddin Əlini tanýmaq

KAMAL BəKÝR

–Səbahəddin Əlini anarkən

ÖN SÖZ

Filiz Əli və Atilla Özkýrýmlý birlikdə hazýrladýqlarý və 1978-ci ildə çap olunmuº bu kitabla Səbahəddin Əlinin həyatýna dair xeyli naməlum faktlarý üzə çýxarmýþ, bir çox ºəxsi sənədi ilk dəfə nəºr etdirmiºlər. Səbahəddin Əlini tanýyanlar onunla baðlý xatirələrini yazaraq kitaba çox böyük töhfə vermiº, bütün bunlar da əlinizdə tutduðunuz bu kitabý Səbahəddin Əli ilə baðlý tədqiqatlarýn ən əhəmiyyətli qaynaðýna çevirmiþdir.

1978-ci ildə böyük bir cəsarətin və sədaqətin nəticəsi olaraq çap olunan kitab, sadəcə, Səbahəddin Əli haqqýndaký araþdýrmalar üçün mənbə deyil, bir sənətkarýn ölümündən sonra onun üçün edilməsi vacib olanlarý göstərmək baxýmýndan da əhəmiyyətli nümunə oldu. O vaxtdan keçən otuz beº il ərzində Səbahəddin Əli barədə xeyli kitab nəºr olundu, sərgilər açýldý, sənədli filmlər çəkildi.

Kitabýn geniþləndirilmiº ikinci nəþri 1986-cý ildə nəºriyyat tərəfindən həyata keçirildi.

Üçüncü nəºr isə olduqca uzunmüddətli əziyyətin və Səbahəddin Əli ilə baðlý aparýlmýþ uzun araþdýrmalarýn məhsuludur. Bu nəºrə “A-dan Z-yə qədər Səbahəddin Əli” kitabýndan yeni məlumatlar, daha əvvəl “Delta” seriyasýnda yer almýþ yazýlar və dövri mətbuatda Səbahəddin Əli haqqýnda dərc olunan bəzi yazýlar əlavə olunmuºdur. Kitabýn birinci nəºri vasitəsilə oxucu ilə ilk dəfə görüºə gələn “Məktublar” “Hər zaman gənc qalacaðam”da, þeirlər isə “Bütün ºeirləri” kitabýnda bir araya gətirilməsi səbəbindən bu nəºrdən çýxarýlmýþdýr. Olunan bütün dəyiºikliklər aid olduqlarý səhifələrdə haºiyələrlə bildirilmiºdir. Daha əvvəlki nəºrlərdə yer almýþ haþiyələr gözdən keçirilmiº, onlara əlavələr olunmuº və bir-birinə uyðunlaþdýrýlmýþdýr.

Yeni nəºrin çox sevilən yazýçý olan Səbahəddin Əlinin türk ədəbiyyatýndaký yerini daha yaxþý baþa düþməyimizə kömək edəcəyini düºünürəm. Yeni araþdýrmalara ilham mənbəyi olmaq ümidi ilə…

Sevəngül Sönməz

Üsküdar, 2013

Giriº

Türk nəsrinin cümhuriyyətdən sonraký inkiþafý qiymətləndirilərkən xüsusi qeyd edilməli olan Səbahəddin Əlinin öldürülməsindən otuz il keçməsinə baxmayaraq, onun həyatý, əlaqələri, davranýþ xüsusiyyətləri, bir sözlə, insan olaraq portreti hələ də çəkilməmiºdir. Üstəlik, o, hekayə və roman yazýçýlýðýndan əlavə, Nazim Hikmətin həbsdə olduðu, sosialist düþüncənin qəbul edilmədiyi, sosialistlərin təqib olunduðu dövrdə siyasi məzmunlu mübarizəni bir neçə dostu ilə birlikdə həyata keçirən insandýr. Bu səbəbdən də eynilə Lorka kimi, Xara kimi o da faþizmin qurbaný hesab edilməlidir.

O, 1948-ci il fevralýn 5-də “Qandallý hürriyyət”də dərc olunmuº “Əsl böyük təhlükə bügünkü səlahiyyətsiz iqtidarýn fəaliyyətidir” yazýsýndan “Fərsiz idarə etdikləri milləti kommunizm təhlükəsindən qurtarmaqdan ötrü əcnəbilərin ianəsini gözləyən insanlarla pis yola düþmüþ arvadýnýn namusunu dostlarýnýn köməyilə təmizləmək istəyən adam arasýnda heysiyyətsizlik nöqteyi-nəzərindən heç bir fərqin olmadýðýný bu millət çox yaxþý baþa düþür” cümləsinin çýxarýlmasýna baxmayaraq, öldürüldükdən sonra da mühakimə olunan adamdýr.

Amma təəssüf ki, illər boyu nə yoldaþlarý, nə dostlarý, nə yaxýnlarý, nə mütərəqqi ziyalýlar, nə də sənətkarlar Səbahəddin Əliyə sahib çýxa bildilər. Qaçmaq istəyini gizlətmədiyi üçün yoxa çýxdýqda xaricə getdiyi düºünülmüº, öldürülməsi xəbəri mətbuata düz doqquz ay sonra gəlib çatmýþdýr. O ölüm ki, hələ də üstü açýlmamýþ, həqiqi günahkarlar tapýlmamýþdýr. Yaradýlmýþ qorxu və ürkü ºəraitində adýný çəkmək cinayət sayýlmýþ, faktlar unutdurulmuº, yaratdýðý əsərlər nəþr olunmamýþdýr. Bu elə bir təzyiq, elə bir senzuradýr ki, heç bir qanuni əsasý yoxdur.

Amma türk ziyalýsýna, türk sənətkarýna, türk gəncinə nə Nazim Hikmət, nə də Səbahəddin Əlini unutdura bilmiºlər… Mütərəqqi düºüncəni, xalqýn tərəfində, fəhlənin tərəfində olan ziyalýlarý, sənətkarlarý boðmaq, yox etmək istəyənlər tarixin qaranlýqlarýna gömülmüº, cýrtdanlaþdýraraq əzmək istədikləri insanlar öz üsyanlarý, yaradýcýlýqlarý ilə qaranlýðý daðýdaraq div olmuþlar. Bu gün onlarýn türküləri oxunur, yaradýcýlýðý ürəyimizə ºüur və müqavimət toxumu səpirsə, bu, inandýqlarý doðrularýn, baðlandýqlarý dünyagörüþünün gücündən irəli gəlir. Bu, reallýðý, həyatýn gerçəkliyini məhz öz dünyagörüºləri və sənətkar ºəxsiyyətləri ilə yoðurub bizə ötürmələrindən irəli gəlir.

Belə olduðu halda onlar artýq, sadəcə, yaradýcýlýqlarý ilə deyil, həyat tərzləri, ºəxsiyyətləri, insani tərəfləri ilə də tanýnmalý, qəbul edilməli, dəyərləndirilməlidirlər. Xatirələri yaþadýlmalý, onlardan qalan nə varsa, tək söz olsa belə, dərc olunmalý, dostlararasý söhbətlərdə danýþýlanlar da yazýya alýnmalýdýr. Çünki məhz bu yolla onlarýn böyüklüyünün sirri açýla, yaradýcý þəxsiyyətləri çoxölçülü olaraq ictimai və fərdi reallýqlarý daxilində qiymətləndirilə bilər.

“Səbahəddin Əli” adýný daþýyan bu kitab məhz belə bir məqsəd, belə bir cəhdin məhsuludur. Bundan baºqa, bu kitab Səbahəddin Əlinin çox sevdiyi qýzý Filizin öz anasý və atasýnýn dostlarýnýn köməyilə onun üçün hazýrladýðý hədiyyə hesab oluna bilər.

Mənimsə bu kitaba verdiyim töhfə böyük deyil. Hətta materialla təmin etməyə səy göstərdiyimi də deyə bilmərəm. Xatirələr, məktublar, araþdýrmalar, Səbahəddin Əlinin çap olunmamýþ əsərləri Filiz tərəfindən toplanýb. Onlarýn düzəldilməsi, seçilməsi və ardýcýllýqla yýðýlmasý iþini isə mən öz üzərimə götürmüºəm. Baºqa sözlə, unu o verdi, xəmiri də mən yoðurdum.

Materialýn toplanmasý iþi iki ilə qədər çəkdi. Ələ keçən hər mətn mənə verildikcə onun nə qədər vaxtalýcý, araþdýrma tələbedici mücadilə tələb edəcəyini bilirdim. Bundan əlavə, Türkiyə Yazýçýlar Birliyinin verdiyi, Səbahəddin Əlini tanýyanlarýn xatirələrindən ibarət olacaq bir kitabý hazýrlamaq iþini də təkcə elə bu səbəbdən icra edə bilmədiyimdən qarþýya çýxacaq çətinliklərdən xəbərdar idim. Nədənsə əksər adamlar danýþmaq, bildiklərini demək istəmirlər. Bu iºə, ilk növbədə, “açar adamlar”la – Səbahəddin Əlini çox yaxþý tanýyanlarla, ən yaxýn dostlarý və həyatýndaký sirləri bilənlərlə baþlamaq lazým idi. Sonra da həmin adamlarýn mənə inanmasý üçün ortaq bir tanýþ tapmaq məcburiyyətində qalýrdým. Görüºmək üçün xeyli əlləºib-vuruºduqdan sonra yenə də görürdüm ki, əhəmiyyətli bir ºey demir; hamýnýn bildiyini yenidən danýþýr, yaxud sizi görüþdürən ortaq tanýþý, ya da haqqýnda bəhs etdiyi adamýn baþqa bir yaxýnýný sözarasý pisləyir. Qýsasý, bu, məhdud imkanlarla çətin müvəffəq olacaðým bir iº idi.

Səbahəddin Əlinin öldürülməsi baxýmýndan oxþar tədqiqata, demək olar ki, eyni vaxtda giriþmiþ Kamal Bayram Çuxurqavaqlýnýn kitabý da dediklərimə sübut deyilmi?[1]

Heç kimi günahlandýrmaq istəmirəm. Amma ortada bir həqiqət var: Türkiyənin son əlli ilini yaþayanlar danýþmýrlar. Xüsusilə də 1930–1950-ci illər arasýnda olan müddət haqqýnda suallarý susaraq yola verirlər. Bir neçə mənalý söz, “Hə, onu deyirsiz?”– sualý ilə kifayətlənən sirr dolu təbəssümlər, əhəmiyyətsizcəsinə baþ yýrðalanmasý ilə müºayiət olunan ifadələr – görə biləcəkləriniz bu olur. Hər þey qaranlýq, þübhə dolu… Gizlədilən nədir? Onlarýn bundan sonra kimə, nə cür zərəri dəyə bilər? Yoxsa tənqid olunmaqdanmý çəkinirlər? Bügünkü səhvlərdə, qarýþýqlýqda keçmiþin heç bir payý yoxdurmu? Türkiyədəki sosializm hərəkatý hansý mərhələlərdən keçərək bu vəziyyətə gəldi? Bu inkiþafýn tarixini Darendəlioðlu, Sayýlqan, Təvətoðlu kimi əksdüºüncəli adamlarýnmý kitablarýndan öyrənməli idik?

ªübhəsiz ki, bu kitabýn belə bir iddiasý yoxdur. Lakin nəzərdə tutduðum mövqenin dəyiºməsində müsbət bir addýmdýr. Bəlkə müəyyən çatýþmazlýqlarý da var. Buna baxmayaraq, bu çatýþmazlýqlar tamamlana bilər. Bəlkə də, kitab çapdan çýxdýqdan sonra xatirələrini göndərməyənlər onlarý göndərər, nəyisə səhv xatýrlayanlar öz səhvlərini düzəldər, xatirələrini yazarkən bəzi hadisələri unudanlar əlavələr edərək nəºr olunmuº bu materialý daha da zənginləºdirə bilərlər. Filiz də, mən də hər cür tənqidə, materialý zənginləºdirmə cəhdinə müsbət yanaþýrýq. Çünki həqiqətə bu yolla çatacaðýmýza inanýrýq.

Xatirələrdə yer almýþ yazýlardan yalnýz biri – Müvəffəq ªərəfin yazýsý bir söhbət ºəklində olmuºdu. Diktafondan yazýya keçirilərkən də öz istəyinə uyðun olaraq, söhbətin daðýnýqlýðý aradan qaldýrýlmýþ, hadisələr əsasən yenidən iºlənmiºdi. Bəzi hissələr isə Kamal Bayramýn kitabýndaký söhbətində də təkrarlandýðý üçün çýxarýlmýþdýr. Çünki mən eyni il ərzində çap olunan iki kitabda eyni hissələrin yer almasýný düzgün hesab etməmiºdim. Müvəffəq ªərəf, əlbəttə ki, bildiklərini səmimiyyətlə nəql etmiºdi. Üstəlik, fərqli vaxtlarda. Amma ondan asýlý olmayan səbəblərə görə kitablarýn çapý eyni zamana düºmüºdü. Mən də bir-birinin təkrar etməsini deyil, yeniləməsini qarþýma məqsəd kimi qoydum.

Xatirələr və məktublarda haqqýnda bəhs olunan bəzi hadisələr, adamlarla əlaqədar uzun izahatlara ehtiyac olmadýðý qənaətinə gəldik. Hər bir mətndə lazým olan ºərhlər var, ya da bir mətn digərini tamamlayýr. Xüsusi izahatlar yazsaydýq, durmadan qeydlər artýrmalý, təkrarlara yol verməli olacaqdýq. Ona görə də lazým olanlarý qeyd etməklə kifayətləndim. Hər halda, kitabý tam þəkildə oxunduqda parçalar yerinə oturur.

ªərhə, qiymətləndirməyə yer ayýrmaðý düzgün hesab etmirəm. Səbahəddin Əliyə hədiyyə olan bu kitabýn məqsədi gələcəkdəki dəyərləndirmələr üçün mənbə rolunu oynamaqdýr. Kitab bu funksiyaný daþýyýr. Üstəlik, bu, bir baþlanðýcdýr. Bu səbəbdən də, sadəcə, Səbahəddin Əlinin detallý həyat hekayəsini əlavə etmiºəm.

Növbəsi gəlmiºkən yazýda yer aldýðý üçün bir səhvi də düzəltmək istəyirəm. Rüfət Ýlqaz Kamal Bayramla söhbətinin bir yerində “Baþdan” jurnalýnýn “Səbahəddin Əli, xüsusi say”ýnýn bir þablonunun (18 yanvar, 1949-cu il) “Cümhuriyyət” qəzetinin incəsənət səhifəsində nəºr olun-duðunu dedikdən sonra “Sənədləri Əziz Nesin vermiþ olmalý idi ki, bunun da xronologiyasýný hazýrlayýblar. Bunu Əziz Nesindən baºqa bilən adam çox deyil. Onsuz da yazýnýn özünü də Əziz Nesin yazýb. Yəqin ki, xronologiyaný da o hazýrlayýb. Bu xronolgiyaya əsasən, həmin dövrün hadisələri orada yan-yana gəlir”, – sözlərini əlavə edir.

Kitabda yer almýþ “41 illik həyatýn tarixçəsi” baþlýqlý xronologiyaný mən hazýrlamýþam (“Cümhuriyyət”, 14 fevral, 1976-cý il)[2]. Bu mövzuda Əziz Nesindən də sənəd almamýþam. Səhifəyə görə məsuliyyət daþýyan Turxan Ýlqazla səhifənin məzmununu müəyyən etdikdən sonra Əziz Nesindən yazý istədim və sənəd sayýla biləcək bir ºey verib-verməyəcəyini soruþdum. Yazýsýný gətirdikdə “Baºdan” dərgisinin adý çəkilən nömrəsi ilə “Markopaþa”nýn ilk buraxýlýþý yanýnda idi. Qəzetdə fotoºəklini çəkdirdik, þablonu hazýrladýq. Xronologiyaný isə Asim Bəzircinin “Səbahəddin Əli” araþdýrmasý ilə “Varlýq” nəþriyyatýnda çýxmýþ “Dəyirman, daðlar və külək” kitabý üçün Tahir Alanqunun yazdýðý ön sözdən istifadə edərək hazýrlamýþam[3]. Bəzirci ilə Alanqunun göstərdiyi bəzi tarixlər bir-birinə uyðun gəlmir. Üstəlik, bəzi məqamlar qaranlýq idi. Doðum tarixində də Kamal Sülkərin yazdýðýný (“Səbahəddin Əli qovluðu”) əsas götürdüm[4].

O xronologiyada tarix və hadisələrlə baðlý məlumat yanlýþlýqlarý var. Amma bu səhvlər o dövrün əlimizdə olan mənbələrindən irəli gəlir. Lakin hazýrda bu kitabdaký məlumatlara əsaslanaraq hazýrladýðým xronologiya həqiqətə ən yaxýn olanýdýr.

Son söz olaraq, Filiz Əli Laslonun adýndan da bu kitabýn ərsəyə gəlməsində zəhməti olan bütün Səbahəddin Əli dostlarýna könül borcu duyduðumuzu bəyan edirəm.

Atilla Özkýrýmlý

NAZÝM HÝKMəTÖn söz yerinə: “Səbahəddin Əliyə dair”[5]

Sərtəllərin çap etdiyi “Rəsmli ay” jurnalýnda texniki redaktorluqla korrektorluq iºlərini görürdüm. “Rəsmli ay” o dövrdə demokratiyaný müdafiə edir, imperializmə qarþý mübarizə aparýrdý. Faºizmin düºməni idi. Sovet Ýttifaqý ilə dostluðun möhkəmləndirilməsini istəyirdi. Ýndi olduðu kimi, o vaxtlar da Sovet Ýttifaqý ilə demokratiya düºmənləri, faºistlər, turançýlar, imperializm agentləri bir cəbhə yaratmýþdýlar. Bu birləºmiº cəbhəyə qarþý “Rəsmli ay” da öz nəºrləri ilə mübarizə aparýrdý.

Jurnalda “Bütləri daðýdýrýq” baþlýðý altýnda ədəbi mübahisə gedirdi. Bu mübahisə, əslində, siyasi demokratik haqlarý müdafiə edirdi. Eyni zamanda, jurnalda Ýstanbulda baþ vermiþ nəqliyyat iºçilərinin tətilini müdafiə edən bir ºeirlə Sovet Azərbaycaný haqqýnda bir reportaj, Ýstanbuldaký Amerika kollecləri ilə Ýncil Evləri və Xristian Gəncləri Birliyi (“W.M.C.”) təþkilatý əleyhinə məqalələr dərc olunurdu. Bunun nəticəsi olaraq da Türk Ocaðý, “W.M.C.” təþkilatý və Ýstanbul polisi əlbir ºəkildə hərəkətə keçərək “Rəsmli ay”ýn mətbəəsinə basqýnlar edirdilər. Baºda Zəkəriyyə Sərtəl olmaqla, Səbihə Sərtəl və mənim öldürülməm tələb olunmuºdu. Lakin “Rəsmli ay” mürəttibləri əllərində dozakllarý ilə mətbəə dəhlizlərində görünən kimi təcavüzkarlar geri çəkilmiºdilər.

“Rəsmli ay” jurnalý haqqýnda bu qýsa məlumatý verməyim hədər deyil. Bu jurnal Səbahəddinin həm ədəbi, həm də siyasi həyatýnda müəyyən yer tutur.

Səbahəddinin “Bir meºə hekayəsi” “Rəsmli ay” jurnalýnda çap olunmuþdu. Bu, onun ilk hekayəsi idi. Dostluðumuz da elə belə baºlamýþdý. “Rəsmli ay” redaksiyasýnda baþlayan dostluðumuzdan söz açýramsa, bunun da Səbahəddinin ədəbi və siyasi həyatýnda yeri olduðunu düþündüyüm üçündür. Səbahəddinin ilk hekayəsinin “Rəsmli ay” jurnalýnda, yəni o dövrdəki “Rəsmli ay”da çap olunmasý yazýçýnýn o zamanký ədəbiyyat, dolayýsý ilə siyasi cərəyanlar arasýnda müəyyən cərgədə yer tutmasý deməkdir. Ýlk yazýsýný bizə gətirməsi Səbahəddinin anti-imperialist, demokratik meylini göstərirdi. Ýstər dostluðumuz, istər “Rəsmli ay” jurnalýnýn o vaxtký mühitinə daxil olmasý, istərsə də sonralar Sinop həbsxanasýnda Türkiyə Kommunist Partiyasý üzvlərindən bəziləri ilə tanýþ olmasý Səbahəddin Əlinin sosializm fikirlərini mənimsəməsində təsiri olmuºdur. Bu mənimsəmə hər gün bir az da güclənirdi. Səbahəddin Marks, Engels, Lenini oxuyur, beynəlxalq fəhlə və xalq hərəkatlarý ilə türk fəhlə, kəndli, sənətçilərinin həyatý ilə yaxýndan maraqlanýrdý.

Səbahəddin ortaboylu idi. Dolu adamdý. Eynəyinin arxasýnda pusquda durmazdý, insanýn gözünə dostca, bəzən də dostyana bir məsxərə ilə baxardý. Baxýþlarý aradabir kədərlə dolardý. Bəzən lazým olduðundan daha çox təlaþlandýðý hallar da olurdu. Bəzənsə özünə, sýrf özünə lazým olduðundan daha çox güvənirdi. Yumruqlarýna deyil, zəkasýna. “Mən, əlbəttə ki, bizim polis xəfiyyələri, komissarlarý, müdirləri, daxili iºlər nazirlərindən zəkalý, aðýllýyam”, – deyərdi.

Səbahəddin, əlbəttə ki, bütün bu sadaladýqlarýndan da, polislərdən də zəkalý və aðýllýydý. Amma onlar məkrli, zalým, hiyləgər, eyni zamanda da mütəºəkkil idilər. Halbuki Səbahəddinin heç bir təþkilatla baðlýlýðý yox idi. Türkiyə Kommunist Partiyasýnýn çox yaxýn tərəfdarý olsa da, üzvü deyildi. Partiya üzvü olsaydý, bu, həbs olunmasý, ya da qətl edilməsinin qarþýsýný, bəlkə, yenə də almazdý. Lakin o lənətə gəlmiº faºist təxribatýna o qədər də asanlýqla düþməz, bir meºədə o cür asanlýqla öldürülməzdi.

Səbahəddinin saçý vaxtýndan əvvəl aðarmýþdý. Öldürüldüyü vaxt özündən sonra vəfalý bir gənc qadýn və bir qýz qoydu.

Alman dilini çox yaxþý bilirdi. Almaniyada olmuþdu. Bəlkə də bu səbəbdən ilk əsərlərində alman romantizminin təsiri hiss olunur. Ömrünün sonuna qədər böyük alman romantiklərinin heyraný olaraq da qaldý. Fransýzlarý, üstəlik, fransýz realistlərini çox sevərdi. Lakin üzərində fransýz ədbiyyatýnýn böyük təsiri olduðu fikri deyilə bilməzdi. Klassik rus ədəbiyyatý, üstəlik, Qoqol, Tolstoy, Turgenev, Çexov və Qorki ilə tanýþlýðý yalnýz ədəbiyyat deyil, həm də sosial fəaliyyətinə təsir etmiºdi. Sovet yazýçýlarýndan Þoloxovu çox sevər, onun böyük rus klassikləri səviyyəsində olduðunu düºünərdi.

Səbahəddin türk folklorunu, xalq ədəbiyyatýný çox yaxþý bilirdi. Yaxþý da þair idi. Þeirlərində xalq ºeirinin təsirini xüsusi hiss etdirirdi.

Səbahəddin Əli türk ədəbiyyatýnýn ilk inqilabçý-realist hekayəçisi və romançýsýdýr. Türk ədəbiyyatýnda Səbahəddindən xeyli əvvəl naturalist, hətta tənqidi realizm hekayəçi və romançýlarý olmuþdur. Onlarda xüsusilə fransýz naturalizmi və realizminin təsiri hiss olunur.

Amma tənqidi realizmlə sosialist realizmi arasýnda olan və sosialist realizmin mərhələsi hesab edilən reformist, xalq realizminin Türkiyədə ilk hekayəçi və romançýsý Səbahəddin Əlidir.

Türk ədəbiyyatýnda þəhər dükançý və sənətkarlarýnýn, ziyalýlarýn, kənd və kəndlinin həyatýný naturalist, hətta realizm, hətta tənqidi realizm nöqteyi-nəzərindən təsvir edənlərə Səbahəddindən xeyli əvvəl də rast gəlirik. Amma bu məqamda bunu demədən keçə bilmərəm ki, Mahmud Makalýn məºhur “kənd xatirələri”ndən, demək olar ki, əlli il əvvəl Türkiyədə “Balaca paþa” adlý roman nəþr olunmuþdur. Bu romanýn birinci hissəsində haqqýnda bəhs olunan kəndlə əlli il sonra Makalýn təsvir etdiyi kənd arasýnda aclýq, səfalət, cəhalət, uºaq və qadýn istismarý və s. baxýmýndan, demək olar, heç bir fərq yoxdur. Hər iki kitabda naturalizm üstün gəlməklə bərabər, tənqidi realizm ünsürləri də var. Bəli, Türkiyə orta sinfinin, kəndlisinin, yoxsulunun həyatlarýný bizə danýþan ilk yazýçý Səbahəddin Əli deyil. Lakin bunu böyük bir ustalýqla, inqilabi xalqçý, realist bir yanaºma ilə yazan ilk hekayəçimiz, romançýmýz odur.

Ötən dəfə bir ədəbi tənqidçi Ýstanbulda çýxan burjua qəzetlərindən birində türk ədəbiyyatýnda son dövrün romanlarýný araþdýrarkən Səbahəddinin adýnýn çəkilməməsinin mümkün olmadýðýný bildiyi üçün cümhuriyyət dövrünün ən güclü romançýsýnýn Səbahəddin Əli olduðunu qeyd edir. Çünki bunu deməsə, türk ədəbiyyatýnýn son dövr romançýlýðýný inkar etmiþ olar. Eyni qəzetlər Səbahəddinin qətl olunmasý xəbərini, az qala, sevincək yazmýþdýlar. Eyni qəzetlər Səbahəddinin qatilini, az qala, milli qəhrəman kimi təqdim edirdilər.

Səbahəddin türk nəsrində bir məktəbin banisi, əsasýný qoyanýdýr. Səbahəddin ən usta türk yazýçýlarýndan biridir. Onun türk nəsri, xüsusilə də türk hekayəçiliyinə təsiri böyük və müsbətdir. Türk ədəbiyyatýnýn xalqçý demokrat, anti-imperialist, sosialist qolu, bir sözlə, türk ədəbiyyatýnýn qabaqcýl yazýçýlarý öz aralarýnda Səbahəddin Əli kimi bir yazýçýnýn olmasý ilə onun saðlýðýnda da fəxr ediblər, ölümündən sonra da fəxr edirlər, edəcəklər də.

Səbahəddinin “Ýçimizdəki þeytan” romaný haqqýnda kitabýn ön sözündə olduqca ətraflý məlumat verilmiºdir. Mən buna nə isə əlavə etmək istəməzdim. Lakin Səbahəddinin yazdýðý dövrdə və indi Türkiyədə senzura, senzura ºərtləri deyildikdə bunu kitablar, jurnallar, qəzetlər və s. nəºr olunmazdan əvvəl onlarýn hansýsa senzura qurumuna göndərildiyi düºünülməməlidir. Belə bir senzura o vaxt da yox idi, indi də yoxdur. Lakin bundan betər bir senzura var: həbsxana. Yəni kitabýný əvvəlcədən senzuradan keçirtməyə məcbur deyilsən. Amma kitabýn nəþr olunan kimi satýþdan qaldýrýla bilər və sənin həbs olunman mümkündür. Ýþ bununla bitmir. Kitabýnýn hansýsa naþirin, tacirin xoþuna gəlməsi mütləqdir. Onu həbsə düºmək təhlükəsi ilə üz-üzə qoymamaq da vacib ºərtdir. Ya da naºir sənin kitabýndan çox pul qazanacaðýný hesablamalý, xoþuna gəlməsə də, təhlükəli olsa da, kitabýný nəºr etməlidir. Ýstər Səbahəddin, istərsə də dostlarý bax belə bir senzura ºərtləri altýnda çalýþýblar, hələ də çalýþýrlar.

Səbahəddinin bəzi hekayələri rus dilinə tərcümə olunub. “Ýçimizdəki ºeytan” onun rus dilinə tərcümə olunan ilk romanýdýr. Yaxþý olardý ki, Səbahəddinin bütün hekayələri və ən güclü romaný olan “Quyucaqlý Yusif” də rus dilinə tərcümə olunsun. Səbahəddin sað olsaydý, ondan soruþsaydýnýz, sizə belə bir cavab verəcəkdi: “Tolstoyun və Leninin dilinə…” Bunu, sadəcə, söz xatirinə yazmýram. Bir dəfə özü mənə eynilə bu cür dedi: “Xalidə Ədib xanýmý rus dilinə tərcümə ediblər… (Eynəyinin arxasýndan əvvəlcə lað ifadəsi ilə, sonra kədərlə üzümə baxdý.) Görəsən, bir gün məni də tərcümə edərlər? (Bu dəfə eynəyinin arxasýndan sevinclə baxýrdý). Az ºey deyil. Gələcəyin ən böyük dilinə tərcümə olunmaq, yüz milyonlarla insanýn səni oxumasý, xalqýný və səni sevməsi…”

Səbahəddin Əlini Puºkin və Leninin dili sayəsində yalnýz ruslar deyil, çinlilər, bolqarlar, ukraynalýlar, monqollar, macarlar, qýsacasý, yetmiº yeddi millət oxuyur. Birbaºa rus dilində oxuya bilir, öz dilinə tərcümə edir. Maya-kovski və Leninin dili sayəsində yetmiº yeddi millət Səbahəddin Əlinin xalqýný – Türkiyə xalqýný və onun dilini sevir. Çünki Səbahəddin Türkiyə xalqýnýn və türk dilinin ən namuslu, ən vətənpərvər, ən istedadlý övladlarýndan biridir.

41 ÝLLÝK HəYAT TARÝXçəSÝ[6]

1907

* Gümülcinəyə daxil olan Əyridərədə dünyaya gəldi (25 fevral).

* Atasý Bəhriyə alay zabiti Oflu Salehin oðlu piyada kapitaný Cahangirli Səlahəddin, anasý Bandýrmalý Mülazým Məhmət Əlinin qýzý Hüsniyyə.

1914

* Ýstanbulda Üsküdardaký Füyuzati Osmaniyədə ibtidai təhsil almaða baþladý.

* Çanaqqalada Ədrəmitin ibtidai məktəbində oxudu.

1921

* Ədrəmit ibtidai məktəbini bitirdi.

* Balýkəsir Müəllimlər Məktəbinə daxil oldu (dekabr).

1926

* Ýstanbul Kiþi Müəllim Məktəbinə keçərək sonuncu sinfi burada oxudu.

* Balýkəsirin “Çaðlayan” jurnalýnda ilk þeirləri çap olundu (mart).

1927

* Ýstanbul Müəllimlər Məktəbini bitirdi (21 avqust).

* Yozqat Cümhuriyyət Ýbtidai məktəbinə təyin olundu (1 oktyabr).

1928

* Yay tətilini Ýstanbulda keçirtdi.

* Elan olunmuº imtahandan keçərək Milli Təhsil Nazirliyi tərəfindən Almaniyaya göndərildi (noyabrýn sonlarý).

1930

* Almaniyadan qayýtdý (yaz).

* Yay aylarýnda maaº ala bilməsi üçün Bursanýn Orxan-qazi-Orxaneli rayonuna təyinat aldý.

* Qazi Təhsil Ýnstitutunda alman dilindən attestasiya imtahaný verdi.

* Aydýn orta məktəbinə alman dili üzrə müəllim təyin olundu (24 sentyabr).

* Ýlk ictimai realist hekayələri “Rəsmli ay”da çap olundu.

* Həmin jurnalda korrektor və katib kimi iºləyən Nazim Hikmətlə tanýþ oldu.

1931

* ªikayət nəticəsində daðýdýcý təbliðat həyata keçirdiyi ehtimalý ilə həbs olundu. Üç ay müddətinə Aydýnda məhbus kimi qaldýqdan sonra bəraət aldý.

* Konya orta məktəbinə alman dili müəllimi təyin olundu (30 sentyabr).

1932

* Bir əyləncə zamaný oxuduðu satirik þeirdə Atatürkü təhqir etməsi səbəbilə Camal Kutay və Emin Soysal tərəfindən ºikayət olunaraq həbs olundu (26 dekabr).

1933

* Konya Birinci Ýnstansiya Cəza Məhkəməsi tərəfindən birillik həbsə məhkum olundu (7 yanvar).

* Kassasiya üçün yazdýðý ərizəyə mənfi cavab verildi. Cəzasý on dörd ayadək uzadýldý (3 mart).

* Məmurluq qeydiyyatý ləðv olundu (29 aprel).

* Sinop həbsxanasýna keçirildi (12 may).

* Cümhuriyyətin yaranmasýnýn onuncu ili münasibətilə qəbul olunan ümumi əfv qərarýndan yararlanaraq cəzasýnýn bitməsinə bir neçə ay qalmýþ azadlýða çýxdý (oktyabr).

1934

* Əvvəlki fikirlərini dəyiºdirməsini sübut etməsi ºərtilə dövlət iºinə qəbul olunacaðý bildirildi.

* “Varlýq” jurnalýnda Atatürkü mədh edən “Mənim eºqim” adlý þeiri dərc olundu (15 yanvar).

* Milli Təhsil Nazirliyi Təlim və Tərbiyə Dairəsinə ekspert təyin olundu (30 sentyabr).

* “Daðlar və külək” adlý ilk þeirlər kitabý çapdan çýxdý.

1935

* Hüseyn qýzý Aliyə ilə Ýstanbulda evləndi (16 may).

* Milli Təhsil Nazirliyi Nəºriyyat müdürlüyünün idarə sədri qoyuldu (25 iyun).

* Əlavə vəzifə olaraq Ankara Ýkinci orta məktəbinə alman dili müəllimliyi verildi (noyabr).

* “Dəyirman” adlý hekayə kitabý nəºr olundu.

1936

* Atasýnýn adý Əlini özünə soyad kimi götürmək istədi. ªəxsi adlarýn soyad olmayacaðý deyildiyinə görə “Alý” soyadýný götürsə də, bu soyaddan heç istifadə etmədi.

* “Quyucaqlý Yusif” “Tan” qəzetində hissə-hissə dərc olunmaða baþladý (9 noyabr).

1937

* Əsgərliyə getdi. Ýstanbuldaký Ehtiyatda olan Zabitlər Məktəbindən çavuþ kimi çýxacaðý halda, Səffət Arýqanýn vasitəçiliyi ilə leytenant olaraq çýxdý (may).

* “Səs” adlý hekayə kitabý və “Quyucaqlý Yusif” romaný nəºr olundu.

* “Quyucaqlý Yusif” romaný ailə həyatý və əsgərlik əleyhinə olmasý səbəbilə satýþdan yýðýþdýrýldý (iyun).

* Qýzý Filiz dünyaya gəldi (30 sentyabr).

1938

* Leytenant olaraq Əskiºəhərə təyinat aldý (aprel).

* Əvvəlcə Musiqi Müəllim Məktəbinə (3 dekabr), ardýnca da Dövlət Konservatoriyasýna təyinat aldý (10 dekabr).

* Karl Ebertin tərcüməçisi, müəllim və dramaturq olaraq çalýþdý.

1939

* Müharibə baþladýðý üçün yenidən əsgərliyə çaðýrýldý. Ýstanbulda Böyükdərədə çörək bölməsinə təyin olundu.

1940

* “Ýçimizdəki þeytan” romaný nəºr olundu. Türkçülərin reaksiyasýna tuþ gəldi. Müəllifə qarþý usandýrýcý yazýlarýn dərcinə baþlandý.

* “Xəz paltolu madonna” “Həqiqət” qəzetində hissə-hissə dərc olunmaða baþladý (18 dekabr).

1943

* “Yeni dünya” adlý hekayə kitabý çapdan çýxdý.

* “Xəz paltolu madonna” romaný nəºr olundu.

* Ýqnasio Silonenin “Fontamara” əsərini tərcümə etdi.

1944

* Onu mətbuat vasitəsilə təhqir edən Nihal Atsýzý məhkəməyə verdi (26 aprel). Atsýzýn günahkar olmasý qəbul edildi və o, dördaylýq həbs cəzasý aldý.

* Üçüncü dəfə Çankýrýda əsgərliyə çaðýrýldý (noyabr).

1945

* Cami Bayqurtla “Yeni dünya” qəzetini çýxardý (1 dekabr).

* Rəhbərlik tərəfindən də dəstəklənən aksiyalar nəticəsində “Tan” qəzeti və bəzi nəºriyyatlar təcavüzə məruz qaldý, yandýrýlýb daðýdýldý (4 dekabr).

* Nazirliyin sərəncamýna alýndý (11 dekabr).

1946

* Əsəd Adil Türkiyə Sosialist Partiyasýný yaratdý (14 may).

* ªəfiq Hüsnü Türkiyə Sosialist Fəhlə və Kəndli Partiyasýný yaratdý (20 iyun).

* Əziz Nesinlə birlikdə “Markopaºa” qəzetini çýxardý (25 noyabr).

* Hər iki partiya baðlandý, rəhbərləri həbs olundu (16 dekabr).

1947

* “Hamýnýzýn kökünə kibrit suyu” baþlýqlý imzasýz (Əziz Nesin yazmýþdý) yazýda (“Markopaþa”, 16 dekabr, 1946) Cəmil Səid Barlasa olunmuº təhqirə görə dörd ay (10 mart); “Bilirsinizmi?” baþlýqlý yazýda Falih Rýfký Ataya olunmuº təhqirə görə üç ay məhkumluq cəzasý aldý (25 iyun). Kassasiya məhkəməsinə müraciət etdi.

* “Markopaºa” hərbi vəziyyət tərəfindən baðlandýqda “Mərhumpaºa” (26 may), “Məlumpaºa” (8 sentyabr), “Əlibaba” (25 noyabr) adlarý ilə nəºr olundu.

* “Həsən Əli – Kənan Dönər komediyasý” yazýsýnda (“Mərhumpaºa”, 26 may) Nihal Atsýz təhqir olunduðu üçün məhkəməyə verildi.

* Cəmil Səid Barlasla baðlý cəzasý dəqiqləºdikdə Ýstanbul həbsxanasýna salýndý, sonra Üsküdara keçirildi (may).

* Həbsdən çýxdý (sentyabr).

* “Ədalət dəhlizlərində” yazýsýna (“Mərhumpaºa”, 26 may) görə “Ədaləti təhqir etmə” üzrə məhkəmə prosesi baþlandý, həbs qərarý verildi (14 noyabr).

* Həbs olunaraq Sultanəhməd qazamatýnda on iki gün yatdý (19 dekabr). Məhkəmə prosesindən sonra sərbəst buraxýldý (30 dekabr).

* “ªüºə imarət” adlý hekayə kitabý nəºr olundu. Kitab sonradan Nazirlər Kabinetinin qərarý ilə satýþdan yýðýþdýrýlacaqdý.

1948

* M.Əli Aybarýn çýxardýðý “Qandallý hürriyyət”dəki “Ən böyük təhlükə” yazýsýna (5 fevral) görə təqibə məruz qalmýþdýr.

* Bir yük maþýný alaraq yükdaþýma iþinə baþladý.

* Həbsdə yatarkən tanýþ olduðu Bərbər Həsən Turalýn tapdýðý Əli Ərtəkinin vasitəçiliyi ilə xaricə qaçmaða təºəbbüs göstərdi (31 mart).

* Nəþi Qýrxlarelinin Sazara kəndi yaxýnlýðýnda tapýldý (16 iyun).

1949

* Ýctimaiyyət yazýçýnýn öldürüldüyünü aylar sonra öyrəndi. Ýstanbul polisinin Bolqarýstana adam qaçýran bir þəbəkəni izlədiyi vaxt tutulan Əli Ərtəkinin Səbahəddin Əlinin qatili olduðu açýqlandý (12 yanvar, 1949). Cinayəti “milli duyðular” altýnda iþlədiyini deyən qatilin keçmiºdə mühakimə olunduðu, hüquq-mühafizə təþkilatýnda bir müddət vəzifə tutduðu məhkəmə zamaný ortaya çýxdý.

* Əli Ərtəkinin Qýrxlareli Aðýr Cəza Məhkəməsində mühakiməsinə baþlandý (30 aprel).

1950

* Qatil Əli Ərtəkinə dörd il hökm kəsildi (15 oktyabr). O, həmin il çýxan əfv qanunu ilə azadlýða çýxdý.

1965

* “Bütün əsərləri”nin nəþri baþlandý.

XATÝRƏLƏR

SüHEYLA CONKMAN

Böyük qardaþým Səbahəddin Əli

Atam Əli Səbahəddin Trabzonun Of rayonundan olan alay zabiti Saleh əfəndi ilə Qafqaz əsilli Saniyə xanýmýn ilk uºaðýdýr. Anam isə Bandýrmanýn Yortan kəndindən olan, alaydan çýxmýþ Mülazým Məhmət Əli əfəndi ilə Xədicə xanýmýn ilk övladý idi. Mən təkcə ana nənəmi görmüºəm. Alyanaqlý, qoca qadýn idi. Uþaqlara qarþý çox da yumþaq sayýlmazdý. Bir də pulu çox sevən bir insandý.

Atam Ýstanbulda Cahangirdə böyüyüb. Hərbi məktəbi bitirdikdən sonra əvvəl Yalvaça, sonra isə Gümülcinənin Əyridərə rayonuna gedib. O, atasý orada əsgərliyini çəkməkdə olan anamla evlənir və böyük qardaþým dünyaya gəlir.

Atam son dərəcə açýqfikirli, mütərəqqidüºüncəli, namuslu və düzgün, musiqi istedadý olan bir adam idi. Anam isə qapalý, dindar bir ailənin qýzý olduðu üçün aralarýndaký uçurum ömürboyu mövcud oldu. Bu, anamýn əsəb böhraný keçirməsinə səbəb olurdu. Lakin atamý həddindən artýq güclü təxəyyülə sahib, zarafatcýl olduðunu, anamýn isə son dərəcə yüksək intellektli, gözəl natiqlik istedadý olan, qüvvətli yaddaºa sahib biri kimi xatýrlayýram. Bacý-qardaþ arasýnda bu cür hafizə gücünə yenə də ən çox Səbahəddin sahib idi.

Böyük qardaþým atasýný on doqquz yaþýnda ikən itirdikdə bundan çox sarsýlýr, ölüm xəbərini aldýqda, – “Elə bildim, həyatýmýn dirəyi yýxýldý”, – deyirdi. O, ailəsinə qarþý məsuliyyətini heç vaxt itirmədi.

Anamla bir yerə düºdükləri vaxt heç cür dil tapmýrdýlar. Buna baxmayaraq, böyük qardaþým anama heç bir gün də köməyini əsirgəmədi. (Hətta Fikrət böyük qardaþýmý sonuncu dəfə Ýstanbulda gördüyü vaxt ona demiþdi: “Anama bir ay pul göndərməsəm, məni ölmüº bilin”). Anam da qalan ömrünü onun arxasýnca gözyaþý axýdaraq yaþadý.

Cürbəcür uþaqlýq xatirələrim arasýnda böyük qardaþýmýn yeri baþqadýr. Çünki insan həyatý dərk etməyə baºlayanda ancaq gördüklərini yada salýr, bütöv bir ömür boyunca da bəzi ºeyləri heç görmür də. Mən böyük qardaþýmý onun haqqýnda eþidərək tanýmýþam.

Almaniyadan məktublarý gəlirdi, bəzən pul da göndərərdi.

Balýkəsir Müəllim Məktəbinin sonuncu sinfində oxuduðu vaxt atamý itirmiþdi. Məktəbi bitirib Berlin Universiteti Ədəbiyyat fakültəsində oxuyarkən Potsdamda pansionda qalmýþdý. Oranýn nadir çiçəklərlə bəzənmiþ bir yer olduðunu, bu cür bir yerdə yaþayan adamýn mütləq þair olacaðýný yazýrdý. Evdə onun sözü həmiºə üstün tutulardý. Hərəkətləri haqqýnda nümunə olaraq danýþardýlar. Anam daha çox onun dərs oxumasýný, kitab oxumaða olan həvəsini və müəllimlərinin onu daim nə qədər çox sevdiyini təkrar-təkrar danýþardý.