Текст книги "Üzeyir Hacıbəyli xatirələrdə"

Üzeyirin bu sözləri indiyə qədər mənim qulaqlarımda səslənir, yaradıcılıqda belə bir yol götürməyi başqalarına da tövsiyə etməliyik. Üzeyir bəyin əsas xüsusiyyətlərindən biri də sadə yaşayışı sevməkdən ibarət idi. Mən əvvəlcə, bir çox opera və operettalar müəllifi olan bu mahir bəstəkarın çox dəbdəbəli və təntənəli həyat keçirdiyini zənn edirdim. Amma “Koroğlu” operasını yazdığımız bir neçə ilin ərzində fikrimin yanlış olduğunu anladım.

Onun həyatı adi bir insanın həyatından o qədər də fərqli deyildi, çünki o, qazandığının mühüm bir hissəsini paylayırdı, çox səxavətli və əliaçıq adam idi. Üzeyir başladığı işi yarımçıq qoymaq və vəzifəsi başından ayrılmaq istəmədiyindən, yay zamanları belə, istirahət üçün bir tərəfə getməzdi. “Koroğlu” operasını yayın ən isti günlərində yazırdı.

Üzeyir bəy şəxsi həyatda sadəliyi sevdiyi kimi, dildə də sadəliyi sevirdi. O deyərdi: dili xalqdan, xalqı da dildən uzaqlaşdırmaq səhvdir. Bunun üçün librettonun sadəliyinə diqqət verməyi tapşırardı. Onun fikrincə, XVII əsrə məxsus bir əsəri (xüsusən musiqili əsəri) bugünkü ədəbi dilin istilahları ilə yazmaq səhvdir. Bu məqsədlə də “Koroğlu”da “müharibə” sözünü “cəng”, “qoşun” kəlməsini “leşgər” və s. əsrə müvafiq kəlmələrlə əvəz etməyə çalışardı. O, hətta şeirlərin ölçülərində də həmin fikri həyata keçirməyi lazım bilirdi.

Üzeyir çox doğru olaraq təkrar edirdi ki: “Koroğlu” operasının səhnəsində görəcəyimiz şəxsiyyətlər libas və qiyafə cəhətcə bu günün adamlarından fərqli olduqları kimi, dil və şivə e'tibarı ilə də fərqli olmalıdırlar.

“Koroğlu” operasının məzmun və mündəricəsi Üzeyirin siyasi və ictimai varlığının güzgüsüdür – demək olar.

Mən Üzeyirin yaradıcılığındakı məharəti ilə tanış olmaqla bərabər, onun şəxsiyyəti ilə dərindən tanış olmağa çalışırdım. O deyirdi ki, “hər adam ilə dost ola bilmərəm, çünki dostluq fikir və əqidə birliyindən doğan ictimai bir varlıqdır. Bu varlığı hər təsadüfi şəxsiyyətlərlə yaratmaq imkan xaricindədir”.

Bu səbəblə də o, dost olduğu adamlara çox böyük qiymət verərdi. Onun sevmədiyi bir məsələ varsa, o da lovğalıqdan ibarət idi. Onun fikrincə, lovğalıq yaradıcılıqdakı acizlik və tənbəlliyi gizlətmək üçün bir pərdədir. O daim: “Mən bu cür tələbəni görmək istəmərəm” – deyirdi.

MİKAYIL ABDULLAYEV

Xalq rəssamı, professor

Unudulmaz obraz

1943-cü ildə C.Cabbarlı adına Azərbaycan teatr muzeyinin açılışına hazırlıq görülürdü. Muzeyin ekspozisiyasında böyük bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovun da portreti olmalı idi. Bu şərəfli iş muzeyin rəhbərliyi, daha dəqiq desək, Sona xanım Cabbarlı tərəfindən mənə tapşırılmışdı.

Mən portreti naturadan çəkmək qərarına gəlmişdim. Lakin məlum oldu ki, Üzeyir bu barədə heç nə eşitmək istəmir. Hansı rəssam ondan şəklini çəkməyə razılıq verməsini xahiş edirdisə, rədd cavabı alırdı.

Beləliklə, məsələ böyüdü və gedib çatdı incəsənət işləri idarəsinə. Xeyli danışıq və təbliğdən sonra Üzeyirin bu işə razılıq verməsi xəbəri mənə çatanda sevinc qarışıq həyəcan keçirməyə başladım. Azərbaycan musiqi fondunun direktoru Ramazan Xəlilovla əlaqə saxlayıb, təyin edilmiş vaxtdan da bir qədər əvvəl konservatoriyanın köhnə binasına gəldim. Üzeyirin kabinetində pəncərə qabağında yerimi rahatlayaraq, molberti qurub, rəngləri sahmanladım.

Üzeyir kabinetə daxil olanda biz ehtiramla salamlaşdıq. Günahkar adamlar kimi məndən səs çıxmırdı. Ramazan isə iş ləvazimatımla Üzeyiri tanış etməyə başladı. O, sağ əlinin baş və şəhadət barmağı ilə bığlarını sığallayaraq dodaqaltı dedi: “Bilirəm, portret yaratmaq çətin məsələdir, mürəkkəb işdir”. Sonra kresloya əyləşdi, əllərini yana açdı, başını bir az qaldırıb soruşdu: “Necə oturmalıyam?” Mən tez cavab verdim: “Elə bu cür sərbəst”.

Kömürü əlimə alıb cəld işə başladım. Kabineti sakitlik bürümüşdü. Yalnız kömürün kətan parçası cızmasının səsi gəlirdi. Otaqdakı sakitliyi Üzeyir özü pozdu: “Deyəsən, iş pis getmir. Mən öz surətimi görməyə başlayıram”.

Düzü, əvvəlcə təəccübləndim, sonra birdən yadıma düşdü ki, kətan çox nazik olduğuna görə şəffaflıqdan işığı arxaya buraxır və orada çəkdiyim cizgilər əks olunur. Həcm etibarı ilə çox da böyük olmayan bu portreti üç günə qurtardım və muzeyin tələsdirməsinə baxmayaraq, bəstəkara bağışladım. Mən hiss edirdim ki, Üzeyir Hacıbəyov portreti çox bəyənib… Tezliklə muzey üçün ikinci, həcm etibarı ilə böyük portreti başladıq. Bu dəfə kabinetdəki iş masasının arxasında, tünd qırmızı xalçanın fonunda o, əllərinin barmaqlarını bir-birinə keçirib əyləşdi və yavaşca dedi: “İndi də belə oturaq”. Poza mənim çox xoşuma gəldi. Lakin bu portretin də maraqlı bir macərası olub. İşimizi təzə qurtarmışdıq. Üzeyirə bir balaca soyuq dəydi. O, iki-üç gün işə çıxmadı. Həmin günlər kabinet bağlı qalmışdı. Arada mən gəlib öz iş ləvazimatımı aparırdım. Elə oldu ki, gedəndə portreti iş masasının arxasındakı stulun üstündə, həmin divar xalçasına söykəyib getdim. Vaxtdan istifadə edərək rənglərin qurumasını gözləyirdim. Ertəsi gün Üzeyir evdən konservatoriyanın dəftərxanasına zəng vurub nə isə soruşur. Bununla əlaqədar olaraq kabinetin açarını xidmətçi qadına verirlər ki, gedib nəyi isə gətirsin. Xidmətçi qadın qapını açıb içəri girir və cəld geri dönüb dəftərxanaya qayıdır, Üzeyirin özünün gəldiyi xəbərini verir. Təəccüblənirlər ki, elə şey olmaz. Əvvəla, Üzeyir xəstədir, ikincisi, telefon zəngindən heç beş dəqiqə keçməyib, bu tezliklə də gəlib çatmaq olar? Kimsə tez gedib kabinetə yaxınlaşır. Qapının açar yerindən baxıb görür ki, “doğrudan da, Üzeyir öz yerindədir”. Bu dəfə tədris hissə müdiri özü gedir və kabineti açıb içəri girəndə, öz etirafına görə, əvvəl çaşır, sonra masa arxasındakının Üzeyirin özü yox, onun portreti olduğunu görüb gülməyə başlayır… Bu əhvalatı xeyli vaxt deyib gülərdilər. Üzeyir isə deyərdi ki, bax, ikinci portret özü müəllifsiz imtahandan çıxdı.

1944-cü ildə incəsənət muzeyi üçün üçüncü portreti yenicə başlamışdıq ki, Üzeyiri Moskvaya çağırdılar. Hesablayıb gördük ki, onun Moskvadan qayıtması və mənim Moskvaya dərsimə davam etmək üçün yola düşməyim bir vaxta düşür. Onda Üzeyir özünün ən çox xoşuna gəldiyi fotoşəklindən birini mənə bağışladı. O fotoşəklin köməyi ilə üçüncü portreti işləyib qurtardım. Amma sonra həmin portret teatr muzeyinə, ikincisi isə incəsənət muzeyinə verildi. Üzeyirin mənə verdiyi fotonu göz bəbəyi kimi qoruyuram. Mənim bağışladığım birinci portret indiyədək onun evində asılıb. Bu yaxında həmin portret müvəqqəti olaraq Moskvadakı M.Qlinka muzeyinə göndərilib. Böyük bəstəkarımızın yeni portretini qurtarıb muzeyə göndərən kimi, birinci portret yenə Üzeyirin öz evinə qayıdacaq. M.Qlinka muzeyi üçün yaratdığım portreti 1944-cü ildə çəkdiyim akvarel eskizə əsasən işləyirəm. Həmin eskizi Üzeyirlə bir yerdə müzakirə etmişdik və hətta onun bə'zi qeydlərini indiyədək unutmamışam. Xatirimdədir, tənəffüslərdə müxtəlif görüşlər olurdu. Müğənnilər və solistlər tez-tez böyük müəllimin yanına məsləhətə gəlirdilər. Bəzən Üzeyir deyirdi: “Bu tənəffüsdə Mikayıla bir konsert verəcəyik”. Doğrudan da, elə olardı. Müğənnilərin ifasını mən də dinləyərdim. Fikrət Əmirov, Niyazi, Soltan Hacıbəyov, Süleyman Ələsgərov, Əşrəf Abbasov, Hacı Xanməmmədov və bir çox bəstəkar dostlarımla yaxınlığımız elə o günlərdən başlanıb.

Üzeyir öz tələbələrini ata məhəbbəti ilə, diqqətlə dinləyir və onlara böyük qayğıkeşliklə göstərişlər verirdi. Gənc bəstəkar qızları–Ağabacını, Ədiləni, Şəfiqəni öz doğma qızları kimi mehribanlıqla dinləyirdi.

Bir gün növbəti tənəffüslərin birini yarıda kəsməli olduq. Üzeyir dedi ki, bu gün Mikayılı operaya aparırıq, məşhur italyan bəstəkarı Rossininin “Seviliya bərbəri” ilk dəfə ana dilimizdə Azərbaycan səhnəsində göstərilir, gedək baxışa. Gündüz saat 12-də operaya gəldik. Fiqaro partiyasını Ağababa Bünyadzadə məharətlə ifa edirdi. Onun ifasında Fiqaronun kavatinası elə bu gündən dinləyicilərin qəlbinə iz saldı. Üzeyir gənc Ağababanın nadir səsinə və səhnə istedadına böyük qiymət verirdi. Yadımdadır, bəstəkar Koroğlunun partiyasına ikinci bir variant, yəni Bünyadzadənin bariton səsinə uyğun yeni bir variant hazırlamaq fikrinə də düşmüşdü.

Üzeyir səhnədəki solistlərdən tutmuş xorun ən sıravi üzvünə qədər hamıya öz minnətdarlığını bildirir və qeyd edirdi ki, onlarsız heç bir müvəffəqiyyət qazanmaq olmaz. O, hamının qeydinə qalardı, əlindən gələn köməyi heç kəsdən əsirgəməzdi. Üzeyir kimi böyük qəlbli əsil insanın nəcibliyindən, səxavətindən onu yaxından tanıyanlar dastan yaza bilərlər. Üzeyir, doğrudan da, öz xalqının böyük oğlu və xadimi idi. Böyük Üzeyirlə görüşdüyüm, söhbət etdiyim, onun portretlərini yaratdığım günlər həyatımın ən əziz xatirələridir.

MİRZAĞA ƏLİYEV

Aktyor

Yorulmaq bilməyən mübariz

Mən Azərbaycanın dahi bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyovla 1907-ci ildə “İrşad” qəzeti idarəsində tanış oldum. O zamandan etibarən mənimlə cavan müəllim Üzeyir Hacıbəyov arasında səmimi və yaradıcılıq dostluğu başlandı. Bir gün Üzeyir mənə “Leyli və Məcnun” operası üzərində çalışdığını bildirdi. Məşğələlərə 1907-ci il dekabrın əvvəllərindən başladıq və hər gün axşam “Nicat” maarif cəmiyyəti binasında aparırdıq.

Nəhayət, Üzeyir Hacıbəyovun ilk yazdığı “Leyli və Məcnun” operası 1908-ci il yanvarın 12-də şənbə günü keçmiş Tağıyev teatrında tamaşaya qoyuldu. Bu tamaşada İbn Salamın toy məclisindəki rəqsi Üzeyirin göstərişi ilə mənə tapşırılmışdı.

Beləliklə, bu ildən başlayaraq unudulmaz bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyov, çar zülmünun ən ağır vaxtlarında Azərbaycan incəsənətində milli operanın və musiqili komediyanın ilk səhifəsini açmış oldu. O zamanlar belə işi görmək böyük qəhrəmanlıq və cəsarət tələb edirdi. Bunu da deməliyik ki, o zaman teatr qapısını görməyən və tanımayan Azərbaycan qadınları, Üzeyir Hacıbəyovun opera və operettalarına gəlməyə başladılar. Üzeyir Hacıbəyovun ikinci yazdığı “Ər və arvad” operettası idi. 1908-ci ilin noyabrında Üzeyir məni evinə dəvət edib, yeni yazmış olduğu “Ər və arvad” operettasını oxudu. Bir qədər söhbətdən sonra səsimi yoxlayıb, Kəblə Qubad rolunu mənə tapşırdı. Birinci dəfə olaraq mən həmin musiqili komediyada çıxış etdim. Üzeyir Hacıbəyovun ikinci musiqili komediyası “O olmasın, bu olsun” oldu. Bu komediyanın da baş rolu olan Məşədi İbad rolunu mən oynadım. 1912-ci il aprelin 3-də Üzeyir Hacıbəyov mənimlə bərabər artistlərimizdən bir neçəsini evinə də'vət edib, İtaliyanın Milan konservatoriyasında təhsil alan azərbaycanlı qızı Şövkət xanım Məmmədovanın Bakıya gəldiyini bildirdi və Şövkət xanımın İtaliyaya qayıdıb təhsilini davam etdirməsi üçün ona kömək etməyimizi xahiş elədi.

Üzeyir Hacıbəyovun təklifini hamılıqla qəbul edib, Şövkət xanım Məmmədovanın nəfinə “Ər və arvad” musiqili komediyasını oynamağı qət etdik. Aprelin 13-də axşam Tağıyev teatrında “Ər və arvad” musiqili komediyasının tamaşası qurtardıqdan sonra “konsert” şöbəsi başlandı.

Şövkət xanım Məmmədova səhnəyə çıxıb bir neçə hava oxudu. Bu bir çoxlarının xoşuna gəlmədi. Xüsusilə “millət-millət” deyib bar-bar bağıran ağalar ayağa qalxıb teatrı tərk etməyə başladılar. Mən bu halı gördükdə tez səhnə arxasından Üzeyirin yanına gəlib xəbər verdim və nə etməli olduğumuzu ondan soruşdum. Üzeyir Hacıbəyov inadlı bir tərzdə: “Qoy gedən getsin, bizə qalanlar lazımdır” – dedi.

Mən qırx ildən bəri Üzeyiri ölkəmizdə musiqi və opera incəsənətinin tərəqqi və inkişafı uğrunda yorulmadan çarpışan bir mübariz kimi tanıyıram. Bu böyük bəstəkarın haqqında nə qədər danışılsa, xidmətlərindən nə qədər bəhs edilsə azdır.

Hamımızın sevdiyi və əzizlədiyi Üzeyirin bizə, incəsənət işçilərinə qüvvət verən xüsusiyyətlərindən biri onun mətinliyi idi. Çoxları şahiddir ki, o, Azərbaycanda açdığı yeni yol ilə irəlilədiyi zaman qarşısına çıxan çətinliklərdən qorxmur, müvəffəqiyyətsizlik belə onu ruhdan salmırdı.

Üzeyir Hacıbəyov, Azərbaycanda bünövrəsini qoyduğu opera incəsənətini genişləndirmək uğrunda mübarizədə az həqarət görməyib. 1909-cu ildə çıxan “Zənbur” jurnalı Üzeyirin bir karikaturasını çəkmiş və onun mahir musiqi əsərləri yarada biləcəyini şübhə altına almışdı. Həyat və zaman bu şübhələrin nə qədər əsassız, Üzeyirin seçdiyi yolun isə nə qədər doğru olduğunu sübut etdi!

Üzeyir Hacıbəyov həmişə öyrənməyi və öyrətməyi çox sevirdi. Bir gün söhbət əsnasında o, mənə dedi ki: “Xoşbəxt o sənətkardır ki, biliyini verib gedir, bədbəxt o sənətkardır ki, biliyini özü ilə bərabər qəbrə aparır!”

MİRZƏ İBRAHİMOV

Yazıçı

Mən onu belə tanıyırdım

Həyatda ilk məhəbbət, ilk ayrılıq, ilk fərəhli addım və nailiyyət heç vaxt yaddan çıxmır. İlk uğurlu əsər də belədir. Mənim həyatımda belə əsər “Həyat” dramı olub. O vaxtdan gəlib keçmiş fırtınalı illər, aramsız zaman çox şeyləri xatirimdən silib aparıb. Lakin Naxçıvanda 1933-cü ilin payızından 1935-ci ilin yazına qədər keçirdiyim günlərin həvəsləri, həyəcanları, ehtirasları, iztirabları yadımdan çıxmır. Orada gördüyüm ürəyi süfrəsi kimi açıq insanlar, kəndlər də o dövrə məxsus yenilik uğrunda mübarizələrlə dolu həyat və o həyatla, o insanlarla dərin ünsiyyətin, müşahidələrin təsiri ilə “həyat” dramının surətlərini, süjetini düşündüyüm, qeydlər etdiyim, Bakıya qayıtdıqdan sonra isə kağız-qələm götürüb qəribə, şirin hislər, xəyallar içində yazmağa başladığım günləri məgər unutmaq olar?

Nə isə, yeni bir şey yaratmaq həvəsi ilə dolu o günlərimiz dünən olmuş kimi gözümdə canlanır. Belə anlarda həmin o şirin ehtiraslar, o pak arzular yenidən sinəmi qızdırır… Qəribədir, 1935-ci ildən sonra qalaq-qalaq ömürdən keçmiş böyük tarixi hadisələrlə, təlatümlərlə, fırtınalarla dolu qırx ilin altın-da da o hislərin odu sönməmiş, külə dönməmişdir. Elə o cür közərir, öz hərarətini, öz istiliyini saxlayır…

“Həyat” dramı və onun səhnəyə gəlməsinə qədərki həm ümid və sevinc, həm də kədər qarışıqlı sonrakı iki illə bağlı çox şeyi unutmuşam. Lakin 1937-ci ilin çoxlarını heyrətə salmış və mənim üçün də, sənətimizin həqiqi patriotları, günəş qəlbli pərəstişkarları üçün də hədsiz sevinc, qeyri-adi ruh yüksəkliyi gətirmiş 28 və 30 aprelini heç vaxt unutmayacağam. O gün Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında “Həyat”ın ilk tamaşası oldu. Bunu və sonrakı tamaşaları görənlər onun necə ruh yüksəkliyi ilə keçdiyini, necə böyük maraq və təntənə ilə qarşılandığını xatırlayırlar. Bunu o dövrün mətbuatındakı yazılardan da görmək olar.

Mən ona görə söhbətimi “Həyat”dan başladım ki, Üzeyir Hacıbəyovla ilk tanışlığım bu hadisə ilə bağlıdır. “Həyat” dramının tamaşasından iki gün sonra – aprel ayının 30-da M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında “Koroğlu”nun ilk tamaşası göstərildi. Mən o tamaşaya getmişdim. Deməliyəm ki, bu, tamaşa deyildi, ətrafa işıq və hərarət səpələyən səhnədə qurulmuş gur bir ocaqdı, bir tonqaldı, bir məşəldi. Səhnədən salona, lojalara, divarlara od-alov yayırdı.

Qüdrətli insan ehtirasları, böyük bəşəri hislər, azadlıq və vətənpərvərlik duyğuları yeni cücərən yaz əkinlərinə, bağ-bağata, gülüstanlara, çəmənlərə həyat verən bizim ilıq yaz günəşinin şüaları kimi ağzına qədər dolu olan salona, tutumundan iki qat artıq adam dolmuş lojalara, bir boş yer olmayan amfiteatra yayılır, ürəklərə dolur, tamaşaçıları vəcdə gətirirdi…

“Koroğlu”nun uvertürası başlanan anda tamaşaçılar sehrlənmişdi. Onların sevinci hədsiz idi. Böyük sənət əsərinin bəxş etdiyi yüksək estetik həzz və ləzzətdən gözlər işıqlanmışdı, nəfəslər ətir saçırdı, elə bil ki, teatra dolmuş 1800-dən – artıq tamaşaçının hamısının ürəyi bir ahənglə, eyni çoşğun hislərlə döyünürdü; sanki ecazkar bir qüvvə müxtəlif peşəli, müxtəlif xasiyyətli, müxtəlif zövqlü, müxtəlif əxlaqlı bu adamları vahid bir kütlə kimi birləşdirmişdi. Bu sehrkar qüvvə böyük sənətin qüvvəsi idi ki, Üzeyir

Hacıbəyovun ölməz “Koroğlu”sunda parlaq təcəssümünü tapmışdı. Üzeyirin gah sakit bulaq kimi həzin axan, gah çoşğun dərya sahilini döyəcləyən “Koroğlu”sunun oynaq, ahəngdar, rəngarəng nidaları teatra dolmuş adamların varlığına hakim kəsilmişdi.

Mən hansı bir yazımdasa qeyd etmişəm ki, Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığında “primitivlik” axtaranlar, otaqlarda, kabinetlərdə, teatr foyelərində “Koroğlu”nu da bəyənməyən elə adamlar tanıyırdım ki, onlar teatra gəlib bu sənət incisinə tamaşa edəndə istər-istəməz özlərini unudur, “Koroğlu”nun sehrləndirici təsiri altında “bəh-bəh!” deyib valeh olurdular… Böyük sənət əsərinin gücü belədir: insan şəxsiyyətinin eybəcər, yanlış fikirləri ilə onun daxilindəki təbii, sağlam duyğular arasındakı təzadı məhək daşı kimi üzə çıxarır…

“Koroğlu”nun ilk tamaşasında məni Üzeyir Hacıbəyovla tanış etdilər. Mənə elə gəldi ki, Üzeyirin iri gözləri birdən xeyli açıldı və onlardan nurlu simasına bir az da işıq çiləndi:

– Hə-ə-ə, “Həyat”ı yazan sənsən! Təbrik edirəm! – deyib əlimi sıxdı.

Mən təşəkkür edib qeyri-ixtiyari olaraq aşağıdan yuxarı onu süzdüm. İlk nəzərdə o, mənə çox cüssəli və ucaboylu göründü. Əslində isə Üzeyir orta boydan azca uca, yaraşıqlı bir kişi idi. Gözündə iri eynək var idi və bu eynəyin altından adama baxanda zəhmli görünürdü. Ancaq mən tezliklə inandım ki, bu yanlış təsirdir. O baxışlar həyatda insanları çox yoxlamış, onların yaxşısını da, pisini də, vəfalısını da, dönüyünü də çox görmüş müdrik adamlara məxsus sınayıcı, ayırdedici, ayıq baxışlar idi.

Sonralar bir sahədə, bir yerdə işlədiyimiz və bir yerdə bir sıra vacib səfərlərdə olduğumuz, vacib məsələləri həll edən məclislərə düşdüyümüz zaman mən Üzeyirin nə qədər alicənab, insanpərvər, mehriban, sadə təbiətli, müdrik, eyni zamanda son dərəcə prinsipial, inamından, idealından dönməyən bir adam olduğunu gördüm. Yox, o, əsla tərs deyildi. O, sənət, mədəniyyət, ədəbiyyat aləmində çoxdan yetişmiş, kamil bilikli sənətkar olduğundan, siyasi mübarizələr burulğanında kifayət qədər keşməkeşlər gördüyündən nəyin doğru və nəyin yanlış olduğunu yaxşı ayırd edə bilirdi. Bütün bu sahələrin vacib məsələlərinə aid onun bitkin fikirləri, doğru görüşləri, aydın təsəvvürləri olduğundan mən tanıdığım dövrlərdə o, ancaq həqiqət ifadə edən fikirləri irəli sürürdü, ancaq o inamdan dönmürdü ki, onun həqiqət olduğuna heç bir şübhə yox idi.

Opera teatrında, filarmoniyada və bir sıra başqa yaradıcılıq kollektivlərində Moskvada olacaq birinci Azərbaycan incəsənəti dekadasına böyük hazırlıq gedirdi. O zaman məni opera və balet teatrına direktor təyin etmiş və Azərbaycan Xalq Komissarları Soveti yanında İncəsənət İşləri İdarəsinin rəisi vəzifəsini də mənə tapşırmışdılar. O dövrdə nə Mədəniyyət Nazirliyi, nə də Kinematoqrafiya Komitəsi vardı. Sənətin bütün sahələri İncəsənət İşləri İdarəsinə baxırdı. Beləliklə, iş çox və gərgin idi. Dekadanın keçirilməsinə isə bir neçə ay qalmışdı.

Bədii kollektivdə, xüsusilə, opera teatrı gərgin işləməli olurdu. Kollektivin bütün üzvləri səhər saat 10-dan teatra girir, saat 3-də bir saatlığa nahar fasiləsindən sonra yenə teatra qayıdır və gecə saat 10-da, 11-də evə gedirdilər. Bütün gün ərzində teatrın hər tərəfindən musiqi səsləri, ariyalar eşidilir, istehsalat sexlərində dekorasiyalar hazırlanır, kostyumlar tikilir, səhnədə, aktyor otaqlarında məşğələlər gedirdi. Deməliyəm ki, teatrda müstəsna bir işgüzarlıq, yaradıcılıq ruhu, intizam hakim idi. Böyükdən kiçiyə kimi bütün kollektiv coşğun bir həvəslə fikrini, qüvvəsini ona həsr etmişdi ki, Moskvaya hər cəhətdən yüksək keyfiyyətli tamaşalar aparılsın. Hamı dərk edirdi ki, Azərbaycan incəsənətinin Moskvada birinci dekadası böyük imtahandır və bu imtahandan alnıaçıq, üzüağ çıxmaq, hamı üçün şərəfdir, hamının vətənpərvərlik borcudur.

Dekadaya gedəcək tamaşaların – “Koroğlu”, “Arşın mal alan”, “Nərgiz”, “Şahsənəm” kimi qiymətli, parlaq musiqi əsərlərinin yüksək bədii keyfiyyətlə hazırlanması son dərəcə fədakar iş, kəskin ağıl, ixtiraçılıq tələb edirdi. Hazırlığın əsas həlledici cəhətlərini əlində saxlayanlar içərisində birinci olaraq mənim nəzərimdə böyük bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov idi, odlu-alovlu rejissor İsmayıl Hidayətzadə idi, misilsiz, məlahətli səsi olan ustad sənətkarımız Bülbül idi. Onlar operamızın, musiqimizin inkişafına fəal, canlı münasibət bəsləyirdilər. Bu işdə seçilənlər içərisində emosional, hərarətli dirijorluğu, qeyri-adi musiqi istedadı ilə hələ o zaman nəzəri cəlb edən Niyazini, xoreoqrafiya sahəsində incə zövqü, son dərəcə plastik oyunu ilə məhəbbət qazanmış Qəmər Almaszadəni, klassik ariyaların ifasında zərif səsi və mədəniyyəti ilə hörmət qazanmış Şövkət Məmmədovanı xüsusi qeyd etmək istəyirəm…

Məlumdur ki, ilhamlı, həvəsli, gərgin iş və birgə yaradıcılıq axtarışları prosesində sənətkarlar bir-birini daha yaxşı tanıyır və bir-biri ilə ünsiyyət tapırlar. Altı ay ərzindəki gündəlik fasiləsiz iş, müzakirə, mübahisə və söhbətlər nəticəsində Üzeyir Hacıbəyov, İsmayıl Hidayətzadə və Bülbül ilə bizim aramızda möhkəm yoldaşlıq əlaqələri yarandı və bu əlaqələr getdikcə dərinləşdi. Söhbətlərimiz çox vaxt sənətin mənəvi gözəlliyi barədə olardı. Xalqın mənəvi həyatının və zövqünün inkişafı üçün bədii sənətlərin su və hava qədər lazım olması barədə, sənətkarın cəmiyyət və vicdanı qarşısında borcu, böyük ictimai-əxlaqi vəzifəsi barədə olardı. Bütün bunlar bizim aramızda yaranmış səmimi əlaqələrin get-gedə həqiqi dostluğa çevrilməsinə gətirib çıxardı.

Mən Hidayətzadəni çox gənc yaşlarından son dərəcə böyük istedadlı bir aktyor kimi tanıyırdım. Onun oynadığı rollar, xüsusən “Ölülər” tamaşasında yaratdığı Şeyx Nəsrullah surəti məni valeh etmişdi. Bu surəti o elə incəliklə, elə təbii və real cizgilərlə canlandırırdı ki, elə bil səhnəyə aktyor yox, əyninə əba geyib, başına əmmamə qoyaraq dini əlində alət edib xalqı soyan, aldadan, ələ salıb oynatmaqdan ləzzət alan fırıldaqçı bir ruhani çıxırdı. O: “Şeyx Əhməd, bu İsgəndərdi nəmənədi, ondan heç gözüm su içmir”, “Cücəplov?! Nə cücəplov, vələdüzzina?!”, “Şeyx Əhməd, məni hara gətirmisən?! Bunlar necə müsəlmandırlar?! Məgər sən bunlara deməmisən ki, mənim yediyim gündə bir xurmadır?!” – deyəndə salon hərəkətə gəlirdi. Hər sözü, hər replikanı Şeyx Nəsrullahın canlı surətini yaradan elə real, inandırıcı hərəkətlərlə müşayiət edirdi ki, tamaşaçılar ona alqışlar yağdırırdı.

Aramızda möhkəm dostluq əlaqələri yaranandan sonrakı görüşlərimizdə mən Hidayətzadəni çox zaman həmin rolda dediyi replikalarla qarşılayırdım və təbəssümlə işıqlanan üzündən hiss edirdim ki, yaratdığı surətdən ləzzət almağım onun ürəyinə yatır.

Üzeyir Hacıbəyov və Bülbül ilə mən şəxsən ancaq opera teatrında və incəsənət idarəsində işlədiyim zaman tanış olmuşdum. Yuxarıda dediyim kimi, tezliklə də dostlaşmışdıq. Hər iki sənətkar o zaman artıq Azərbaycan musiqi və teatr aləmində geniş ad çıxarmış, xalqın dərin məhəbbətini qazanmış nəhəng simalar idi. O zaman yaşca da, ədəbiyyat aləmindəki fəaliyyəti etibarilə də mənim kimi gənc bir yazıçının onlarla belə tez dərin ünsiyyət tapmasında, dostlaşmasında boynumuza düşən ağır və şərəfli vəzifə də az rol oynamamışdı. Əlbəttə, burada həyati, ictimai, estetik görüşlər, əxlaqi və mənəvi anlayışlar oxşarlığı da öz müsbət təsirini göstərməmiş deyildi.

Onu da qeyd etməliyəm ki, Üzeyir Hacıbəyov, Bülbül və Hidayətzadə xasiyyətcə müxtəlif adamlar idi. Lakin böyük yaradıcılıq ehtirası, Azərbaycan torpağına, Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənətinə tükənməz məhəbbət onların arasında ünsiyyət yaradır, həqiqi dostlar kimi birləşdirirdi. Məhz bu cəhətlərin sayəsində onlar səhnəmiz, musiqimiz üçün yeni istedadlar axtarır və istedad gördükləri hər kəsə kömək əlini uzadırdılar. Onların uca ədəb-ərkanına da söz ola bilməzdi. Mənəvi mədəniyyət və şəxsi ləyaqət duyğusu nəticəsində onlar sənətindən, ictimai mövqeyindən asılı olmayaraq başqa insanlara da hörmət və məhəbbətlə yanaşırdılar.

Üzeyir Hacıbəyov sənətin, musiqi yaradıcılığının realizm, xəlqilik prinsipini müdafiə edirdi. O, inqilabi ideallarla aşılanmış sənət mübarizi idi. İstəyirdi ki, sənət xalqın yeni həyat uğrunda mübarizələrinə kömək etsin, həyatın, inkişafın zəruri tələbi olan prinsipləri o, böyük iradə ilə müdafiə edirdi.

O illər, bu məsələlər ətrafında qızğın mübahisələr gedən illər idi. O dövrdəki günlərdən birində biz Üzeyir Hacıbəyovla bir yerdə Moskvaya getməli olduq. Üzeyirin həyat yoldaşı, çox mehriban, müdrik, səbrli Məleykə xanım da bizimlə idi. O, bizi yola götürdüyü dadlı yarpaq dolmasına qonaq etdi. Meyvə, çay gətirdi, yeyib-içdik, ordan-burdan şirin söhbətə, musiqidən arada ədəbiyyat məsələlərinə keçdik. Sonra da danışarkən mən soruşdum:

– Üzeyir bəy, musiqi aləmindəki qızğın mübahisələrin mahiyyəti nədən ibarətdir?

– Mübahisə doğuran bir sıra məsələlər var, – deyə o cavab verdi, – onların ən vaciblərindən biri musiqi əsərlərinin dili məsələsidir. Hər xalqın, hər ədəbiyyatın milli dili olduğu kimi, musiqi əsərlərinin də milli dili var, necə ki, danışıqda, yazıda dil gərək sərrast olsun, söz, cümlə boğazdan rahat keçsin, “rahətəlhülqum” olsun, yəni adamın hülqumunda ilişib qalmasın, elə də musiqi əsərinin dili aydın, rəvan, axıcı olmalıdır ki, xalq onu anlasın, başa düşsün.

Mən dedim:

– Bəs onda, Üzeyir bəy, biz Bethoven, Motsart, Çaykovski kimi böyük bəstəkarların əsərlərini necə anlayırıq?

– Çünki hər xalqın musiqi əsəri onun öz dilində olanda başqa xalqlara da anlaşıqlı olur, onlar da doğmadır, sən deyən böyük bəstəkarların hamısı öz xalqlarının musiqisini, musiqi dilini yaxşıca öyrəniblər. Ondan istifadə ediblər, elə şeylər yazıblar, xalq onları başa düşsün, qəbul etsin, sevsin. Uydurma şeyləri, ahəngdən, melodiyadan məhrum olan əsərləri öz xalqın da, başqa xalqlar da çətin sevələr.

1940-cı illərin ikinci yarısında sənət və ədəbiyyat sahəsində bu məsələlərin kəskinləşdiyi dövrdə Moskvada SSRİ Bəstəkarlar İttifaqının plenumu çağırılmışdı. Üzeyir Hacıbəyov da o plenuma getmiş və çıxış etmişdi. Mən də o zaman Moskvada idim, “Moskva” mehmanxanasına düşmüşdüm. Bəstəkarlar plenumunun respublikalardan və əyalətlərdən gələn iştirakçılarından da bu mehmanxanada yaşayanlar vardı. Orada kimə rast gəlirdimsə, böyük heyrətlə Üzeyir Hacıbəyovun plenumdakı çıxışından, musiqidə xəlqilik məsələsini kəskin şəkildə irəli sürüb həlledici əhəmiyyətin dərin nəzəri biliklə, konkret əsərlərdən misallarla əsaslandırılmasından danışırdılar.

Mənimlə söhbətindəki fikirləri özünün həmin çıxışından aldığım aşağıdakı sözlərlə oxucuya çatdırıram: “Simfoniyaları xalq musiqisinin ahəngi ilə qidalandırmaq ən zəruri tələbimizdir. Hərgah xalqın musiqi dilinə uyğun gəlməyən, xalqın tələbinə cavab verməyən simfoniyalar yazsaq, bizdən soruşarlar: bəs bu simfoniyalar nə üçün öz xalqımızın musiqi dili ilə ahəngdar edilməyib? Bəstəkar xalqı ilə aydın və öz doğma ana dilində danışmalıdır. Bunun üçün bəstəkarlarımız xalq musiqi dilinin bütün qanunlarını düzgün öyrənməli, aydın bir dildə yazmağa çalışmalıdırlar”.

Həmin çıxışında Üzeyir Hacıbəyov “bəzi bəstəkarların xalq üçün deyil, musiqiçilər üçün musiqi yazmaq meylini” tənqid edirdi.

Böyük bəstəkarımız yaradıcılıqda süniliyin, sağlam zövqdən artıq xəstə ruhlar üçün yazılan ahəngsiz, melodiyasız, əslində mündərəcəsiz, mənasız əsərlərin əleyhinə idi. Çox zaman burjua modernizminin təsiri ilə yaranan və sovet həyat tərzinə, sağlam zövqə yabançı olan meyillərlə barışa bilmir, bəstəkarları sovet ideologiyasının dönməz mübarizləri olmağa çağıraraq deyirdi: “Biz sovet bəstəkarları məfkurə cəbhəsinin etibarlı əsgərləriyik. Biz məfkurəcə dolğun, xalqımızınzövqünü oxşayan gözəl musiqi əsərləri yaratmaqla bərabər, eyni zamanda böyük sosialist dövlətimizin, qəhrəman sovet xalqımızın qarşıya qoyduğu mühüm siyasi vəzifələrdən bizi uzaqlaşdırmağa çalışanlarla qəti mübarizə aparmalıyıq”.

Böyük sənətkarımız həyatda, məişətdə dəbdəbə, təntənə sevməzdi. Son dərəcə sadə, səmimi adam idi, ziynətə-sərvətə meyil etməzdi. Klassik Şərq ədəbiyyatı və fəlsəfəsində deyilən müdrik yaşayış etiqadını, görünür, ömrünün ilk dövrlərindən həyat özü onun canına-qanına aşılamışdı. Biz bilirik ki, o, sənət aləmində ilk addımlarını atandan zəhmətə alışmışdı, ehtiyacın “ləzzətini” dadmışdı. Buna görə də, yalnız çörəyin deyil, insan əlinin, insan əməyinin məhsulu olan hər bir maddi nemətin qədrini bilirdi. Onun indicə bir neçə sətir yuxarıda qeyd etdiyim yüksək mənəvi əxlaqi keyfiyyətlərini təcəssüm etdirən həyatından alınmış bəzi hadisələri nəql etmək istəyirəm. Bu hadisələrin bir qismini onun öz dilindən eşitmişəm, bir qismini özüm müşahidə etmişəm.

Üzeyir danışırdı ki, 1913-cü ildə Peterburqda olduğu illərdə Bakıdan gələn sevimli həyat yoldaşı Məleykəni qarşılamaq üçün dəmir yol vağzalına gedir. Şiddətli şaxtalı qış günü idi. Qatar gəlir, Məleykəni qarşılayıb vağzal meydançasına çıxarır. Belə soyuq gündə gənc xanımını piyada və ya konka ilə aparmağı öz mənliyinə sığışdırmır. Faytona oturmağa da pulu yox… Ani fikirdən sonra çıxış yolu tapıb faytonçulardan birinə yaxınlaşır, ünvanını bildirir.

– Neçəyə aparırsan? – deyib soruşur.

Faytonçu “filan qədər verərsən” dedikdə, Üzeyir təzəcə geydiyi qaloşları göstərir:

– Xoşuna gəlir?

Faytonçu işıldayan qaloşlara diqqətlə baxıb deyir:

– Gəlin oturun!

Məleykə işin nə yerdə olduğunu başa düşərək etiraz edirsə də, Üzeyir qaloşları faytonçuya verir, Məleykənin qolundan tutaraq faytona əyləşdirir. Bu hadisə o zaman baş vermişdi ki, Üzeyir Hacıbəyovun Bakıdakı “Nicat” adlı xeyriyyə cəmiyyətindən gözlədiyi qonorar gəlib çıxmamışdı. Maddi çətinliklə qarşılaşmalı olmuşdu.

Onun adını, şöhrətini, ustad sənətkar olduğunu eşidənlər həyatda, məişətdə çox sadə, dəbdəbəsiz yaşamasını görəndə heyrətə gəlirdilər. 1938-ci ilin aprel ayının birinci yarısında biz yeddi yüzə qədər incəsənət adamları ilə Moskvaya dekadaya getdiyimiz zaman bir qrup görkəmli sənətkarlarımıza “Moskva” mehmanxanasında yer düzəltmişdik. Üzeyir Məleykə xanımla ikiotaqlı sadə bir nömrə götürmüşdü. Bir gün mən tamaşanın başlanmasına bir qədər qalmış onların otağına yollandım ki, Böyük Teatrın filialına bir yerdə gedək. Üzeyir gülə-gülə dedi:

– Beş dəqiqə otur, qulaq as. Bir az səndən qabaq yanıma müxbirlər gəlmişdi. Söhbətdən sonra çıxıb gedəndə biri dedi:

– Siz niyə lüks götürməmisiniz? Axı sizin kimi sənətkarlar ən əla nömrələrdə qalırlar.

– Mən dedim ki, özümü elə burada da yaxşı hiss edirəm. Yaxşı yataq, vanna və royala qədər hər şey, hər şərait var.

– Da, vı skromnıy çelovek, paxvalnı!-deyib getdilər…

Üzeyir çox qayğıkeş, mehriban insandı. 1937-ci il dekabr ayının 31-də dekadaya bərk hazırlaşdığımız dövrdə gecə saat 12-yə işləyəndə opera teatrından bir yerdə çıxdıq. O zaman Üzeyir Ketsxoveli küçəsində, indi onun ev-muzeyi olan mənzildə yaşayırdı. Mən isə hələ Bakıda daimi mənzil almamışdım. Leninqradda aspiranturanı bitirib Bakıya qayıtdığım oktyabr ayından bir evdə kirayədə yaşayırdım. Üzeyir mənim həyatıma bələd olduğundan, sağollaşıb ayrıldığımız yerdə birdən dayandı: