Текст книги "Полацк – горад памежны"

Полацк – горад памежны
Леанід Спаткай

© Леанід Спаткай, 2024

ISBN 978-5-4496-1272-4

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Памежны фарпост крывічоў

Памежны горад на беразе велічнай ракі… Міжволі хочацца сказаць, што гэта – Брэст. Але не, гутарка ідзе пра горад на Заходняй Дзвіне – Полацк!

Сапраўды, Полацк – гэта не толькі найстаражытнейшы горад Беларусі, але і самая старажытная памежная крэпасць.

Менавіта як памежны фарпост крывічоў на сумежжы латгалаў і літаў і была пабудавана крэпасць Полацк на правым беразе Заходняй Дзвіны ў месцы сутоку з ёй ракі Палаты – па таму часу самым зручным месцы для абароны ад нечаканага нападу.

Першы успамін аб Полацку ў рускім летапісу «Аповесці мінулых часоў» адносіцца да 862 г. і менавіта гэта дата лічыцца пачаткам адліку гісторыі Полацка, але задоўга да гэтага году Полацк пад назвай Palteskia узгадваецца ў старажытных скандынаўскіх сагах і даследванні беларускіх вучоных-археолагаў апошніх гадоў падцвярджаюць звесткі гэтых саг, што Полацк быў заснаваны на 2—3 стагоддзі раней, чым паведамляе рускі летапіс.

За адносна невялікі час пасля свайго заснавання Полацк стаў цэнтрам самастойнага дзяржаўнага ўтварэння, а таксама адным з самых заможных гарадоў Усходняй Еўропы. Ажыццяўляючы бойкі гандль, палачане паступова каланізавалі землі ўздоўж Заходняй Дзвіны, Бярэзіны, Дняпра, Нёмана, Віліі (Вялікай) і іх прытокаў і ўжо ў 11-м стагоддзі плошча Полацкай дзяржавы складала 120—200 га, а на берагах згаданных рэк і іх прытокаў былі ўзведзены памежныя крэпасці-фарпосты Віцебск, Орша, Друцк, Клічаў, Стрэжаў, Тураўля, Камень, Лепель, Лукамль, Востраў, Барысаў, Бярэзіна, Свіслач, Галынка, Гарадзец, Мінск, Лагойск, Дудзічы, Шацк, Слуцк, магчыма – Тураў і Мазыр, Капыль, Візна, Клецк, Нясвіж, Сноў, Вялікая Лука, Кажан-город, Пінск, Здзітаў, Дарагічын, Гарадная, Дзівін, яшчэ адзін Гарадзец, Кобрын, Берасце, Мельнік, яшчэ адзін Дарагічын, Бранск, Бельск, Новы Горад, Полтавеск (Пултуск), Магільна, Турэц, Ноўгорад-Літоўскі, Слонім, Зэльва, Ваўкавыск, Гародня, Юрбурк, Вількамір, Вільня, Панявеж, Расёны, Меднікі, Дзісна, Друя, Брачыслаў, Відзы, Свянцяны.

Полацкае княства ў IX ст.

Полацкае княства ў Х ст.

Полацкае княства. Станіслаў Пахалавіцкі. SDESCRIPTIO DVCATVS POLOCENSIS. 1580 г.

Барысаў камень ля в. Камена Вілейскага раёну. Магчымы памежны знак Полацкай дзяржавы.

З цягам часу, асвойваючы новыя тэрыторыі, полацкія памежныя крэпасці-фарпосты станавіліся гарадамі, якія ўсё менш і менш падпарадкоўваліся Полацку, а затым некаторыя з іх і самі сталі цэнтрамі дзяржаўных утварэнняў, самымі вядомымі з якіх з'яўляюцца Вільна, Гародня, Віцебск, Друцк, Тураў. Але на тэрыторыі Беларусі і сумежных з ёй краін да цяперашняга часу захаваліся адзнакі памежных пунктаў і рубяжоў Полацкай зямлі: рака Мяжа – левы прыток Заходняй Дзвіны, Рубеж на поўдзень ад р. Мяжы, яшчэ адзін Рубеж, Канец, Сцеражнёва, Рубяжніна, Межнікі на поўдзень ад Стараселля, Рубежнікі на р. Суле, Раўковічы на поўдзень ад Лоска, Равы на паўночны захад ад Крэва, Межы, Вялікія і Малыя Межы на р. Рыбчанцы, Межавіцы, Рубежнік на р. Вялікай, Межава на захад ад воз. Нешчадра, Межніцы на паўночны захад ад яго, Мяжэева на захад ад воз. Ужо, а таксама шматлікія Гарадзішчы, Гарадкі, Гарадцы і Гарадзеі, бо, як сведчыць М. Доўнар-Запольскі «старажытнарускія князі будавалі памежныя умацаванні, меўшыя назвы: Гародок, Гарадзец, Гарадзішча, Гародня, Рубеж, Зарубежжа і т.п.».

Такім чынам, першы раз у сваёй паўтаратысячагадовай гісторыі Полацк быў памежным адносна невялікі час.

Заходнія вароты імперыі

4 (15) студзеня 1772 г. у Санкт-Пецярбургу паміж Расійскай імперыяй і Прускім каралеўствам была заключана сакрэтная Канвенцыя аб падзелу Рэчы Паспалітай, згодна з якой імператрыца расійская жадала далучыць да сваіх уладанняў частку тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага (ВКЛ), у прыватнасці, правабярэжжа Заходняй Дзвіны – Віцебскае ваявоцтва і частку Полацкага ваявоцтва. У выніку такога «далучэння» новая мяжа паміж дзвюма дзяржавамі павінна была прайсці па рацэ Заходняй Дзвіне.

Таксама ў гэты ж дзень Расія і Прусія падпісалі союзную канвенцыю «адносна ўтрымання дапаможнага корпусу, які будзе з тага і другога боку пасланы».

Заключыўшы гэтыя дзве канвенцыі, Расія і Прусія пачалі перамовы з Аўстрыяй з мэтай далучэння той да падзелу Рэчы Паспалітай. Посля нядоўгіх перамоў Аўстрыя, праявіўшы, на словам прускага караля, «драпежніцкі апетыт», пагадзілася далучыцца да «падзелу здабычы». Узамен за гэта яна адмаўлялася ад саюзу з Асманскай імперыяй, якая ў той час выявала з Расійскай.

Канчаткова дамоўленнасць «імперскіх драпежнікаў» была зацверждана падпісаннем 25 ліпеня (5 жніўня) 1772 г. у Санкт-Пецярбургу паміж Расіяй і Прусіяй, а таксама паміж Расіяй і Аўстрыяй канвенцый, якія вызначылі памер кавалкаў, аддзіраемых ад Рэчы Паспалітай.

Мяжа 1772 г. Карта Тобіаса Лоттэра

У выніку гэтага першага падзелу Расія атрымала ўсходнюю частку цяперашняй Беларусі паміж рэкамі Заходняя Дзвіна, Днепр і Друць – часткова Полацкае, Віцебскае і Мсціслаўскае ваявоцтвы ВКЛ, а таксама Літоўскую Ліфляндыю – Інфлянцскае ваявоцтва ВКЛ. Амаль адразу ж сюды былі ўведзены расійскія войскі і на гэтыя тэррыторыі было распаўсюджана дзеянне заканадаўства Расійскай імперыі. Так, Указам ад 6 (17) жніўня 1772 г. «Аб уключэнні ў склад Расійскай імперыі адыйшоўшых ад Польшы тэрыторый па першаму падзелу Польшы» графу З. Г. Чарнышову загадвалася:

«1. У перыяд з 1 (12) верасня па 7 (18) верасня 1772 г. заняць войскамі і устанавіць рускую адміністрацыю на адыходзячай ад Польшы тэрыторыі (Беларускае намесніцтва).

2. Абнесці слупамі з імператарскім гербам усю прастору новых межаў.

3. Прызначыць тэрміны ўрачыстай прысягі насельніцтва на падданства Расійскай імперыі.

4. Прыняцца за арганізацыю дзвюх губерняў (Полацкай і Магілеўскай) з адыйшоўшых ад Польшы тэрыторый.

5. Пачынаючы з 13 верасня (дня канчатковага заняцця рускай адміністрацыяй Беларусі) збіраць у дзяржаўную казну ўсе падаткі і іншыя паступленні на указанай тэрыторыі».

Такім чынам, Указам ад 6 (17) жніўня 1772 г. і імянным Указам №13850 ад 16 (27) жніўня 1772 г. «Беларускаму генерал-губернатару» графу З. Г. Чарнышову неабходна было «абнесці ўсю прастору новых межаў ад адного краю да другога слупамі, з Імператарскім Нашым гербам, каб пасля ў прыватных межах з Літоўцамі нідзе спрэчкі заставацца не магло». Прычым, у пачатковым і канечных пунктах новай мяжы абедзве дзяржавы павінны былі усталяваць кожная на сваім беразе памежных рэк каменныя памежныя слупы з дзяржаўнымі гербамі.

Для выканання Указаў імператрыцы полацкай губернскай канцэлярыяй былі выдадзены адпаведныя прадпісанні:

«Брыгадзіру Друманту

№40 ад 30 жніўня 1772 г.

Ад імя майго аб'яўляю і перадаю… Вам найвысачайшую Яе Імператарскай Вялікасці волю па далучэнню польскіх правінцый да Расійскай імперыі.

Ваша Высокароддзе, быўшы ў Дынабургу, Вам выканаць наступнае:

…Вырабленныя з расійскім гербам слупы таго ж самага дня паставіць пры беразе ракі Дзвіны на бачных узвышшах па абодва бакі ад гораду Дынабургу, а іншыя – з вызначанным нарачным афіцэрам адправіць на падводах для устаноўкі па ўсяму ваявоцтву Інфлянцкаму, что цяпер называецца Дзвінская правінцыя, праз адну мілю».

Відавочна, што такое ж прадпісанне была выдадзена і наконт усталявання памежных слупоў па беразе Заходняй Дзвіны «па абодва бакі» ад Полацка і па ўсяму ваявоцтву Полацкаму, стаўшаму Полацкай губерняй.

У хуткім часе распачаліся работы і па абсталяванню новай мяжы. Па самой сухапутнай памежнай лініі капаўся роў 30-ці локцяў шырынёю, насыпаўся вал, рабіліся прасекі ў лясах, укопваліся памежныя слупы. Прычым, спачатку былі ўкапаны драўляныя слупы толькі з расійскім гербам, якія потым павінны былі быць заменены каменнымі з гербамі абедзвюх дзяржаў і некаторыя з такіх слупоў захаваліся да нашага часу ля дарогі Талачын – Круглае, што пралягае ўздоўж калісці памежнай ракі Друць. На рачных жа астравах ставіліся слупы толькі з гербам той дзяржавы, якой востраў належаў.

Парэшткі мураванага памежнага слупа ля дарогі Талачын – Круглае

У канчатковым выглядзе новая мяжа Расійскай імперыі з Рэччу Паспалітай і ВКЛ, пачынаючыся ад упадзення ў Заходнюю Дзвіну з правага берагу ракі Авіксты, ішла па Заходняй Дзіне да ўпадзення ў яе з левага берагу рэчкі Чорнагосціцы ля вёскі Будзілава. Далей мяжа ішла спачатку ўверх па гэтай рэчцы, потым праз рэчку Гезяніца і возера Стрыжань. Ад возера мяжа амаль прамой лініяй ішла спачатку па ўпадаючай у возера рэчцы Свечка, далей – у выглядзе вала да вытоку ракі Друць ля вёскі Вялікія Козкі (цяпер – Талачынскі раён) паўз вёсак Вялікія Ліпавічы, Валосава, утвараючы вугал ля вёскі Стуканы ў бок Рэчы Паспалітай (вал, насыпаны ў 1772 г., захаваўся да цяперашняга часу фрагментамі на тэрыторыі Чашніцкага і Талачынскага раёнаў Віцебскай вобласці), ад вытоку мяжа ішла па Друці да яе сутоку з Дняпром ля Рагачова, затым – па Дняпру да сутоку з ім Сожа.

Вал на вайсковай карце 1981 г. (N-35)

Вал на карце ГШ РСЧА 1936 г. (N-35-47-D)

Амаль адначасова з пачаткам работ на лініі мяжы, тут пачалі стварацца мытні і памежныя пасты. Так, імянным указам ат 28 мая 1772 г. №13807 графу З.Г.Чарнышову даручалася вызначыць на новай мяжы найбольш прыдатныя месцы для новых мытняў. Пасля дасканалага даследвання свайго ўчастка, граф падрыхтаваў і направіў сенату прапановы аб стварэнні памежных фарпастоў і мятняў, якія былі зацверджаны указам сената ад 26 кастрычніка 1772 г. №13894 «Аб усталяванні фарпастоў па межам Беларускіх губерняў і мытняў на прыстанях рэк Дзвіны і Дняпра…».

Указам імператрыцы ад 14 лютага 1773 г., мытні былі заснаваны таксама ў Крэйцбургу, Друі, Бельску, Шчучыне, Бешанковічах, Дынабургу, Талачыне і некоторых іншых памежных населеных пунктах, а ў Полацку, Дзісне, Рубяжове, Друе – мытныя заставы.

Усяго ж па новай мяжы было ўсталявана 20 памежных застаў у Дынабургскім, 13 – у Полацкім і сем – у Дрыскім паветах, а таксама дзевяць дыстанцый наглядчыкаў. У штаце кожнай памежнай мытні, як правіла, былі: галоўны наглядчык, наглядчык, надзёжны, цолнер, касір, ваг і штемпельмайстар, падканцэлярыст, два капеісты, тры даглядчыкі, вартаўнік, наглядчык над аб'ездчыкамі і 14 конных абъездчыкаў. Кожнай мытні падпарадкоўваліся чатыры мытныя заставы, у штаце кожнай з якіх былі: унтэр-цолнер, капеіст, даглядчык і шэсць конных абъездчыкаў.

Згодна з «Палажэннем для ўсталявання памежнага мытнага ланцугу і варты ў Вялікім Княстве Літоўскім», участак расійскай мяжы з Рэччу Паспалітай, які па тэрыторыі сучаснай Беларусі меў працягласць 674 вярсты, падзяляўся на тры участкі, а тыя – на 13 дыстанцый прыкладна па 50 вёрст. Ахову кожнай дыстанцыі ажыццяўлялі памежны наглядчык і падпарадкаваныя яму 10 памежных аб'ездчыкаў. Такім чынам, наглядчык ажыццяўляў ахову ўчастка мяжы працягласцю 50 вёрст, а аб'ездчык – каля 6 вёрст, бо пятая частка памежнай варты знаходзілася ў рэзерве і штогод усе аб'ездчыкі пераводзіліся на новае месца службы.

Мытная варта несла службу на другой лініі, а на першай лініі службу неслі атрады з армейскіх або казацкіх палкоў, ад якіх непасрэдна на мяжу выпраўляліся пешыя патрулі або конныя раз'езды.

Кіравалі памежнай вартай губернскія ўпраўленні, яны ж ажыццяўлялі подбор асобаў на пасады мытных наглядчыкаў і іх звальненне са згоды «казённых палат і дарадцаў мытных спраў».

Кожны праязджаючы праз мяжу Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі запаўняў «мытную дэкларацыю» – на лістку простай паперы пісаў штосці падобнае:

«Пададзена генвара 11 дня 1776 году, запісаўшы ў кнігу.

Учыніць дагляд па указу.

У Полацкую мытную заставу

Ад Альшэўскага Алісея

Я, ніжэйпадпісаўшыся, аб'яўляю, что вязу з-за польской мяжы ў Беларусь разам з сабой тавары:

…

Подпіс».

У 1775 г. многія функцыі цэнтральных устаноў Расійскай імперыі былі передадзены мясцовым органам кіравання, у прыватнасці, зборам мытных падаткаў пачалі займацца мытныя экспедыцыі Казённай палаты Губернскага кіравання на чале з дарадцам мытных спраў, абавязкам якога таксама была барацьба са шматлікімі злоўжываннямі на мытнях. Аднак казнакрацтва ў мытнях працягвала квітнець буйнымі кветкамі, а мытнымі чынамі ўтойваліся немалыя грошы, аб чым, у прыватнасці, сведчаць звесткі «аб барацбе з тайнаправозчыкамі» чыноўнікаў Талачынской мытні. Так, у 1773 г. (першым годзе яе існавання) тут было сабрана і перададзена ў казну 3 061 руб.,, у 1774 г. – 1 333 руб., у 1775 г. – 100 руб., а з 1776 г. – нуль руб.! Злачынная дзейнась талачынскіх мытнікаў доўжылася да 1789 г., калі пачалося слецтва. У гэтым жа годзе пад слествам апынулася і палова наглядчыкаў, а таксама 16 абъездчыкаў Полацкай мытні.

27 кастрычніка 1782 г. Кацярына II падпісала указ «Аб усталяванні асобага мытнага ланцугу і варты для прадухілення патаемнага правоза тавараў», згодна з якім у кожнай заходняй памежнай губерніі, у тым ліку і Полацкай, стваралася новая мытная варта, а на Дняпры – рачная мытная служба, якія паступалі ў распараджэнне генерал-губернатараў, а мытныя зборы, якія складалі да 10% дзяржаўнага бюджэту імперыі, паступалі ў казённыя палаты губерняў.

На чале мытняў былі пастаўлены дыстанцыйныя наглядчыкі, якім падпарадкоўваліся наглядчыцкія двары, а тым – пасты, што выстаўлялі на мяжу да трох каманд мытнай варты колькасцю 10—15 чалавек, якія сачылі за тым, каб усе тавары і асобы перасякалі мяжу толькі праз мытныя пасты.

Дыстанцыйныя наглядчыкі набіраліся з адстаўных афіцэраў, а аб'ездчыкі – з людзей вольных са «збяднеўшыў купцоў» і адстаўных «ніжэйшых чыноў» конных драгунскіх палкоў для чаго патрабавалася ад іх сведчанне аб добрых паводзінах і надзейныя паручальніцтвы. Прычым, імператрыца асабліва з'вяртала увагу Сената і Каммерц-калегіі, «каб да мытні і да мытнай варты прызначаліся людзі верныя і надзейныя».

Як выконваўся гэты указ на месцах, у прыватнасці беларускім генерал-губернатарам Пасекам, сведчыць водгук на яго даклад, зроблены А.М.Радзішчавым, дзе ўскрываецца ўвесь негатыў.

У сувязі з неналежнымі мытнымі справамі, сваімі імяннымі указамі ад 9 лютага 1783 г. №15663 г. генерал-пракурору князю Вяземскаму «Аб водпуску сумаў на утрыманне памежных мытняў у губернях Полацкай і Магілёўскай» і №15664 Беларускаму генерал-губернатару Пасеку «Аб усталяванні мытняў у Полацкай і Магілёўскай губернях і аб пакаранні за правоз, куплю і продаж забароненых і некляймёных тавараў» Кацярына II загадала «навесці парадак» у мытнай справе.

У далейшым, у мэтах узмацнення барацьбы з кантрабандай, у 1789 г. было прынята рашэнне аб закрыцці ўсіх сухапутных мытняў на заходняй мяжы імперыі і ажыццяўленні кантрольнага агляду і перайкляйменню маючых замежных тавараў. Акрамя таго, з гэтага году двойчы на год ва ўсіх гандлёвых лаўках вялікіх і малых гарадоў імперыі пачалі праводзіцца нечаканыя праверкі, мэтай якіх быў пошук няклейменнага замежнага тавару. Для заахвочвання «кожнага мытнага служыўца, а таксама ўсіх і кожнага» за дапамогу ў вышуку і затрыманні кантрабанды была ўстаноўлена ўзнагарода ў памеры канфіскаванага тавара за вылікам увазной пошліны.

Аднак, гэтыя захады аказаліся недастатковымі, таму было прынята рашэнне адрадзіць мытні на старой мяжы Расійскаі імперыі і Рэчы Паспалітай, скасаваныя указам ад 26 мая 1782 г. №15407, г. зн. фактычна усталяваць двайную мытную мяжу. Першым крокам у гэтым накірунку стаў імянны ўказ імператрыцы ад 12 красавіка 1790 г. №16852, якім сенату было загадана адрадзіць мытную варту ў Магілўскай губерні, акрамя таго, загадвалася выключаць «дваран, датычных да правозу забароненых тавараў, са сходу Дваранскага, з тым, каб іх не вызначаць ні да якіх пасад». Другі крокам стала падпісанне імператрыцай імяннога указу ад 7 снежня 1792 г. №7086, якім сенату загадвалася адрадзіць мытні ў чатырох намесніцтвах, у тым ліку і Полацкім, «у тым становішчы, у якім яны па агульнаму тарыфу 1782 г. да вайны з туркамі існавалі».

3 мая 1791 г. у Рэчы Паспалітай была прынята Канстытуцыя, якая, ў прыватнасці, адмяняла выбранне караля і шляхецкае права «liberum veto». Незадаволеныя Канстытуцыяй магнаты, заручыўшыся падтрымкай Кацярыны II, 14 мая 1792 г. стварылі канфедэрацыю. Для падтрымкі канфедэратаў на тэррыторыю Рэчы Паспалітай увайшлі руская і пруская арміі.

Акупацыя Рэчы Паспалітай рускімі і прусскімі войскамі прывяла да яе другога падзелу, канвенцыя аб якім была заключана паміж Расіяй і Прусіяй у Санкт-Петербургу 12 (23) студзеня 1793 г. Згодна з гэтай канвенцыяй Расія атрымала Левабярэжную Украіну і значную частку сучаснай Беларусі. Новая мяжа Расійскай імерыі прайшла па тэрыторыі цяперашней Беларусі по лініі Друя – воз. Нарач – рака Дубрава – мяжы Віленскага ваявоцтва – Стоўбцы – Нясвіж – Пінск.

У хуткім часе, згодна з імянным указам імператрыцы яшчэ ад 8 снежня 1792 г. №17090 «Аб распараджэннях у Польскіх абласцях, занятых Расійскімі войскамі», якім генерал-аншэфу М. М. Крэчатнікаву даручалася «Па устанаўленню [новых] губерняў, памежныя мытні перавесці ў зручныя месцы на новую мяжу, якія тады ўжо і вызначаны будуць», мытні і памежная варта былі пераведзены з ранейшых месцаў дыслакацыі, у тым ліку і з Полацка, на новыя.

На германска-расійскай дэмаркацыйнай лініі

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, 22 (9 па ст. ст.) снежня 1917 г. у Брэсце, дзе знаходіўся штаб галоўнакамандуючага германскім Усходнім фронтам, Савецкая Расія і краіны Чацвярнога саюзу пачалі мірныя перамовы, але 10 лютага (29 студзеня) 1918 г. кіраўнік савецкай дэлегацыі Л.Д.Троцкі выступіў з заявай аб заканчэнні вайны і поўнай дэмабілізацыі арміі па ўсяму фронту. Пасля гэтага савецкая дэлегацыя пакінула Брэст.

18 лютага 1918 г. Германія аб'явіла аб заканчэнні часовага перамір'я і нямецкія войскі пачалі наступ па ўсяму фронту. Нават не наступ, а імклівае перамяшчэнне мабільнымі атрадамі па дарогам і чыгункам. Ужо 19 лютага немцы занялі Дрысу і Дзвінск, а 21 – Полацк…

Полацк на дарэвалюцыйнай паштоўцы

Толькі пасля захопу Пскова, Юр'ева (Тарту) і Рэвеля (Талліна) немцы пагадзіліся на працяг перамоў і дэлегацыя Савецкай Расіі выехала ў Брэст, дзе 3 сакавіка 1918 г. подпісала мірную дамову, прычым на больш цяжкіх умовах, чым прапаноўвалася ёй раней.

Пасля заключэння Брэст-Літоўскай дамовы пачалося афармленне дэмаркацыйнай лініі, якую спачатку планавалася ахоўваць часткамі Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі, якія потым паступова, па меры іх стварэння, павінны былі замяняцца фарміраваннямі памежнай аховы. Аднак па умовам Брэст-Літоўскай дамовы Савецкая Расія абавязвалася дэмабілізаваць сваю армію, таму для аховы дэмаркацыйнай лініі было вырашана стварыць спецыяльную форму вайсковай арганізацыі – Заслону. З гэтай мэтай савецкі ўрад прыняў пастанову аб аб'яднанні ўсіх знаходзіўшыхся паблізу дэмаркацыйнай лініі вайсковых фарміраванняў, атрадаў Чырвонай Гвардыі і партызанскіх атрадаў ва ўчасткі атрадаў заслоны (УАЗ).

3 сакавіка 1918 г. была прынята пастанова Камітэту рэвалюцыйнай абароны Петраграду №38, згода якой атрады, знаходзіўшыяся паміж лініяй Полацк – Веліж – Белы і р. Прыпяццю былі падпарадкаваны начальніку Заходняй групы атрадаў, штаб якога павінен быць выдзелены са штабу Заходняга фронту.

Дырэктывай Вышэйшага ваеннага савету РСФСР ад 5 сакавіка 1918 г. №72 фарміраванне Заходняга УАЗ (ЗУАЗ) была даручана начальніку штабу Заходняга фронту, быўшаму Генеральнага штабу генерал-лейтэнанту У.М.Ягор’еву (1869—1948), а 26 сакавіка 1918 г. ён быў прызначаны ваенным кіраўніком (ваенруком) ЗУАЗ.

Дырэктывамі Вышэйшага ваеннага савету рэспублікі ад 9 красавіка 1918 г. №666 і ад 21 красавіка 1918 г. №989 ваеннаму савету ЗУАЗ была постаўлена задача рэарганізаваць атрады участка па штатам палявой дывізіі – г. зн. стварыць з разрозненых і разнастайных вайсковых форміраванняў рэгулярныя пяхотныя дывізіі, здольныя выконваць баявыя задачы, у тым ліку – весці баявыя дзеянні супраць германскіх войскаў і антысавецкіх фарміраванняў у выпадку іх нападу на савецкую тэрыторыю.

Адначасова з перафарміраваннем атрады ЗУАЗ прадаўжалі выконваць задачы па ахове дэмаркацыйнай лініі і мытнай службе, бо праз дэмаркацыйную лінію ў той час, час голада і жорсткага таварнага дэфіцыту, шырокім патоком ішла кантрабанда. Таскама фарміраванні ЗУАЗ ажыццяўлялі кантрольную службу па пропуску грамадзян праз дэмакрацыйную лінію, перашкаджаючы пачаўшымся масавым уцёкам насельніцтва паўночных і цэнтральных губерняў, першым ацаніўшага ўсё хараство дыктатуры пралетарыята.

На працягу ўсяго часу існавання ЗУАЗ, амаль на ўсім яго участку дэмаркацыйнай лініі, ледзь не кожны дзень адбываліся баявыя сутычкі, а то і баявыя дзеянні, вынікамі якіх былі людзкія ахвяры і бясконцыя прэтэнзіі і скаргі з абодвух бакоў. Прычым, колькасць іх была амаль аднолькавая. Так, напрыклад, на 14 чэрвеня 1918 г. было зарэгістравана 13 савецкіх і 11 германскіх скаргаў і прэтэнзіяў, прычым у двух з іх гаварылася аб скрадзеных каровах мясцовага пана Васілеўскага.

Акрамя парушэнняў дэмаркацыйнай лініі, немцы ўчынялі на акупіраванай імі тэрыторыі Беларусі масавыя рэпрэсіі. Так, зімой 1918 г. у Леплі нямецкія салдаты выразалі ўсю сямью, якую западозрылі ў сувязях з партызанамі; 5 красавіка 1918 г. кайзераўскія жаўнеры акружылі і падпалілі памежную вёску Навасёлкі, а яе жыхароў, ратаваўшыхся ад агню, расстралялі з кулямётаў.

Падобныя дзеянні германскіх войскаў, якія былі не толькі грубым парушэннем умоў Брэст-Літоўскай дамовы, прывялі да таго, што жыхары памежных мясцовасцяў, бежанцы з акупіраваных тэрыторыяў, знаходзіўшыяся на савецкім баку, сяляне, жыўшыя ля дэмаркацыйнай лініі і ў нейтральнай зоне, стваралі партызанскія групы і атрады, якія знішчалі акупантаў і дэмаркацыйныя знакі. У сувязі з гэтым ужо 26 мая 1918 г. галоўнакамандуючы германскай арміяй прад'явіў бальшавіцкаму баку ўльтыматум, патрабуючы разбраення насельніцтва дэмаркацыйнай лініі і нейтральнай зоны. Каб пазбегнуць узброеннагя канфлікта з германскай арміяй мясцовыя органы Савецкай улады і кіраўніцтва ЗУАЗ былі вымушаны правесці сумесную з немцамі аперацыю па разбраенню насельніцтва.

Для прадухілення падобных ультыматумаў, а таксама для кантролю за пунктуальным выкананнем умоў мірнай дамовы, у тым ліку і аб недатыкальнасці нейтральнай зоны, ваенруком Рэвваенсавету рэспублікі М.Д.Бонч-Бруевічам ў маі 1918 г. было прапанавана стварыць змешанныя пастаянныя мясцовыя камісі, адна з якіх павінна была знаходзіцца на чыгуначнай станцыі Палата (№5 – участак ад возера Асвея да чыгункі Полацк – Невель), другая – на чыгуначная станцыі Лаўша (№6 – участак ад чыгункі Полацк – Невель да умоўнай лініі Сянно – Чарэя).

Пакуль праект разглядаўся, на дэмаркацыйнай лініі працягваліся ўзброеныя канфлікты, а ў канцы ліпеня 1918 г. германскія войскі сталі захопліваць населеныя пункты на нейтральнай зоне, усталёўваць тут агароджы з калючага дроту і агітаваць насельніцтва савецкай памежнай паласы да пераходу на акупіраваную немцамі тэрыторыю. Гэта ўсё прадаўжалася і пасля стварэння 31 жніўня 1918 г. спецыяльных памежных змешанных камісій…

Загадамі ваенрука ЗУАЗ ад 15 ліпеня 1918 г. №101 і №102 усе атрады ЗУАЗ былі перайменаваны ў дывізіі. Напрыклад, ахоўваўшы полацкі ўчастак дэмаркацыйнай лініі Віцебскі атрад ЗУАЗ – у 1-ю Смаленскую пяхотную дывізію. Усяго ж да 1 жніўня 1918 г. з атрадаў ЗУАЗ было сфарміравана сем пяхотных дывізій Чырвонай Арміі, якія, калі стала відавочна, што германскія войскі не збіраюцца прадпрымаць наступ на Маскву, дырэктывай Вышэйшага ваеннага савету ад 11 жніўня 1918 г. №4313 было загадана зняць з дэмаркацыйнай лініі і адправіць на франты грамадзянскай вайны, дзе складвалася крытычнае сновішча. Выконваючы гэты загад, ужо з раніцы 12 жніўня 1918 г. пяхотныя дывізіі ЗУАЗ пачалі здымацца з дэмаркацыйнай лініі, пакідаючы толькі невялікія чырвонаармейскія кардоны, якія неслі памежную службу да выхаду на ахову дэмаркацыйнай лініі 2-й Заходняй (Віцебскай) акругі памежнай аховы, фарміраванне якой пачалось яшчэ 1 чэрвеня 1918 г.

28 мая 1918 г. Старшынёй Савета Народных Камісараў (СНК) РСФСР У. І. Леніным быў падпісаны Дэкрэт аб стварэнні памежнай аховы, стаўшы асновай многіх іншых дакументаў, рэгламентуючых памежную службу (праз 40 год Пастановай Савета Міністраў СССР от 15 мая 1958 г. дзень падпісання Дэкрэта СНК РСФСР быў аб’яўлены Днём памежніка).

Пасля падпісання Дэкрэта, 31 мая 1918 г. Галоўнае упраўлення памежнай аховы (ГУПА) паведаміла ў Галоўнае ўпраўленне Генеральнага штабу, што на ўчастку дэмаркацыйнай лініі с Германіяй ад г. Гдова да стыку з дэмаркацыйнай лініяй з Украінай па лініі Нарва – Орша – Суджа праніруецца сфарміраваць 2-ю акругу памежнай аховы «ваеннага, вольнанаёмнага характару» ў складзе 1-га Гдоўскага, 2-га Порхаўскага, 3-га Віцебскага, 4-га Аршанскага, 5-га Чэрыкаўскага і 6-га Суражскага раёнаў, «прычым кожны раён будзе ўяўляць сабой пяхотны полк 3-батальённага складу і 2 эскадроны».

Начальнікам 2-й акругі загадам Ваенна-рэвалюцыйнага камітэту (ВРК) ад 15 мая 1918 г. быў прызначаны быўшы палкоўнік Асобнага корпусу памежнай варты (АКПВ) Адам-Казімір Сігізмундавіч Гласко, уражэнец Полацкага павету Віцебскай губерні. Гэтым жа загадам начальнікам штаба 2-й акругі быў прызначаны быўшы палкоўнік АКПВ Ксаверый Восіпавіч Ждановіч, таксама ўражэнец Беларусі. Ваенным камісарам акругі Усерасійскім бюро ваенных камісараў быў прызначаны сакратар фракціі бальшавікоў Маскоўскага савету Яўсей Барысавіч Браўдэ.

Першапачаткова месцам знаходжання ўпраўлення 2-й акругі быў прызначаны Віцебск. У далейшым, з пачаткам адыходу германскіх войск на лінію дзяржаўнай мяжы, устаноўленную Брэст-Літоўскай дамовай, планавалася раёны акругі прасоўваць за імі на новыя ўчасткі дэмаркацыйнай лініі, а пры выхадзе на савецка-германскую мяжу – прыняць пад ахову яе участак ад берагу Рыжскай затокі па лініі Рыга – Дзвінск – Друя – Дрысвяты – Міхалішкі – Дзевялішкі – Дакудава – р. Нёман – р. Зэльвянка – Пружаны – Відамля. Пасля вызвалення германскімі войскамі Мінску, упраўленне акругі павінна было размясціцца тут.

12 жніўня 1918 г. ўпраўленне ў складзе А. С. Гласко, К.В.Ждановіча, Я.Б.Браудэ, памочніка начальніка акругі – быўшага штабс-ротмістра АКПВ Ф.А.Любімава, помочніка военнага камісара Ройзмана і наборшчыка-друкара тыпаграфіі палітаддзелу Перагуба прыбыло ў Віцебск.

На гэты час ў складзе акругі было ўжо пяць раёнаў: 2-і Порхаўскі, 3-і Себежскі, 4-ы Віцебскі, 5-ы Аршанскі і 6-ы Чэрыкаўскі, бо 1-ы Гдоўскі быў перададзены ў склад 1-й Петраграцкай акругі. Па дакладу аператыўнага упраўлення Генеральнага штабу ў галоўнае упраўленне Генеральнага штабу ад 23 ліпеня 1918 г., па стану на 15 ліпеня ў гэтых пяці раёнах было 15 падраёнаў і 78 дыстанцыяў у якіх па штату павінна было быць 4679 памежнікаў.

Згодна з загадам ГУПА ад 30 верасня 1918 г. у гэтым складзе 2-я Віцебская акруга цалкам прыняла пад ахову ўчастак дэмаркацыйнай лініі ўжо ад станцыі Новаселле чыгункі Пскоў – Луга (пасля вызваленне Пскова ад войск інтэрвентаў – ад паўднёвага берагу Пскоўскага возера) да берагу ракі Іпуть, на паўднёвы захад ад г. Суража.

Амаль адначасова з фарміраваннем памежнай аховы дэмаркацыйнай лініі пачалі стварацца і памежныя надзвычайныя камісіі.

Пачатак іх стварэнню паклала I Усерасійская канферэнцыя работнікаў надзвычайных камісій па барацьбе з контррэвалюцыяй і спекуляцыей, больш вядомая як ЧК, якая праходзіла 11—14 чэрвеня 1918 г. у Маскве. Падчас разгляду чацвёртага пункту павесткі дня канферэнцыі «Барацьба з контррэвалюцыяй і спекуляцыяй, ачышчэнне савецкіх органаў ад прымазаўшыхся элементаў і барацьба з бандытызмам і контррэвалюцыйным друкам» дэлегатамі былі выкрыты не толькі недахопы ў арганізацыі і дзейнасці памежнай аховы і мытных устаноў, але і сур’ёзныя хібы ў дзейнасці мясцовых ЧК.

Адным з іх была адсутнасць надзейнай памежнай аховы і кантролю на мяжы, у выніку чаго «становішча на мяжы было вельмі трывожным». Выступоўцы адзначалі, што ў памежнай паласе квітнее спекуляцыя, узмацняецца шпіянаж, а прадажнасць старых кадраў памежнай варты спрыяе кантрабандзе і вывазу з рэспублікі ўсяго, што ўяўляе якую-небудзь каштоўнасць. У выніку дэлегаты канферэнцыі аднагалосна прынялі рашэнне: «Арганізаваць пры кожным абласным, губернскім Савдэпе, а таксама пры буйных павятовых Савдэпах, вузлавых чыгуначных цэнтрах, … у памежнай паласе стройную сетку надзвычайных камісій па барацьбе з контррэвалюцыяй і спекуляцыяй».

Гэта рашэнне было падтрымана Старшынёй Усерасійскай Надзвычайнай Камісіі (ВЧК) Ф.Э.Дзяржынскім і ужо ў ліпені-жніўні 1918 г. усе губернскія і павятовыя ЧК уздоўж дэмаркацыйнай лініі былі перафарміраваны ў акружныя, участковыя і пунктовыя ЧК, а пры ВЧК быў утвораны памежны пададдзел.

Такім чынам, са жніўня 1918 г. у паласе 2-й акругі памежнай варты пачалі дзейнічаць 13 памежных ЧК: Велікалуцкая (пазней – Смаленская) акружная і 12 участковых, у тым ліку – Полацкая. Таксама тут дзейнічалі некалькі пунктавых ЧК, размешчаных у вёсках памежнай паласы і 60 камісараў пунктаў пропуску.

Згодна Інструкцыі, зацвержданнай у жніўні 1918 г. Ф.Э Дзяржынскім, памежныя ЧК (ПЧК) і камісары пунктаў пропуску «у барацьбе з контррэвалюцыяй і спекуляцыяй бяруць на сябя пэўную функцыю па ахове межаў, … мытняў, шасэйных і чыгуначных прапускных пунктаў». Такім чынам, быў пакладзены пачатак спалучэнню агентурна-аператыўнай дзейнасці з вайскавой аховай і ўзаемадзеянню частак аховы граніцы і органаў ВЧК.

Выйшаўшы на ахову дэмаркаційнай лініі, памежнікі сутыкнуліся з сур'ёзнымі праблемамі. Адной з іх была адсутнасць апісання праходжання дэмаркацыйнай лініі на мясцовасці, у выніку чаго было немагчыма на мясцовасці яе дакладна абазначыць. Акрамя таго, шмат дзе лінія была праведзена без уліку рэльефу – напрамую праз лясы, азёры, балоты, палі, сялібы і вёскі, у выніку чаго шмат дзе сялянскі хата аказвалася на адным баку мяжы, а хлеў і іншыя гаспадарчыя пабудовы – на другім, что значна ўскладняла выкананне задач па ахове. Ускладняла выкананне задач на ахове мяжы і адсутнасць інжынернага абсталявання, сродкаў сігналізацыі і сувязі, а таксама значная адлегласць ад дэмаркацыйнай лініі пунктаў дыслакацыі падраздзяленняў, у сувязі з чым памежныя нарады выходзілі на службу на цэлыя суткі ці нават на двое.

Цяжкімі былі і побытавыя ўмовы. Памежных застаў не было і памежныя падраздзяленні размяшчаліся ў сялянскіх хатах па вёсках і сялібах, на шынялі спалі і накрываліся ёй замест коўдры, а замест падушкі быў рэчавы мяшок, шапка або ўласная далонь. Не хапала абмундзіравання, рыштунку, зброі, боепрыпасаў, прадуктаў.

Наглядны стан спраў з абмундзіраваннем

Для вырашэння гэтых пытанняў памежнікі павінны былі звяртацца да мясцовых уладаў – памежных губернскіх і павятовых камітэтаў партыі і саветаў дэпутатаў. Аднак для тых «памежная ахова была навінкай», яны «ня ведалі яе функцый і фізіаномій, а таму спачатку адносіны да памежнай аховы на месцах былі самыя недружалюбныя» і нярэдка паміж «мясцовымі… савдэпамі» і памежнікамі ўзнікалі канфлікты, а часам прадстаўнікі мясцовай улады былі гатовы нават «перайці да выкарыстання зброі» супраць прадстаўнікоў памежнай аховы.