Текст книги "Təyyarə kölgəsi"

DÖRDÜNCÜ FƏSİL

Sədəf Musabəyov qəsəbəsində, hündür, yaraşıqlı evlərlə qabaq-qənşərdə, tramvay yolunun o tərəfındə ağ daşdan tikilmiş təkotaqlı Mənzildə yaşayırdı, oğlu Rəhimlə birgə… İki pəncərəli bu otağın qabağında balaca həyətyanı sahə vardı. Ləklərdə göy-göyərti əkilmişdi. Qapıya yaxın yerdə, kərpic hasarın dibində basdırılmış söyüd ağacı böyüyüb qol-budaq atmış, yayın tüğyanında bu kiçik ailənin yeganə kölgəliyi olmuşdu.

Sədəf həyət-bacaya göz gəzdirdi. Üst-üstə yığılmış köhnə çarpayı başını, əyri təkəri və başqa bir iki para gərəksiz şeyləri görəndə təəccüb elədi:

– Bu nə həngamədi, ay başına dönüm? – Sədəf öz-özündən xəbər aldı.

O, fikirli-fikirli qapını itələyib açdı. Gün dal pəncərədən içəri düşür, döşəmə üzərində ensiz zolaq kimı’ uzanırdı. Rəhim sağ tərəfdəki taxta çarpayıda şirin-şirin yatmışdı. Qalın dodaqları azca aralı idi. Əlinin birini başının altına qoymuşdu.

– Gədə elə pallı-paltarlı yatıb. Bilmirəm belə canına necə sinir? – deyə Sədəf söylənəndə Rəhim gözlərini açıb anasına baxdı, yuxulu-yuxulu gülümsündü:

– Gəlmisən?

– Bəs paltarlı niyə yatmısan, ay bala?

– Yorulmuşam, – deyə Rəhim dikəlib oturdu. – Uzanmışam, huş aparıb.

– O dəmirçixana nədi, açmısan orda? Yoxsa dəmirçilik etmək istəyirsən?

– Yox, ay ana. Müəllimlər tapşırıblar, köhnə dəmir-dümür yığıb məktəbə təhvil verəcəyik.

– Neynir axı məktəb köhnə dəmir-dümürü?

– Verirlər zavoda. Tramvay, trolleybus qayırırlar. O gün birini gətirmişdilər. Elə yaraşıqlı idi ki! Üstündə də yazmışdılar ki, məktəb şagirdlərinin yığdıqları metal qırıntılarından qayrılıb.

Rəhim boynunu uzadıb pəncərədən yığdığı dəmirlərə baxdı, sevinə-sevinə dedi:

– Görək bizim uşaqlardan kim çox yığacaq?

– Çox yığana nə verəcəklər?

– Əlbəttə, mükafat!..

Rəhim geri dönəndə ana qorxulu bir şey görürmüş kimi, içini çəkib irəli yeridi, oğlunun pencəyinin qolundan tutub diqqətlə fikir verdi:

– Pencəyinin burasına nə olub, ədə?

Rəhim günahkar adam kimi başını aşağı saldı, yumşaq səslə dedi:

– Bu? Dəmirə ilişib cırılıb, heç xəbərim olmayıb.

Sədəf Nadirəgildən qanıqara gəlmişdi. Bayaqdan oğlu ilə danışırdısa da, Nadirəgilin qonşusundan eşitdiyi “Qulluqçusan” sözü fıkrindən çıxmır, onun ürəyini məngənə kimi sıxırdı. Indi də pencəyin cırılması… Bu, Rəhimin yeganə abırlı pencəyi idi. Altı ay bundan irəli babasının Gəncədən göndərdiyi pula almışdı. Elə bil, Rəhimin pencəyi cırılmamışdı, ananın ürəyi parçalanmışdı.

– Bu da sənin dəmirinin xeyri. Ehtiyatlı ola bilmirdin? Indi mən neyləyəcəyəm? – Müəllimlərin qarasıycan alıb-verməyə başladı: – Təzə çıxıb, məktəb uşağı hara, dəmir-dümür yığmaq hara? – Üzünü oğluna tutdu. – Indi onların sənə verdiyi mükafata pencək ala biləcəksən? Ay aldın ha!.. Dəftərdən-zaddan verəcəklər başınızı qatacaqlar.

Rəhim nə ağ dindi, nə qara. Oğlunun cavab vermədiyini görən ana səsini qaldırdığına, uşağı danladığına o dəqiqə peşman oldu: “İşdi düşüb olub…”

Rəhim daha uşaq deyildi, bu il doqquzuncunu bitirirdi. Böyüdükcə, ətə-qana dolduqca atasına daha çox oxşayırdı. O, qapını açıb evə girəndə Sədəf bəzən diksinirdi, elə bil, rəhmətlik Cahangir gəlirdi. Cahangir evdar, ailəcanlı adam idi. Külfətini yaxşı dolandırmaq üçün gecə-gündüz namusla, vicdanla çalışar, öhdəsinə düşən işi layiqincə yerinə yetirərdi. İdarəyə gəlib, müəyyən səbəblər üzündən ürəyincə işləyə bilməsəydi, maaş alanda elə bilərdi ki, halal zəhməthaqqına haram qatılıb. Elə bilərdi ki, kimsə deyir: “Axı, Cahangir, sən o qədər işləməmisən, o pulu niyə alırsan?..”

Cahangir sağ olsaydı bu ailənin nə dərdi vardı! Cahangir sağ olsaydı, pencəyin dəmirə ilişib cırılmasından sarı Sədəf əziz oğlunu heç belə danlayardımı?!

Cahangir dörd il bundan qabaq vəfat eləmişdi. Ölümündən azca qabaq baş vermiş, ölümündən azca sonra məlum olmuş kiçik bir əhvalat Cahangiri təkcə Sədəfin deyil, bütün qohum-əqrəbanın, qonum-qonşunun, dost-tanışın nəzərində daha da ucaltmışdı: kimi buna heyrət eləmiş, kimi də mərhumun qəribə adam olduğunu deyib əlini yellətmişdi. Halbuki o, həyatında qəribə adam olmamışdı.

Cahangir balaca bir qulluq sahibi idi. Əlyazmaları fondunun geniş, işıqlı zalının küncündə çəpəki qoyulmuş stolun arxasında oturmuş arıq uzun bir kişinin illərin, əsirlərin saraltdığı, güclə oxunan qədim əlyazmalarını nəzərdən keçirdiyini çoxları görmüşdü. Fonda nə vaxt gəlsəydin, onu orada öz yerində tapardın, elə bil kişi stula yapışmışdı.

Mizin üstündə kitablardan, lüğətlərdən əlavə, həmişə zərif bir zərrəbin və bir armudu stəkan da olardı. Günorta işçilər yeməyə, istirahətə çıxanda o, qabağındakı əlyazmasını, zərrəbini bir kənara itələyər, şkafın aşağı gözündən qəzetə büküb evdən gətirdiyi kotleti, çörəyi, göy-göyərtini açıb ortalığa düzər, tələsmədən arxayın-arxayın yeyər, üstündən də qırmızı termosdakı çaydan bir stəkan içərdi. Onun fondda gördüyü iş də öz həyatı kimi zahirən adi və təmtəraqsız idi.

Əlyazmalarını oxuyar, adını, müəllifini, yazılma tarixini müəyyənləşdirər, kartoçkalara qeyd edər, kataloqlara düzərdi. O, gördüyü bu çətin işin üstünə adını da yaza bilməzdi. Bu haqq onun ürəyinə də gəlmirdi. Təkcə fondun əməkdaşları bilirdi ki, bu kataloqları Cahangir düzəldib. Uzun illərdi ki, Cahangir, bax beləcə, bu vəziyyətdə çalışırdı. Buraya gəlib müxtəlif məsələlər üzrə elmi-tədqiqat işi aparmaq istəyənlər, köhnə qəzet-jurnalları vərəqləyənlər çətinliyə düşəndə, bir sözü oxuya bilməyəndə başqalarına mane olmasınlar deyə, barmaqlarının ucunda Cahangirin yanına gələr, yavaşcadan: “Mirzə, bu sözü necə oxuyarsan?” – deyə soruşardılar. O da xoş üzlə, incimədən öz işini kənara qoyar, zərrəbini gözünə yaxınlaşdırar, çox keçməz ki, oxuyub mənasını da izah eləyərdi. Fondun işçiləri, buraya daim gəlib-gedənlər zarafatla deyərdilər ki, Cahangir bizim əlyazmaları fondunun canlı lüğəti, ensiklopediyasıdır.

Cahangirin Sədəflə evlənməsinə də elə onun “canlı lüğət” olması səbəb olmuşdu.

İndi adlı-sanlı professor olan Salman o zaman aspiranturada oxuyurdu. Əsərində istifadə etdiyi əlyazmaların tarixinin dürüst oxunuşunu və dəqiq tərcüməsini vermək lazım idi. Buna isə onun nə imkanı var idi, nə də bacarığı. Ərəb əlifbasını höccələyə-höccələyə oxusa da, fars dilini bilmirdi. Bütün gününü fondda keçirən Salman bu iş üçün ən münasib adam Cahangiri bilərək bir dəfə onu evinə “çay içməyə” dəvət elədi. Beləliklə Cahangirin Salmanın ailəsi ilə tanışlığı başladı. O, Sədəflə də burda tanış oldu, görüb bəyəndi. Salmanın baldızı, Nadirənin bacısı Sədəflə… Onda Sədəf Gəncədən bacısına dəyməyə gəlmişdi, yenə Gəncəyə qayıdacaqdı, ancaq iş elə gətirdi ki, qayıda bilmədi, Cahangirə ərə getdi.

Sədəf Nadirədən üç yaş böyük idi, dəmir yolu vağzalında yükdaşıyan Müseyibin ilki idi. Anaları vəfat eləyəndə Sədəfin səkkiz, Nadirənin beş yaşı var imiş. Müseyib ikinci dəfə evlənməmiş, Sədəf birinci sinifdən çıxıb ev-eşiyə “sahib” olmuş, balaca bacısı Nadirəni saxlayıb oxutdurmuşdu. Sədəf özü körpə ikən Nadirənin həm anası, həm də bacısı olmuşdu.

Qızlarını ərə verəndən sonra Müseyib Gəncədə tək qalmışdı. Onun bir dərdi yox idi, belə hesab edirdi ki, yetimçiliklə böyümüş qızlarının ikisi də xoşbəxtdi…

Əvvəlcə Salman müdafıə elədi, alimlik adı aldı. Üstündən xeyli keçəndən sonra da Nadirə. Ancaq Cahangir elə o küncdə, köhnə əlyazmalarının içində qurdalana-qurdalana illəri yola saldı. Onun fikri bu idi ki, alim gərək, sözün həqiqi mənasında, alim olsun. Yarımçıq alimlikdənsə o adı üstünə götürməmək daha yaxşıdır. Salman son illərdə Cahangirlə görüşəndə təkidlə deyirdi:

– Ay Cahangir, gəl təşkil eləyim, sən də müdafiə elə. Hamı bu saat elmə can atır, böyük imkanlar var, yollar açıqdır, tələbat çoxdur. Daşı gəl tök ətəyindən.

Cahangir:

– Yox qardaş, – deyirdi. – Mən öz gücümü hamıdan yaxşı bilirəm. Mən öz dağarcığımı çuvalların yanına sürüyə bilmərəm…

Salman ürəyində onun belə deməyinə gülür: “Bu zəmanənin adamı deyil”, – deyirdi. Nadirənin isə Cahangirin sözlərindən çox xoşu gəlirdi. “Namuslu adamdır, – deyə düşünürdü. Öz yerini, ləyaqətini yaxşı bilir. Kaş başqaları da onun kimi fikirləşəydi…”

Cahangir hər dəfə işdən gələndə gözünün ağı-qarası olan Rəhimini bağrına basıb:

– Mənim arxam, mənim ürəyim, mənim köməyim! – deyərdi. Uşaq atasının bu nəvazişindən elə sevinərdi ki!..

Bir dəfə Sədəf Nadirədən eşitdiyi fikri ərinə söyləmişdi:

– Nadirə deyir ki, gərək uşağı çox istədiyini onun özünə bildirməyəsən, xarab olar.

– Yox Sədəf, səhv fikirdi. Övlada məhəbbəti gizlətmək yaxşı deyil. O məhəbbət uşağa çox şey öyrədir: birinci növbədə sevməyi öyrədir, ürəyiaçıqlıq öyrədir. Yoxsa uşaq soyuqqanlı olar, böyüyəndə də ondan qayğıkeş, ürəyiyanan adam çıxmaz!.. – deyə Cahangir bu “fəlsəfəyə” etiraz eləmişdi.

Öz əli ilə neçə il qabaq həyətdə basdırdığı söyüd yaşıl don geyinib altına kölgə salanda Cahangir xəstələndi. Üç gün yatdı, dördüncü gün durub ağır addımlarla həkimə getdi.

– Nə dedi həkim, ay Cahangir?

Cahangir ciddiyyətlə cavab verdi:

– Qorxulu bir şey yoxdur.

– Təki olsun, təki olsun!..

Üstündən xeyli keçəndən sonra Sədəf gördü ki, Cahangir əvvəlki adama oxşamır; nəsə fikirli-qayğılı gəzib dolanır, az danışır, az gülür. Bir də görürdün ki, dayanıb Sədəfə, Rəhimə uzun-uzadı baxır, üzünü o yana çevirib yavaşcadan köks ötürür.

Havalar soyumağa başlayanda bir səhər çay süfrəsi arxasında Sədəf xəbər aldı:

– Nə olub, ay Cahangir, bu uşağa, mənə niyə elə baxırsan?

Cahangir zorla gülümsəməyə başlayaraq:

– Doymaq istəyirəm, Sədəf, – dedi. Arvad təəccübləndi.

– Məgər bir yerə-zada gedəcəksən? Cahangir asta-asta başını tərpətdi:

– Hə, gedəcəyəm Sədəf…

– Hara Cahangir?

– Demirsən bizə?

– Gedəndə…deyəcəyəm.

Təqribən elə o vaxtlar Cahangirin Yusif adlı bir tanışı onlara gəlmişdi. Yeyib-içəndən sonra Cahangir ona dedi:

– Yaxşı oldu elə sən gəldin, yoxsa səhərdə – biri gündə idarəyə, yanına gələcəkdim.

– Nə olub ki?

– Qardaş, sən ictimai-təminat şöbəsində işləyirsən, belə işləri gərək beş barmağın kimi biləsən.

– Nəyi?

Cahangir azca duruxub, qəmli-qəmli dinləndi:

– Bu Yaxınlarda mənim köhnə dostlarımdan biri rəhmətə gedib.

Stəkan-nəlbəkini yuyub təmizləyə-təmizləyə söhbətə qulaq asan Sədəf soruşdu:

– Kimdi ay Cahangir? – Qadın sevindi ki, nəhayət, kişinin qaradinməzliyinin, dərdinin səbəbini bildi. – Bəs belə… Demək yaxın dostu ölüb!..

– Sən tanımazsan, Sədəf!

– Sənin dostlarının hamısını mən tanıyıram, Cahangir.

– Dedim ki, tanımazsan, o bizə gəlməyib. Sədəf Yusifə baxıb gülə-gülə:

– Onda yaxın dost olmayıbsınız, – dedi.

– Yox, Sədəf, – deyə Cahangir ona sarı baxdı. – Lap canbir qəlbdə olmuşuq.

Sədəf çiyinlərini çəkib dinmədi.

– Hə ölüb… Ailəsinin halı məni yaman düşündürür. Dolanışıqları…

– Arvadı işləmir? – deyə Yusif xəbər aldı.

– Yox.

– Neçə uşaqları var?

– Birdi deyəsən.

– Ayrı yerdən gəlirləri – filanları yoxdu?

– Yox. Ancaq kişinin maaşıynan dolanırdılar.

Sədəf köksünü ötürdü:

– Yazıqlar.

Cahangir özü də kənarda oturub kitab oxuyan Rəhimə, böyründə başsız qalan ailə üçün ah-uf eləyən Sədəfə baxıb qəmgin bir səslə:

– Yazıqlar! – deyə arvadının sözünü təkrar elədi.

– İş stajı nə qədərdir? – Yusif xəbər aldı.

– On səkkiz ildi.

Sədəf özünü saxlaya bilməyib yenə söhbətə qarışdı:

– Ay Cahangir, elə deyəsən, səninlə bir işə başlayıb o yazıq.

– Hə. Qəribədir… bir ildə, bir gündə doğulmuşuq, bir ildə işə getmişik, bir ildə evlənmişik. Rəhim anadan olan ili onun da oğlu olub. – Cahangir nədənsə qorxmuş kimi, tez əlavə elədi: – bircə fərqimiz var; o ölüb, mən hələ sağam…

– Pensiya kəsərlər.

– Təxminən nə qədər, Yusif?

– Vallah, indi hələ bir şey deyə bilmərəm. Gərək onun bütün sənədləri, kağızları əlimizdə ola ki, bilək nə qədər.

Araya ağır bir sükut çökdü.

– Yusif, – deyə nəhayət, Cahangir asta-asta dilləndi, – mən onun sənədlərini hazırlayacağam. Sənin yanına gətirəcəm. İşdi, əgər mən gətirə bilməsəm, Sədəf özü gətirər, ona kömək eləyərsən, onlara təqaüddən-zaddan bir şey düzəldərsən.

– Mən tanımıram ki, Yusif qardaş işləyən yeri.

Cahangir papiros çəkən deyildi, ancaq Sədəfin bu sözündən sonra Yusifin qutusundan bir siqaret götürüb yandıraraq sümürdü və daha heç nə demədi.

İyirmi gün keçdi, Cahangir bir qarlı qış axşamı yatdı, səhər isə durmadı. Deyirlər, hər gecədən sonra bir səhər açılır. O gecə isə Cahangirin sonuncu gecəsi oldu, çünki o gecənin dalınca onun üçün bir də heç vaxt səhər açılmayacaqdı…

Anasının danlağından hələ də qırışığı açılmayan Rəhim köhnə, ağarmış bufetə sarı getdi, stəkanın içindən pul bükülüsünü gətirib Sədəfin qabağına qoydu:

– Pensiyanı gətiriblər…

Sədəf pula gözünün ucuyla da baxmadı. Onun xəyalında Cahangirin nigarançılıq həkk olunmuş solğun sifəti, qarlı qış günü qəbiristanlığa doğru gedən izdihamlı küçə, kişinin yeddisi çıxandan sonra masasının üstündən tapılan göy rəngli qovluq canlandı. Qulaqları küyüldədi, bacısı Nadirənin təzə qonşusunun “qulluqçu” sözü beynində uğuldadı.

Gözlərində yaş gilələndi. Belə hallarda ürəyinə dolub onu ovundurmağa çalışan hiss indi də ruhunun dərinliklərindən oyanıb təskin etdi. Sədəfə elə gəldi ki, Cahangir ölməyib, harasa uzun müddətli uzaq bir səfərə gedib, maaşının yarısını da ailəsinə göndərir, hər ay göndərir, hər ay…

BEŞİNCİ FƏSİL

Əqdəmlə Gülmirə dörd yanı gül-çiçəkli, salxım söyüdlü fəvvarənin böyründə oturacaqda əyləşmişdilər. Axşamçağı idi, bulvarda getdikcə bir canlanma əmələ gəlirdi. Dənizdən əsən meh hovuzun ortasından xışıltı ilə göyə millənən fəvvarənin xırdaca damcılarını onların üzünə vururdu. Fəvvarənin dibində yanan göy-yaşıl işıq suların da rəngini yaşıllaşdırmışdı; fəvvarə özü hovuzun qırağındakı, yaşıl budaqlarını aşağı sallamış söyüd ağacına oxşayırdı. Elə bil, hovuzun ortasında da bir söyüd əkilmişdi.

Gülmirə ağ donunu geymişdi; təzə gəlinə bənzəyirdi. Özünü Əqdəmin böyrünə qısaraq başını onun ulduzlu paqonunun üstünə qoymuşdu. Nazik, qara məstdən tikilmiş uzunqunc zabit ayaqqabılarının yanında bir cüt qəşəng, tökmə ayaq gözə dəyirdi, qızıl suyuna çəkilmiş dikdaban ayaqqabıda…

Gülmirənin yanaqlarını xoşbəxtlik, sevinc daha da allaşdırmışdı. Onun baxışlarında sonsuz bir məmnunluq və qürur vardı. O, Əqdəmin yanında olanda həmişə özünü belə hiss edirdi. Onların oturacaqlarının yanından gəlib keçən adamların Gülmirənin gözəlliyinə, gəncliyinə heyrətlə, məftunluqla baxa-baxa keçmələri bu qüruru, bu məftunluğu bir az da artırırdı.

Gülmirə bu dəqiqələrdə elə cazibədar idi ki, baxanlar bir də dönüb baxırdılar. Xüsusilə bəzi kişilərin həris baxışlarını öz üzərində hiss eləyən Gülmirə həyəcanlanmaya bilmir, gah ağ koftasının ətəyini dartışdırır, gah özünü itirib başını aşağı dikir, gah da çarəsizlikdən qımıldanmır, oturduğu kimi dayanıb tərpənmirdi. Əqdəm özünü elə tutmuşdu ki, guya onların heç birini görmür, hiss eləmir. Amma, əslində o, gözucu hər şeyə diqqət yetirirdi. Əqdəmin zahiri laqeydliyi və sakitliyi Gülmirəni içəridən narahat edirdi: “Bəlkə, Əqdəmdə qısqanclıq hissi yoxdur? Əgər elə isə…demək, sevmir?” Gülmirə ağlına gələn bu ani fikirdən üşüyən kimi oldu və Əqdəmi sınamaq üçün dedi:

– Adam elə buna görə şəhərə çıxmaq istəmir də!..

– Nəyə görə, Gülü? – Əqdəm çevrilib Gülmirəyə baxdı.

– Hamısı adama elə baxır ki… – Gülmirə nə üçünsə “kişilərin” sözünü dilinə gətirməkdən ehtiyat elədi. – Elə bil heç qadın görməyiblər…

Əqdəm dinmədi. Gülmirə yenə başını onun çiyninə söykəyib:

– Sən məni o baxışlara qısqanmırsan, Əqdəm? – deyə xəbər alanda Əqdəm çox sakit və arxayın bir səslə:

– Yox, Gülü, – dedi.

Gülmirə, doğrusu, bu cür cavab gözləmirdi. Odur ki, ərköyün bir uşaq kimi özünü yırğaladı:

– Onda, demək, məni istəmirsən, eləmi?

– Sən niyə elə fıkirləşirsən, Gülü?

– Deyirlər, qısqanclıq məhəbbətin yol yoldaşıdır, qısqanclıq olmayan yerdə məhəbbət də olmur.

– Düz deyil, əzizim. Qısqanclıq məhəbbətin zəhəridir. Onu həmişə öldürməyə, məhv etməyə çalışır. Bir də qısqanclıq inamsızlıqdan irəli gəlir.

– Sən mənə inanırsan?

– Çox!.. Özüm qədər, Gülü! Mən burdan gedəndə həmişə arxayın gedirəm. Elə bilirəm burda arvad yox, kişi qoyub gedirəm…

Bu sözlər Gülmirənin xoşuna gəldi, onun ürəyində baş verən narahatlığın üstünə su çilədi; o, nazla gülümsünərək başını yenə Əqdəmin çiyninə söykədi.

– Mən nə qədər xoşbəxtəm!.. Sən mənim yanımda olanda həmişə özümü bəxtəvər hesab eləyirəm, Əqdəm!

Bu ara göydə təyyarə uğultusu eşidildi. Əqdəm qımıldanmadı, ancaq Gülmirə o dəqiqə yerindən dikəldi, qıvrılıb səs gələn səmtə baxdı.

– Niyə baxırsan?

– O qədər öyrəşmişəm ki, haçan, harda təyyarə səsi eşitsəm, dayanıb göylərə baxıram. Mənə elə gəlir ki, o səsi gələn sənin təyyarəndir, içindəki də sənsən. Təyyarə lap alçaqdan uçanda neçə dəfə çaşıb əl də yelləmişəm. Bilirəm də ki, sən buradan çox uzaqlarda uçursan, yenə özümü saxlaya bilmirəm.

Əqdəm güldü. Təyyarə irəlidə, dəniz üzərində dövrə vurub asta-asta suya endi.

– Sənin təyyarən neçə motorludur, Əqdəm?

– Dörd motorlu.

Gülmirə köksünü ötürdü:

– Onda qorxusu yoxdur.

– Nə qorxu, Gülü?

– Heç…

Əqdəm onun nə üçün bunu soruşduğunu başa düşdü:

– Qorxma, Gülü, məni göylərin yeddi qatına qaldıran təyyarə dünyanın ən möhkəm, ən gözəl təyyarəsidir. Qolum-qanadım da sənin məhəbbətindir, Gülü. Onsuz mən uça bilmərəm!..

ALTINCI FƏSİL

Sərin bahar axşamı idi. Ağ abbasılıqlar kimi göylərə səpələnmiş ulduzların arasında parlayan Ay yuxulu, yorğun göz təki yerə baxırdı. Geniş həyətdə, ucaboylu çinarların arasında qoyulmuş yaşıl oturacaqların birində məhəllənin yeniyetmələri əyləşərək deyib-gülür, zarafat edirdilər. Ağ köynək geyib saçını yana daramış oğlan qıçını-qıçının üstünə aşıraraq gitara çalırdı. Sarı, qalın simlərdən qopan, az qala insan kimi sözləri, kəlmələri aydın deyən titrəyişli səslər bu aprel gecəsinin məlahətini daha da artırırdı. Oğlan başını azca yana əyərək, Nadirənin çox sevdiyi “Gilavar” mahnısını oxuyurdu:

Ay gilavar, ay gilavar…

Bu sözləri əvvəl simlər, barmaqlar deyirdi, onların dalınca oğlan təkrar edirdi:

Ay gilavar, ay gilavar…

Nadirə balkonda qızıl söyüd çubuğundan toxunmuş kresloda əyləşib əlini üzünə söykəyərək hərəkətsiz halda buradan aydın görünən oğlanlara tamaşa eləyirdi. Onlar necə də xoşbəxt idilər; bu xoşbəxtlik onların şən, qayğısız gülüşlərindən, şirin zarafatlarından aydın hiss olunurdu. Onlar gah çalıb-oxuyur, gah da səslərini alçaldıb nəsə xısın-xısın söhbət edirdilər. On beş-on altı yaşları ancaq olan bu məhəllə uşaqlarının hərəsi bir ailənin əzizi, ümidi idi. Ceyhun lap qıraqda oturmuşdu. Əllərini sinəsində çarpazlayıb, lal-dinməz dayanmışdı, O, ancaq gülməli bir şey olanda uşaqlara qoşulub gülürdü. Nadirə burdan, yaşıl işıq yanan bu balkondan oraya tamaşa etdikcə oğlu haqqında – Ceyhun haqqında düşünürdü.

Ona elə gəlirdi ki, Ceyhun bu cavanlarla bir yerdə oynasa da, deyib-gülsə də, onlara qarışa bilmir; Ceyhunla onlar arasında nəsə soyuq, qüdrətli təkanla uçurulub dağıdılmalı bir şey var. O nə idi? Bunu Nadirə özü aydınlaşdıra bilmirdi.

Ceyhun – Qurbanzadələr ailəsinin yeganə övladı idi. İkincisini istəməmişdilər. Bütün həyatını, gücünü, bacarığını elmi işə sərf etməyi qarşısına qoymuş Nadirə uşaq saxlamağın, böyüdüb boya-başa çatdırmağın nə qədər çətin iş olduğunu elə Ceyhun dünyaya gələndən sonra başa düşmüşdü. Bax, indi o cavanların yanında kənardan gəlmiş bir adam təki dayanan oğlu, Nadirənin neçə əsərini əlindən almış, yaxud tələsik yazılmasına səbəb olmuşdu. Əlbəttə, Nadirə bu barədə də heç vaxt heç kəsə şıkayət etməmişdi. Uşaq məsələsi üstündə Nadirə ilə Salmanın arasında həmişə söz-həkət olmuşdu:

“– Ceyhun təkdir, Nadirə.

– Bilirəm, mənə də onun təkliyi ağır gəlir.

– Elə isə qoy…

– Yox, yox, Salman… Vaxt yoxdur, vaxt yoxdur. Siz kişilər təsəvvür eləmirsiniz uşaq saxlamaq necə ağır işdir… Mənim elmi işim…

– Sən axı, elmi işçiliyindən əvvəl qadınsan! Gərək qadınlığın yadından çıxmasın, Nadirə!

– Çıxmayıb, bəsdir. Ceyhunu ağıllı-başlı boya-başa çatdıra bilsək, böyük məsələdir.”

Salman çarəsiz qalıb susar: “Elm bu arvadı arvadlıqdan çıxarıb kişi eləyib”, – deyə düşünərdi. Ancaq Salman az sonra belə fikirləşməkdə yanıldığını başa düşərdi. Çünki Nadirə yaxşı ana idi, gözəl qadın idi. Doğrudur, idarədə, ictimaiyyət arasında ona qadından daha çox bir alim kimi baxırdılar, hərəkətlərində, mühakimələrində kişiyə oxşayırdı, cəsarətli idi.

O, saçlarını qısa vurdurmuşdu. Xına qoymuşdusa da, ağ tüklər öz varlığını hiss etdirirdi. Gözlərində, yanaqlarında hələ də qızlıq təravəti qalan Nadirənin yalnız arıq, çəlimsiz, damarları görünən əlinin ağ dərisini örtməyə başlayan incə, zərif qırışlar onun yavaş-yavaş qocaldığını göstərirdi. Bunu heç kəs, hətta, Salman da görə bilməzdi, bunu Nadirə təkcə özü hiss eləyir və hərdən bu barədə düşünəndə ürəyini yüngül qüssə bürüyürdü.

Nadirə ayağa qalxıb iş otağına keçdi, yazı masasının orta gözündən qalın dəftəri götürüb qabağına qoydu. Bu, gündəliyi idi. On beş ildən çoxdu ki, bu dəftərə həyatının yadda qalan, ürəyinə təsir eləyən hadisələrini yazırdı.

Nadirə dəftəri vərəqlədi. Müxtəlif tarixlər, müxtəlif qələmlərlə yazılmış bir səhifəlik, yarım səhifəlik, bəzən bircə cümlədən ibarət yazılar, qeydlər… İndi, üstündən illər keçəndən sonra onlar Nadirənin özü üçün də, bir roman kimi, maraqlı idi. Budur, o gündəlikdən bəzi səhifələr…

“5 yanvar 194…-ci il.

Dəlicəsinə sevdiyini bilmək, kiminsə, haradasa onun haqqında fıkirləşdiyini düşünmək cavan bir qız üçün dünyanın ən böyük səadətidir. Hələ neçə illər qabaq, aylı gecələrdə atamı və bacımı yuxuya verəndən sonra Gəncə çayının şırıltı ilə axan sularının səsinə qulaq asaraq bərkə-boşa düşməmiş ürəyimi isti, mehriban bir nəfəs kimi isindirən bu qəribə əsrarəngiz duyğu barədə saatlarla xəyala dalardım…

İndi budur, o xoşbəxtlik mənə də nəsib olmuşdur. O gödək, qaynar baxışlı, sıx qara saçlı oğlan – Salman iki ilə yaxındır ki, məni rahat buraxmır; necə deyərlər, göz verib, işıq vermir. Kölgəmə dönüb, hara gedirəm – arxamca sürünür. Dərsə gedirəm, kitabxanaya gedirəm, kinoya gedirəm – mütləq dalımca gəlir. Elə bil məni güdür, yaxud hara gedəcəyimi irəlicədən ona xəbər verirlər. Kafedranın aspirantıdır. Hərdən müəllimimiz xəstə olanda onu əvəz edir, bizə dərs deyir. Yaxşı, sərrast danışan olsa da məni görən kimi dili-dodağı təpiyir, çaşır. Tez-tez qəzetlərdə, jurnallarda məqaləsi çıxır. İnadkarlığı xoşuma gəlir.

“Sən istəyirsənmi ki, mən bədbəxt olum, Nadirə?”-deyə o, səsi titrəyə-titrəyə bu gün məndən xəbər aldı. Dillənə bilmədim. O: “Mənim xoşbəxtliyim səndən asılıdır. Məni ancaq sən xoşbəxt eləyə bilərsən!”– dedi.

Mənim ona yazığım gəlir. Qəlbimin dərinliklərindən bu qarayanız oğlana bir şəfqət hissinin baş qaldırdığını duyuram. Bəlkə, elə sevgi bu nöqtədən başlayır? Bilmirəm. Mən bu dəqiqə üzmək bilmədiyim halda suda boğulanı xilas etmək üçün özünü çaya atmaq istəyən adama oxşayıram”.

“15 oktyabr 194…-ci il.

Salmanı bir gün görməyəndə darıxıram. Bilmirəm bu məhəbbətdir ya yox. Hərdən mənə elə gəlir ki, bizim bu sevgimizin axırı xoşbəxtliklə nəticələnməyəcək. Nə bilim, hər halda qorxuram”.

“28 noyabr 194…-cu il.

Böyük tənəffüs vaxtı, qrupumuzun qızları uzun partanın dövrəsində yığışıb halay vuranda (kimi kolbasa-çörək yeyirdi, kimi əl sumkasının güzgüsündə özünə baxıb üz-gözünə sığal verir, kimi də axşam gördüyü kinofılmi ağızdolusu tərifləyirdi), oğlanlardan biri qapının ağzında dayanıb məni səslədi:

– Nadirə, ay Nadirə!

Mən dikəldim.

– Nə var?

– Bir kişi səni soruşur.

Ürəyimdə min fikir, götür-qoy eləyə-eləyə qapıya sarı yönəldim. Sinif otağı uzun olduğundan bu başından o başına getmək üçün xeyli vaxt çəkirdi. Bu müddət ərzində mən geyim-keçimimə yaxşıca fikir verə bildim. Üst-başım abırlı idi. Qurban olum atama, məni Bakıda oxuduğum bu üç il ərzində heç “neynim, necə eləyim” deməyə qoymayıb. Sinfimizdə üç yaxşı şıq geyinən varsa, biri mənəm.

Əynimdə son dəbdə tikilmiş şal paltar, yun jaket, dikdaban çəkmə, zərli corab… Bütün bunları atamın Gəncədən göndərdiyi pulla, özümün təqaüdümdən artıq qalan paraya almışam. Təkcə indi yox, həmişə arzum bu olub ki, əlim çörəyə çatsın, o kişini ağır yük altından xilas eləyim. Onun daha çiyin sümüklərini də kəndir kəsdi. Gecəli-gündüzlü vağzalda yük daşıyan, beli bükülü atamı evdə, küçədə, bazarda şax-dik yeriyən görəndə, nə gizlədim ki, təəccüblənməyə bilmirəm. O bu qədər ağır yük altından çıxandan sonra yenə dik yeriyə bilir.

Sinif qapısından çıxanda, pilləkənlərin başında dayanan atamı görəndə az qaldım qanadlanıb uçam. Özümü tələsik kişinin üstünə atıb boynuna sarıldım. Yanımızdan ötüb-keçən tələbə-müəllimə fikir vermədən cod, sərt tüklü üzündən öpdüm.

“Qurban olum lələmə” deyə-deyə halını, dolanışığını, Sədəf bacımın kefini xəbər aldım. Şükür ki, hər şey öz qaydasında idi. Salamatlıq idi.

– Elə birdən beynimə düşdün, bala. Bacına dedim, gedib uşağa baş çəkim, axşama da qayıdaram.

Mən ona ürəyimdə sonsuz minnətdarlıq hissi duyurdum: mənim həm atam idi, həm anam. Mən onun ata-ana ürəyinin nigarançılığının səbəbini duyurdum, yaxşı başa düşürdüm. O məndən yana nigaran idi. Mən indi körpə, saçlarına lent bağlayan qız uşağı deyildim. Məni irəlidə, kim bilir nələr gözləyirdi: həyatda özümə yol seçməli, ömür-gün yoldaşı tapmalı, səhv eləməməli idim.

On dəqiqə nə tez gəlib keçdi. Zəng içəri vuruldu. Azər müəllim– o mehriban və qayğıkeş insan gümüşü saçlarına daraq çəkə-çəkə gəlib yanımızdan keçəndə gözü bizə sataşdı. Ağzımı doldurub ondan icazə istəməyə imkan vermədi:

– Deyəsən, atandır, Nadirə?

– Bəli, müəllim, – dedim, – rayondan gəlib.

– Yaxşı, yaxşı. – O, arada atama da salam verdi. – Bu saat səni azad eləyərəm.

Asta addımlarla sinfə girib qapını arxasınca bağladı. Onu atama ağızdolusu tərifləyib yenicə qurtarmışdım ki, Salmanın böyrümüzdə hərləndiyini gördüm. Gördüm və özümü itirən kimi oldum. Salman qoltuğunda tutduğu kitabı böyrünə bərk-bərk sıxaraq dəhliz boyu o tərəf-bu tərəfə addımlayır, bəri başa gələndə bizim nə barədə danışdığımızı bilmək istəyirmiş kimi, addımlarını yavaşıdırdı.

Ürəyim sıxılmağa başladı. İstədim lələmə deyəm: – Bax, budur o oğlan, mənə gecə-gündüz rahatlıq verməyib yalvarıb yaxaran. Bax, yaxşı bax. Gör xoşuna gəlirmi! Axı sən adam tanıyansan. Axı sən adam sərrafısan. O sənin xətrini çox istədiyin, görmək üçün Gəncədən bura gəldiyin qızını xoşbəxt eləyə biləcəkmi?

Amma heyif ki, mən bunların heç birini ona – öz əziz atama deyə bilmədim. Üzüm gəlmədi, həya məni qoymadı. Birdən mənim elə bil gözlərim açıldı. Salman atamı təpədən-dırnağa diqqətlə nəzərdən keçirirdi. Aman Allah, onun əynindəki paltarlar nə qədər də köhnə idi. Mənimkini demirəm, (bu qadın paltarıdı) Salmanınkılarla heç müqayisəyə gəlməzdi. Salman çox səliqəli və şıq geyinməyi xoşlardı. Dəsmalı ütülü, köynəyi qraxmallı olardı. Sonra özümün bu yersiz və sadəlövh müqayisəmə güldüm. Onları – iki bir-birindən fərqli aləmi mən niyə müqayisə edirdim. O – adicə yükçü babadır, bu – aspirantdır.

Salman orada çox vurnuxandan sonra çıxıb getdi.

Atamla doyunca dərdləşdik. Mənə ağıllı olmağı dönə-dönə tapşırdı, cibimə pul qoydu. Axşam isə onu aparıb yola saldım.

İndi vağzaldan yenicə gəlmişəm. Atam, yəqin ki, Biləcərini çoxdan keçib. Ancaq bir şey məni yaman düşündürür: görəsən, Salman atamın yükçü olduğunu biləndə nə deyəcək? Sabahın ən böyük sualı budur”.

“29 noyabr 194…-ci il.

Təəssüf ki, – mənim bütün beynimi, ürəyimi gəmirən, rahatlığımı əlimdən alan bu sual sabah da həll olunmadı. Həqiqətən, bu suala qəti və aydın cavab almaq mənə çox lazım idi. Mənim xüsusiyyətim belədir ki, çoxlarının adi şey sanıb əhəmiyyət vermədiyi məsələlər mənim aləmimdə bəzən ən böyük problemə dönür. Günlər, aylar, bəlkə də illərlə məni düşündürüb, yuxumu ərşə çəkir. Mən indiki əqidəm və ağlımla, həyatı buz üzərində rəqsə bənzədirəm. Ağ ipək don geyib qu quşu kimi buz üzərində uçmağa – süzməyə başlayan rəqqasə gərək hər addımını yox, kiçicik bir hərəkətini belə ölçüb-biçməlidir. Yoxsa o, tez yıxılıb minlərlə tamaşaçı (bizim ətrafımızdakı adamları da mən cibində daimi bileti olan tamaşaçılara bənzədirəm) önündə xəcil ola bilər. Hələ şikəst olacağını, ömrü boyu əzab çəkəcəyini demirəm. Bax, buna görə də Salmanla mənim aramda yaranıb gündən-günə bizi bir-birimizə yaxınlaşdıran dolaşıq, naməlum duyğuları bir az da kələf kimi qarışdıran bu məsələ – dünən atam yanıma gəlib-gedəndən, xüsusən onu dəhlizdə Salman görəndən sonra zehnimi, fikrimi daha dərindən məşğul eləməyə başladı.

Bir hadisə olmasaydı, bəlkə də mən buna o qədər də əhəmiyyət verməzdim. Bizim sinifdə məşhur bir alimin qızı oxuyur. Elə gözəl də deyil, elə ağıllı da deyil, adi qızdır. Amma onu qonşu qrupdan ağıllı-kamallı, gözəl bir oğlan istəyir. Oğlan o qədər gözəldi ki, elə bil şəkildi. Nağıllarda deyilən kimi, yemə, içmə, otur, gül camalına tamaşa elə. Onların ikisini yanaşı görəndə adam istər-istəməz təəccüb eləyir. Bu namünasib məhəbbətdimi, ya həqiqi sevgidir? Deyə bilmərəm. Amma bu yaxınlarda rəfiqəm mənə dedi ki, burada məhəbbətdən çox, haqq-hesab məsələsi var. “Nə haqq-hesab?” – deyə təəccüblə xəbər aldım. “Oğlan qıza yox, atasının adına, şöhrətinə, puluna aşiq olub”. Düzü, bu söz ağlıma batmasa da fikrə getdim, az sonra isə öz taleyim barədə də düşünməli oldum. “Əgər salman bilsə mənim atam yükçüdü, görəsən bu işə necə baxar?” Bu sual qarşısıalınmaz bir qüvvəylə mənim varlığıma hakim kəsildi.

Bu gün dərsdən iyirmi dəqiqə qabaq Salman mənə dekanlığın qabağında rast gəldi. Salamlaşdıq. Kefımi soruşdu. Həmişə olduğu kimi, indi də uçunduğu hiss olunurdu; mənimlə söhbət etdiyinə görə özünü xoşbəxt sandığı da gün kimi aydın idi. Həsrətlə üzümə baxıb gözlərini gözümə zilləyərək ani fikrə getdi. Onun baxışları altında mən əzildim və uzaqlaşmaq istədim.

– Nadirə! – deyə məni səslədi. Dabanım üstə geri fırlanıb dayandım.

– Dünənki kişi kim idi?

– Dünənki kişi?

– Hə.

– Atam idi.

– Atan?

– Hə. Duruxdu.

– Doğru sözündü?

– Hə, vallah!..

Bu söhbət əsnasında mən ona çox fikir verdim ki, bəlkə üzündən-gözündən məni narahat eləyən suala cavab tapa bildim. Yox, o, sakit və toxtaq idi.

– Harada işləyir, Nadirə?

Ürəyim içəridə əsdi. Qəribə idi, bayaqdan atamın kim, nəçi olduğunu Salmana açıb demək istəyən mən indi bu fürsət əlimə düşəndə sıxıldım. Üzümü ani olaraq döndərib küncdə, əlini irəli uzatmış tunc heykəlin yanındakı “Filoloq” divar qəzetinə nəzər salıb birdən-birə ona dedim.

– Vağzalda işləyir, – sonra heç özüm də bilmədim necə oldu ki, əlavə elədim: – hambaldı.

Lənətə gələsən şeytan! Bu söz hardan dilimə gəldi? Axı “yükçü” sözü bundan çox-çox abırlı sözdü. O niyə yadımdan çıxdı, niyə? Orda bu sözü dilimə gətirəndən sonra nə hala düşdüyümü deyə bilmərəm, ancaq indi bu söhbət yadıma düşəndə yenidən alnıma tər damcıları gəldi. Salman bu an mənim xəcalət çəkdiyimi duydu və mülayim bir tərzdə: