Текст книги "Təyyarə kölgəsi"

ON BİRİNCİ FƏSİL

Nadirə bərk narahatdı. Oğlundan ötrü həmişə səksəkə içində yaşayan ananın dərdini müəllim bir az da artırmışdı, qorxa-qorxa düşündüklərini Vera Pavlovna onun üzünə demişdi. Dünyada ən böyük nigarançılıq ana nigarançılığıdır. Bir yerdə qərar tutub dura bilməyən Nadirə gah bu, gah da o otağa girir, balkona çıxıb həyət-bacaya boylanır, nəzərləri ilə Ceyhunu axtarırdı.

“Daha böyüyüb. Yekə kişi olub. Bəstəkar Baharlının qızı ilə gəzir… Tez deyilmi? Tezdir, tezdir. O, hələ oxumalıdır, oxumalıdır!..” – deyə düşünən ana hövlündən ev-eşiyə sığışmırdı.

Müdhiş, qorxulu bir hiss onun qulağına, elə bil, bu sözləri pıçıldayırdı: “Sən ondan sevinc gözləyirsən. Amma o sənə həmişə kədər və dərd verəcəkdir!” Nadirənin ana ürəyi içəridə əsim-əsim əsirdi: “O bu iki daşın arasında hara getdi?.. Müəlliməsi gələn təki niyə qaçdı?.. Günahı olmasaydı qaçmazdı. Axı bəs hardadır? Qıza bax!.. Görəsən necə qızdır? Hər halda deyəsən, ağlı başında olan qıza oxşamır. Deyir, Baharlının qızıdır… Olsun da… Atası yaxşı bəstəkardır… Ancaq bunun məsələyə bir dəxli varmı? lş burasındadır ki, axı bunların hələ o vaxtı deyil, uşaqdırlar!…”

Nadirə neçə saat beləcə çalıxıb-çapaladı, düşündü-daşındı. Əgər bu hirsli vaxtda əlinə düşsəydi, bəlkə də ana özünü saxlaya bilməyib onu yaxşıca sillələrdi. Halbuki Ceyhun indi uşaq deyildi. Ağlının kəsən vaxtı idi. İndi onda mənlik, kişilik qüruru yaranır, özünü dərk edir, müstəqilliyə can atırdı…

Ancaq Nadirə üçün Ceyhun hələ çox uşaq idi. Ana öz oğluna böyük gözü ilə baxmağa adət eləyə bilmirdi. Ceyhun boylu-buxunlu oğlan olsa da, az qala atası boyda görünsə də, Nadirə üçün başı sığallanan, bəzən bir şey üçün ağlayaraq ayağını yerə döyən uşaq idi.

Salman axşamçağı evə gələndə Nadirə böyük bədbəxtlikdən mütəəssir olmuş adam təki ağlamsına-ağlamsına bütün əhvalatı ərinə danışdı. Salman bu söhbəti çox sakit və soyuqqanlılıqla dinlədi. Üzündə nə heyrət, nə də təəccüb əlaməti göründü. Daha nə isə gözləyirmiş kimi, səsini uzada-uzada:

– Sonra? – deyə arvadından xəbər aldı.

– Daha nə sonra, Salman? Sənin bu məsələdə belə laqeydliyin məni lap əsəbləşdirir.

– Niyə, Nadirə?

– Axı, uşaq tamam əldən gedir, sən isə…

Salman heç nə başa düşmürmüş kimi:

– Uşaq əldən niyə gedir, axı? – dedi. – Uşaq restorana yoldaşlarıynan çörək yeməyə gedir, məktəbdə bir qıznan yoldaşlıq edir, nə olsun? Burda qorxulu nə var? Bu pedaqoqlar da bilmirlər neyləsinlər, işlədiklərini necə gözə soxsunlar. Uşaq kimdir? Sənin cəmiyyətinin bir üzvüdür! O, gərək yaşamaq üçün lazım olan şeyləri bilsin. O, pul xərcləməyi, adam arasına çıxmağı bacarmalıdır. Müəllimlər, sənin kimi analar uşaqları guya düzgün tərbiyə etməyə çalışırlar, halbuki, məncə, siz onları şikəst eləyirsiniz. Siz müti, kitab oxumaqdan başqa heç nə bilməyən adamlar tərbiyə edirsiniz. Pul xərcləmək bilmir, ev dolandırmaq bilmir, çətinliyə dözmək bilmir! Oyun bilmir, əyləncə bilmir! Kitab oxumaq. Bəh! Bəh!. Kitab oxumaq!.. – Professor qara tüklü əlini havada yellətdi: – Budur tərbiyə?!

Salman sualına cavab gözləmədən otaqda gəzindi. Pəncərənin qabağına gəlib həyətə baxdı, nəsə fikirləşib geri döndü və üzünü Nadirəyə tutmadan dedi:

– Məni də siz deyən kimi böyüdüblər! Mən o cür tərbiyənin nə demək olduğunu, uşağı necə böyük çətinliklər qarşısında qoyduğunu öz həyatımdan bilirəm. “Böyük olan məclisdə kiçik oturmamalıdır!”– “Baş üstə!” – “Böyüyə cavab qaytarmaq olmaz!” – “Baş üstə.” Əgər böyük düz danışmırsa, onda necə? “Yolda böyüyü ötüb qabağa keçmə!” – “Əgər böyük yeriyə bilmirsə, yaxud qarışqa yerişi yeriyirsə, onda necə? Bir sözlə, mütilik! Hələ bu nədir? Mən on yeddi-on səkkiz yaşında bilməli olduğum şeyləri otuzda güclə öyrənmişəm. Xəcalət çəkə-çəkə, gülünc vəziyyətdə qala-qala, tər tökə-tökə… Bu cür yaşamaq olmaz, arada-bərədə itib-batarsan. Gərək öz yerini, haqqını, ixtiyarını dərk eləyəsən. Yoxsa ayrı cür…

Mən heç bilirsən qanıma-canıma yeridilmiş o ehkamları uçurub dağıtmaq üçün nə qədər qüvvə, nə qədər vaxt sərf elədim?! Bunu ancaq özüm təsəvvür edə bilərəm. Dilnən deməknən başa gəlməz. – Professor stul çəkib əyləşdi. – Sən heç bilirsənmi ki, mənim bacımın, Səringülün ailəsi niyə dağıldı? Yox, bilmirsən! Ona görə dağıldı ki, qızı atam-anam bədbəxt elədi. Ağlı kəsəndən eşitdiyi sözlər bu oldu: “Səringül, bunu elə, onu elə. Bax, filan şeyi etmə, filan şey yaxşıdır, ya pisdir. Bunu yığışdır…ona dəymə!” Qız ata-anamın başı ilə iş görməyə adət elədi. Öz başı, öz beyni yaddan çıxdı. Özünün düşünməyə, fıkirləşməyə ehtiyacı olmadı, Səringül insan olmadı avtomat oldu: Desən – elər, deməsən – eləməz! Ata-ana isə həmişə övladın yanında olmur. Vaxt gəlib çatır ki, övlad pərvazlanmış quş təki uçub ana yuvasından gedir. Səringül də getdi… Ancaq çox yaşamadılar. Əri ağıllı, həssas, təmizliyi sevən adam idi. Gərək indi o, ata-ananın əvəzinə Səringülə göstəriş verəydi: “Onu elə, bunu elə”. Onun isə buna nə səbri, nə həvəsi, nə də vaxtı var idi. Ziddiyyət, narazılıq, axırı da elə. Üç uşaqla atdı getdi…

Nadirə bayaqdan ərinin sözlərinə qulaq asır, onun nə demək istədiyini anlamağa çalışırdı. Oğlunun tutduğu hərəkətlərin əsl səbəbini axtarırdı. Tapdı. Bunu indiyəcən hiss eləyirdi, ancaq indi açıq-aydın bildi. Salman bu neçə ildə hələ öz “pedaqoji” fıkirlərini indiki kimi açıq şəkildə Nadirəyə söyləməmişdi. Nadirəyə elə gəldi ki, Salman doğma balasını uçurumdan başıaşağı itələyən bir cəllad ataya bənzəyir. O baxdı, baxdı, bədəni əsdi, Salman isə əksinə, sakit və arxayındı. Birdən Nadirə elə sandı ki, bu dünyada Salmanın elədiyi ən böyük haqsızlıqdır. Dözə bilmədi:

– Ox!.. Sən uşağı bədbəxt elədin! – deyə yanıqlı-yanıqlı köks ötürüb başını divanın mütəkkəsinə söykədi. Az sonra dikələndə Nadirənin gözləri yaşarmışdı. – Onu bil ki, uşağı gözümüz baxa-baxa uçuruma yuvarladan sənsən, Salman! Mən ona analıq eləyə bilmədim. Qoymadın. Sən bunun üçün bir zaman cavab verməli olacaqsan, Salman! Onda əlin heç yerə çatmayacaq, gec olacaq. Mən onda deyəcəyəm sənə…

Salman isə yenə arxayın bir əda ilə:

– Sən narahat olma, Nadirə, – dedi, – o, bədbəxt yox, xoşbəxt olacaq. Həyat adamı olacaq, kitab adamı yox!..

Axşam saat səkkizə işləyəndə qapının zəngi çalındı. Gələn Ceyhun idi. Oğlan içəri girməyə macal tapmamış, gözləməkdən səbri tükənmiş Nadirə əsəbiliklə onun üstünə yeridi və əllərini qəzəblə yumruqlayıb:

– Hardasan, ədə? Harada itib-batmısan?!. – dedi. Salman özünü irəli verib səsləndi:

– Oho!.. Yox, elə yox, Nadirə. Toxta. Kəmhövsələlik eləmə.

– Üzünü oğluna tutdu: – Gəl bura, Ceyhun! Haçandı səninlə ağıllı-başlı bir söhbət eləməmişəm.

– Söhbət niyə eləyirsən? – deyə Nadirə özünü saxlaya bilməyib Salmanı acıladı: – Oturub əsər yazarsan. Uşaqla məşğul olmağa səndə vaxt haradaydı?!

– Nadirə! – Salman dönüb narazı baxışlarla onu süzdü. – Hələ sən qurtarmayıbsan?

– Qurtarmışam. O sən, o da oğlun!

Ceyhun mütərəddid addımlarla anasının yanından ehtiyatla keçib, atası ilə qabaq-qənşər dayandı.

Salman gəlib divanda oturdu və Ceyhunu yanına çağırdı:

– Gəl, otur burada…

Ceyhunun dil-dodağı təpimişdi. Söhbətin gedişindən, anasının hirslənməyindən, atasının ciddi tərzdə onu yanında oturmağa çağırmasından başa düşürdü ki, müəllimə aranı qarışdırıb, suyu bulandırıb…

Ceyhun oturdu.

– Haradasan bu vaxtacan? – Salman təmkinlə, mühakimə edirmiş kimi, xəbər alanda Nadirə ürəyində düşündü: “Mən bu uşaq bir xoşagəlməz iş görəndə onunla belə sakit danışa bilmirəm. Bütün bədənim əsir, ha eləyirəm, bacarmıram… Amma ona bax, gör necə sakitdir!.. Elə bil, bütün bu işləri eləyən onun doğma oğlu deyil, yad, özgə bir adamdır… Fikirlərimiz yaman haçalanıb, heç düz gəlmir!..”

Ceyhun ağır dindi. Salman səsini qaldırmadan eyni ahənglə yenə sualını təkrar etdi:

– Hardasan?

Ceyhun başını qaldırmadan:

– Şəhərdə idim, – dedi.

– Niyə gec gəlirsən evə?

– Sənnənəm!

– Qorxdum.

– Kimdən?

– Kimdən qorxdun, deyirəm?

– Anamdan.

– Niyə?

– Ona görə ki… – Ceyhun udqundu, dayandı. Nadirə dözə bilmədi:

– Sən müəllimən gələn kimi evdən niyə qaçdın?

– Qaçmadım, getdim.

– Yaxşı, getdin, niyə axı?

– Anan sənnəndi, niyə getdin?

– Ondan zəhləm gedir.

– Müəlliməndən zəhlən gedir?

– Hə.

– Nə üçün?

– Məni sinifdə gözümçıxdıya salıb. Peşmanam bir söz deyim, bir iş eləyim. Düşür üstümə ki, “Sən professor oğlusan”… Gündə bu sözü eşitməsəm olmur. Xəta eləmişəm professor oğlu olmuşam?!.

– Elə bu?

– Özü bizə sinifdə mərdlikdən, ağzıbütövlükdən ağızdolusu danışır. Ancaq özü dediyinə əməl eləmir. Müəllimə xəbərçilik, söz gəzdirmək yaraşmaz. İndi bilirəm ki, gəlib birinin üstünə beşini də qoyub xəbər verib…

Salman qapının ağzında ayaq üstə quruyub dayanan Nadirəyə mənalı-mənalı baxıb göz vurdu və Ceyhuna dedi:

– Hə, xəbər verib… Ancaq bu xəbərçilik deyil, həm də nə anan, nə də mən inanmırıq ki, sən elə işlər tutarsan. Elə deyil?

Ceyhun yerində büzüşüb yumağa döndü; başını o qədər aşağı saldı ki, boynunun arxası göründü.

– Yaxşı başını qaldır. Söz verirsənmi ki, bir də müəllimləri incitməyəcəksən, yaxşı oxuyacaqsan?

– Sənnənəm, Ceyhun!

Ceyhun astaca başını tərpətməklə kifayətləndi.

Söhbət bununla bitdi. Salman ürəyində oğlunun bu çətin sorğu-sualda özünü məharətlə aparmasından çox məmnun idi.

Ceyhun, sıxılsa da, çəkinmədən düşündüyünü deyirdi. Fikirləri aydın, cəsarətli, cümlələri sərrast idi. Salmanın yadına öz uşaqlıq vaxtı düşdü. Onun da belə “mühakimə” olunan çağları vardı. Ancaq Salman o zaman atasının sorğularına belə açıq və kəskin cavablar verə bilmirdi. Susub durur, sonra birdən ağlamağa başlayırdı. Onda atası deyirdi: “Qaragözlük eləmə!” Ceyhun isə… “Yox, Ceyhun belə deyil. Bu, yaxşıdır, qoy belə olsun. Oğul gərək cəsarətli, möhkəm olsun!” Onun öz müəlliməsi haqda fikir söyləməsi Salmana ləzzət vermişdi. “Müəllim valideyndən sonra uşağın ikinci allahıdır. Əgər o öz allahı haqqında sərbəst mühakimə yürüdə bilirsə, deməli, bu uşaqdan bir şey çıxacaq!..”

ON İKİNCİ FƏSİL

İki gün idi ki, Orxanın qırışığı açılmır, fikirli-düşüncəli gəzib-dolanırdı. Professorun onun yanından saymazyana keçməsi, salamını almaması Orxana yaman yer eləmişdi. Elə hey bu barədə götür-qoy edir, Salman Qurbanzadənin xəyalı onun gözünə görünür, Orxanın həmişə sakit və rahat olmuş qəlbini incidirdi. O, indi qiymətli bir şey itirmiş və onu daha tapmayacağına əmin olan adama oxşayırdı.

Orxan səssiz-səmirsiz, ürəyindəcə professorla danışırdı:

“Professor, siz mənim – öz tələbənizin salamını niyə almırsınız? Sizə neyləmişəm? Məqalədə sizin fikrinizə şərik olmadığıma görəmi belə eləyirsiniz, professor? Axı, siz bizə– öz tələbələrinizə ayrı sözlər öyrədirdiniz. Öyrədirdiniz ki, obyektiv olaq, “düz söz zəhər kimi acı da olsa, onu deyəndən inciməyək, sənin nöqsanlarını deyən adam sənin ən yaxın dostun, xeyirxahındır”, – deyərdiniz. Deyərdiniz! Bəs hanı? Belə görünür, bunlar boş sözlərmiş… Doğrudanmı mənim hörmətli müəllimim, siz bu qədər kiçik adamsınız? Mən heç ağlıma da gətirməzdim ki, siz bunun üstündə məndən inciyə bilərsiniz mənim salamımı almaya bilərsiiz, məni görməyə bilərsiniz. Mən çox sadəlövh adamam. Mən insana çox inanıram, mən onun yaxşı cəhətlərini görmək istəyirəm. Bəlkə bunlar mənim gözümü yumur və mən adam tanıya bilmirəm?! Müəllim mənim gözümdə müqəddəsdir, müəllim hiylədən, riyadan uzaq bir varlıqdır… Günəşdə ləkə ola bilər, ancaq müəllimdə gərək zərrəcə ləkə olmasın.

İnciyirsiniz, inciyin… Mən öz ürəyimin, ağlımın səsini dinləmişəm, müəllim!..”

Nəhayət, Orxan dözə bilmədi. Günorta, camaat tənəffüsə çıxan vaxt professorun meşin örtüklü qapısını üsulluca aralayıb içəri girdi. Orxan həyəcanlı idi; bilirdi ki, kabinetdən yaxşı çıxmayacaq, professorla onun arasında yəqin ki, xoşagəlməz söhbətlər olacaq…

Ancaq bu, onu qorxutmurdu. Açıq danışmaq, münasibəti aydın bilmək hər şeydən yaxşı olardı. O zaman daha Orxan: “Professor inciyibmi, inciməyibmi?” – deyə ürəyinin içini yeməz, rahat yaşar, rahat işlərdi.

Lakin Orxan tamam başqa bir vəziyyətlə qarşılaşdı. Nadirə xanım, Cəfər və Gülalı professorun kabinetində idi. Nə barədə isə danışırdılar. Onun gəldiyini görəndə söhbət kəsildi. Orxan təkcə Nadirə xanım tərəfə baxıb başını astaca tərpətməklə salam verdi. Professorun kefi kök idi; qarayanız sifəti gülürdü.

– Hə, gəl görək, qoçaq oğlan! – deyə o, kürəyini yumşaq kreslonun arxasına söykəyib yayxandı. – Bəs sənin salamın hanı, Orxan?

Professorun səsi həmişəki kimi sakit və mülayimdi, elə bil, heç nə olmamışdı. Məsələnin belə olacağını gözləməyən Orxan professora salam verməməsindən yamanca pərt oldu. Ancaq professorun bu sualının çətin söhbəti başlamaq üçün çox münasib bir açar olduğunu başa düşüb dedi:

– Siz ki, daha mənim salamımı almırsınız, professor!

Salman bu sözləri ya eşitmədi, ya da əhəmiyyət vermədi. Qapının ağzındakı stulda oturmuş Gülalı indi burada çox maraqlı söz-söhbət olacağını yəqin edib yerini rahatladı və nə Orxanın, nə professorun sifətlərindəki kiçicik bir ifadəni də nəzərdən qaçırmamağa çalışaraq üzünü gah ona, gah da buna sarı çevirirdi. Nadirə xanım isə məqalə çıxan günün axşamı ərinin ürəyinin qısılmasını xatırlayır, mütəəssir halda onun indi Orxanla necə danışacağını gözləyirdi. O bərk həyəcan keçirirdi. Salmanı məqalə çox əsəbləşdirdiyindən qorxurdu ki, burda onunla Orxan arasında xoşagəlməz bir hadisə ola. Bircə an sonra Nadirə xanımın bütün təşvişləri yox oldu.

– Əvvəlcə, səni məqalə münasibəti ilə təbrik edirəm. O gündən səni görməmişəm, – deyə professor əlini Orxana sarı uzadanda Orxan özü də, Nadirə xanım da, Gülalı da gördüklərinə və eşitdiklərinə inanmaq istəmədilər. Lakin Salmanı onun həyat yoldaşından da qabaq və yaxşı tanıyan Cəfər bu zahiri səmimiyyətin bir pərdə olduğunu həmin dəqiqə anladı və professorun aktyor hərəkətlərinə nəzər yetirə-yetirə mənalı-mənalı qımışdı.

Orxan tam anlaşılmazlıq içərisində əlini professorun uzanan əlinə toxundurdu. Orxan gözləyirdi ki, professor onun əlini çox könülsüz sıxacaq. Yox, o yanılmışdı. Professorun nə səsində, nə əl sıxmasında səmimiyyətdən başqa heç nə duymaq mümkün deyildi.

– Gözümə dəymirsən.

– O gün salam verdim, almadınız.

– Haçan?.. – Salman qaşlarını yuxarı elə dartdı ki, alnında çin-çin qırışlar əmələ gəldi. – Yəqin, görməmişəm. Fikirli olmuşam, ya da…

– Mənim isə ürəyimə gəldi ki, – Orxan üzünü Nadirə xanıma tutdu; – yəqin, professor məqaləyə görə məndən inciyib.

– Yox, canım… Məqaləyə görə niyə inciyirəm səndən?.. Budur, Nadirə xanım Allah şahididir, yanında durub… – Professor arvadına ötəri bir nəzər fırlatdı. – Gecə yarısınacan səndən, məqalədən danışmışıq…

Nadirə: “Yalandır!” deməkdən özünü güclə saxladı. Necə olsa, yenə əridir, onu bu cavanların yanında pərt etməyə ürəyi gəlmədi. Ancaq o, fıkrində öz gündəliyinə bircə kəlmə söz yazdı.

“Dəhşət!”

Gülalı isə: – “Hm. Qəribə adamdır bu professor. Deyəsən, bir balaca prinsipsizdi! Deyir, təbrik eləyirəm. Əcəb, əcəb!.. Bu nədi, alicənablıqdı, böyüklükdü, ya nədir görəsən? Mən də Mürsəl Bəbirzadəni görəndə belə eləyəcəyəm. Deyəcəyəm, təbrik eləyirəm. Gecə yarısınacan səndən danışmışıq, arvadım Allah şahididir. Hm. Baş açmıram, bunlar hansı məzhəbə qulluq eləyirlər…”

Nadirə xanımla Gülalı və Cəfər durub gedəndən sonra otaqda ikisi – professor və Orxan üz-üzə qaldı. Əslində isə şöbə müdiri stolunun arxasında iki adam oturmuşdu. İkisinin də adı Salman Qurbanzadə idi. Biri zahirdə idi; onu Orxan görürdü, dinləyirdi, o biri isə… Onu Orxan görə bilmirdi, səsini eşidə bilmirdi. Bu professorun ürəyi idi.

Onların arasında belə qəribə bir söhbət başlandı.

Professorun dili:

– Bəli, məqalə çox yaxşı məqalə idi. Professorun ürəyi:

“– Qara gəlsin o məqalə, çörəyi dizinin üstündə olan adam. Az qala partlamışdım!..” Orxan:

– Çox sağ olun professor… Sizi də, Gülalı demişkən bir balaca… tənqid… Professorun dili:

– Onun eybi yoxdur. Mən elə xırda şeylərə fikir vermərəm..

Professorun ürəyi:

“– Sənin anadan əmdiyini burnundan tökmək mənə borc olsun!..”

Orxan:

– Siz həmişə deyirsiniz, obyektiv fikir mübadiləsi, açıq danışıq olmayan yerdə elm inkişaf edə bilməz. Professorun dili:

– Bəli, həqiqət də belədir. Mən öz həyatımda həmişə belə eləmişəm, bu yolla gedənləri də sevirəm.

Professorun ürəyi:

“– Quyruğun qapı arasından çıxıb. Nə qədər ki, müdafiə eləməmişdin, quzu idin. İndi obyektiv fikir deyən olubsan”.

Orxan:

– Yoldaşlar deyirlər ki, məqalənin tonu ağırdır. Professorun dili:

– Yox, canım! Məqalə çox mədəni və savadlı yazılmışdı. Xoşuma gəlir tonu.

Professorun ürəyi:

“– Məqalənin tonu başından ağır idi. Ölüncə bağışlamaram sənə!..”

Gözəgörünməz Salman Qurbanzadənin səsini eşidə bilməyən Orxan professorun dediyi sözləri dinlədikcə onun haqqında çox pis fikrə düşdüyündən xəcalət çəkirdi. “Səhv eləmişəm, – deyirdi. – Bu, mənim üçün bağışlanmaz səhvdir. Qəlbiqaralıq etmək lazım deyilmiş, heç lazım deyilmiş…”

Orxan qarışıq-dolaşıq hisslərlə girdiyi bu otaqda indi özünü çox sərbəst hiss eləyir, məqaləni yazmağa onu vadar eləyən səbəbləri professora danışırdı:

– Bizdə indi iki cür qələm sahibi var. Birincisi ştatlı, ikincisi isə ştatdankənar. Ştatlı qələm sahiblərimiz üzdədir, göz qabağındadır; onları tanıyırıq da, sevirik də, tərifləyirik, qiymət veririk. Amma ştatdankənar qələm sahiblərimizi… hamımız yaddan çıxarırıq. Onlar bir növ ədəbiyyatımızın ögey uşaqları kimidir. Halbuki buna bizim haqqımız yoxdur. Biz hamımız bir ananın – bir ədəbiyyatın övladlarıyıq. Birini qəsdən yandırmaq, birini boş yerə qaldırmaq olmaz, bu, ancaq bizim işimizə ziyan vura bilər… Buna son qoymaq vaxtı çoxdan çatmışdır…

Bir də, professor, indi yetişməkdə olan cavan tənqidçilərimiz arasında, çox təəssüf… elələri var ki, onlar nəinki bizim ədəbi tənqidimizin qarşısında duran mühüm vəzifələri layiqincə qiymətləndirə bilmirlər, hətta tənqidçi adını belə gözdən salırlar. Soruşa bilərsiniz ki, nəylə? Mən deyərdim ki, qeyri-obyektivliklə, məsuliyyətsizliklə. Tənqidçi gərək obyektivlik nümunəsi olsun – bunu dəfələrlə yazıblar da, siz də demisiniz. Tənqidçi məqaləni kiminsə xoşuna gəlməsi üçün, şəxsi bir təmənna ilə yazırsa, buna tənqid demək olmaz. Məsələn, professor, bizim Hamili götürək. Onu siz də yaxşı tanıyırsınız, tələbəniz olub, mənim də tələbə yoldaşım olub. Az-çox qabiliyyəti də var. Bunu inkar eləmək olmaz. Amma bu adam özü düzgün mövqedə dayanmayıb.

– Nə mənada yəni, Orxan? – Professor soruşdu.

– O mənada ki, bu adam yaltaq adamdır. Siz bilmirəm fikir vermisiniz ya yox. O, ancaq bizim adlı-sanlı yazıçılarımızın haqqında yazır. Özü də diriləri haqqında. Hələ bu harasıdı, Hamil hər diri sənətkar haqqında da yazmır, ancaq vəzifəsi olan haqqında fikir söyləyir. Məsəlçün, Mirzə Yanar yazıçılar ittifaqında məsul vəzifədə işləyəndə Hamil bir ildə onun özü, əsərləri barədə dörd-beş məqalə çap etdirmişdi. Mirzə Yanar inişil vəfat elədi. Hamil onun haqqında indi bir cümlə də yazmaz. Dırnağına döysən də yazmaz. Qabaq, kişi ölməmiş, Hamil onun oğlunun şerləri barədə tez-tez mətbuatda çıxış eləyib sözünü söyləyərdi. Mirzə Yanar rəhmətə gedəndən sonra Hamil həvəslə danışmağı yerə qoyub ağzına su aldı. Yaxud ayrı bir şey. Universitetdə bizimlə oxuyan uşaqların neçəsi indi şeir, nəsr sahəsində qələm çalıb gücünü sınayır. Onların arasında, sözün həqiqi mənasında, istedadlı olanları da var və hərəsi üç-dörd kitabın müəllifidir. Hamil onların barəsində də susur. Səninlə tələbə yoldaşı olub, onun kitabını oxu, yaxşı cəhətini, nöqsanlarını aç göstər, əlindən tut. Bu, sənin yoldaşlıq borcundur. Bunu eləməlisən. Bax, belə-belə məsələlər, düzü ki, bir oxucu kimi, məni çox narahat edir. Bunları görməmək, göz yumub yanından keçmək olmur, adamın ürəyi ağrıyır.

Professorun dili:

– Bunlar çox doğru sözlərdir, Orxan. Sevinirəm ki, bunu mənim tələbəm deyir. Bunu lap uca bir tribunadan da demək lazımdır.

Professorun ürəyi:

“– Sənə meydan vermək lazım deyil. Sən bizi rüsvay eləyərsən. Sənin ağzına pambıq tıxamaq lazımdır”.

Orxan:

– Düzdür, siz məni lap qanadlandırdınız, professor– deyə razılıq etdi.

Professorun dili:

– Borcumdur, Orxan. Professorun ürəyi:

“– Sənin qanadlarını qırmaq da mənə borc olsun Orxan!” Orxan:

– Sağ olun, professor! – dedi.

ON ÜÇÜNCÜ FƏSİL

Hava sərin idi. Yaşıl ağacların yarpaqları xəfif-xəfif pıçıldaşırdı. Böyük şairin hündür pyedestal üzərində qoyulmuş heykəli uzun yol gəlib yorulmuş və daşın üstündə oturub fikrə getmiş bir adama oxşayırdı.

Ağ papaqlı, ağ paltarlı bir dəstə uşaq heykəlin o tərəfində, kölgəlikdə oynayırdı.

Onlar əl-ələ verib “Dərsə gedən bir uşaq” mahnısını oxuyurdular. Elə bil, şair bu gözəl mahnını dinləmək üçün oturmuşdu, uşaqlar oxuyub qurtaran kimi o durub yoluna davam edəcəkdi, əbədiyyətə gedən yoluna…

Oturacaqda oturmuş Orxanın fikri şairin keçirdiyi ağır günlərdə, illərdə dolanır və o, ürəyində deyirdi. “Sən xoşbəxt olsaydın, belə böyük şair olmazdın. Böyük dərdin səni böyük şair elədi!..”

Bu vaxt:

– Salam, Orxan, – deyə zərif səs onu fikirdən ayırdı. Bu, Gülmirə idi. Qırmızı qırçınlı donunu geymiş, belinə bağladığı ilan başlı nazik kəmər vücudunu incəsindən sanki iki yerə bölmüşdü. Qırağı ağ haşiyəli gün eynəyi onun qəşəng gözlərini gizlətmişdisə də, sifətinə çox yaraşırdı.

– Deyəsən, dincəlirsən.

– Hə, tənəffüsə çıxmışdım. Bağ sərindi. Oturdum. Orxan nəzərlərini Gülmirənin eynəyinə zilləyib ciddi bir tövrlə:

– Səndən bir xahiş eləsəm, yerinə yetirərsən? – dedi.

Gülmirə iki qədəm irəli yeridi:

– Buyur, Orxan.

Orxan sözünün pis qarşılanacağından ehtiyat edirmiş kimi, titrək səslə:

– Bu eynəyi çıxart, Gülmirə! – dedi. Onun xahişinin tamamilə ciddi olacağını güman edən Gülmirə gülümsünərək:

– Necə məgər, pisdir? – deyə əlini eynəyinə uzadanda Orxan:

– Yox, pis deyil, sənə də yaxşı yaraşır. – dedi. – Ancaq mənim səbrim çatmır… Sən məni görürsən, amma mən sənin gözlərini görə bilmirəm.

Gülmirə eynəyini çıxarıb ala gözləri ilə Orxana mehriban-mehriban baxdı:

– Demək, səninlə danışanda eynəyi çıxarım deyirsən, hə?

– Əgər mümkünsə…

Gülmirə Orxana daha bir söz demədi, ancaq eynəyi qaytarıb gözünə taxmadı.

Sözləri tükənmiş təki dinmədilər. Orxan nəzərlərini ondan çəkmədən baxır, Gülmirə isə başını aşağı salıb eynəyinin dəstəyini qurdalayırdı. Bu, çox davam etmədi, cəmi iki-üç saniyə çəkdi.

Birdən Orxan oturacaq tamam boş olsa da, Gülmirəyə yer verirmiş təki, azca kənara çəkildi:

– Otur Gülmirə, səninlə söhbətim var.

Gülmirə bayaqdan bu təklifə bənd imiş kimi, özgə yerdə yox, məhz Orxanın göstərdiyi yerdə əyləşdi. Ayağının birini irəli uzadıb, o birini taxta oturacağın altında gizlədi. “Səninlə söhbətim var”. Bu sözləri eşidəndə Gülmirə ürəyində gizli bir qorxu duyub özünü itirən kimi oldu: “Birdən Orxan mənə bəslədiyi duyğulardan söhbət açsa… onda necə hərəkət etmək?” Ancaq bu hiss çox tez sovuşub keçdi. Məqalə yadına düşdü və bu, onun bütün fikrinə hakim kəsildi. Peşman olmuşdu, məqaləni Orxana verdiyinə peşman olmuşdu… Qəribə idi, yazısını Orxana verəndən sonra bir daha dərk eləmişdi ki, boş bir şey yazıb. Odur ki, bayaqdan ürək eləyib Orxandan məqaləni soruşmaq belə istəmirdi: “Yox, nahaq üzə çıxartdım, Orxan kimi tələbkar, hələm-hələm bir şeyi bəyənməyən adama məqalə göstərməkdə səhv eləmişəm… Nə olaydı, itirəydi, o barədə heç danışıq belə olmayaydı…” Bu, zəifliyin, acizliyin səsi idi. Gülmirə onun tilsimini qıra bilmir, əl-ayağı bağlanmış təki, çalıxıb-çapalayırdı.

Ancaq başqa səs də vardı. O heç nə ilə hesablaşmaq istəmir, öz qanuni tələbini söyləyirdi. Bu səs professorun səsi idi. O, sakit, arxayın, bir az da amiranə tərzdə bu dəqiqə Gülmirənin qulaqlarında səslənirdi: “Vaxtdır, daha nəyi gözləyirsən? Yaz, qol çəkək, çap elətdirək…”

Orxan qıçını-qıçının üstünə aşırıb sağ əlini ürəyinin üstünə qoydu:

– Məqaləni oxumuşam, Gülmirə!..

– Doğrudan? – Gülmirə özü də hiss elədi ki, bu sualı çox süni və yersiz çıxdı. Qız bundan sıxıldı.

– Hə. Ancaq bilmirəm sənin tənqiddən xoşun gəlir, ya yox?

Gülmirə qızardı, zorla:

– Xoşum gəlməsə də, acığım da gəlməz, Orxan! – dedi. – Buyur eşidirəm.

Orxan nə üçünsə qımışa-qımışa ona baxıb susdu.

O qorxurdu ki, tənqidləri qıza pis təsir edər, ölçüb-biçirdi. Gülmirəyə isə bu qımışmaq toxundu:

“Lağ eləyir, mənə gülür”, – deyə ürəyindən keçirdi. Ancaq buna inanmaq istəmədi. Nədənsə indiyə qədər həmişə ona elə gəlmişdi ki, Orxan heç vaxt, dünya dağılsa da, Gülmirənin ürəyinə dəyən söz deməz, xətrinə dəymək istəməz.

Orxan nə qədər götür-qoy elədisə, yenə sözləri sərt səsləndi:

– Açığı budur ki, xoşuma gəlmədi, Gülmirə. Çox qurudur. Soyuq və kasıb bir mühakimə ilə yazılıb. Düzdür, ara-sıra dəyərli dəlillər, faktlar verirsən, ancaq onları lazımınca açmırsan, vəzifəni bununla bitmiş hesab edirsən. Dili pisdir, Gülmirə, elə bil bu məqaləni Azərbaycan dilini sonradan öyrənmiş bir əcnəbi yazıb. Acığına gəlməsin, həqiqət belədir!..

Gülmirə yamanca pörtmüşdü. Qaşları çatılmış, alnı düyünlənmişdi. Onun pərtliyini gözləri hər şeydən əvvəl büruzə verdiyindən tez eynəyi taxdı; gözlərini gizlətmək üçün… Bu, Orxanın nəzərindən yayınmadı:

– Yenə eynək?.. – deyib o, ərklə əlini uzadaraq eynəyi çıxartdı.

Gülmirə Orxana baxmamağa çalışaraq:

– Mən bilirdim elə məqalə üzə çıxarılası deyil.

Professor istədi deyə məcbur oldum… Ayrı çarəm… – deyib udqundu.

Orxan gördü ki, Gülmirənin uşaq üzünə bənzər məsum sifətində həmişəki şadlıqdan, nikbinlikdən əsər belə qalmayıb. Gülmirə indi güclü sel, yaxud başqa dəhşətli fəlakət qarşısında tək dayanmış gücsüz, zəif bir insana oxşayırdı. İnsan gücsüzlüyünü, acizliyini hiss eləyəndə necə məyus olurmuş!..

Bu halda Orxanın ona yazığı gəldi. Gülmirə ağır yük altına girmişdi. Elmi işçi olmaq, alim adı daşımaq çoxlarının gözünü qamaşdırsa da az-çox elmin nə demək olduğunu bilən adamlar gərək bu yükün altına zorla girməsin; səbrin, savadın, enerjin varsa, gəl, yoxsa, nahaq əziyyət çəkib ömrünü-gününü havayı yelə vermə. Elm sənin gözünün işığını istəyir, verəcəksənsə, gəl! Elm sənin düz qamətini stol arxasında oturmaqdan əyəcək, razısansa, gəl! Ürəyin ağrıyacaq, dözəcəksənsə, gəl! Elm bəlkə səni əlində qələm, elə lap stol başında öldürəcək, qorxmursansa, gəl!

Bax, Gülmirə bu həqiqətləri bilməyə-bilməyə elm aləminə qədəm basıb. Bəs onun əri necə? Odamı bilmir?. Yaxşı, tutaq ki, o, təyyarəçidir, bunu lazımınca dərk eləmir. Bəs Salman Qurbanzadə? Gülmirə gəlib, indi geri qayıtmaq istəmir: “Öldü var, döndü yoxdur”. Qəribə deyilmi?!

Orxan Gülmirənin “dərdinin” böyüklüyünü onun özündən çox duyurdu. O, Gülmirəni çox istəyirdi. Onun əlindən tutub özü ilə bərabər irəli apara bilərdi. Ancaq… axı… nə qədər, haçanacan?

İndi Gülmirənin çox sıxıldığını, ümüdsizləşdiyini görən Orxan yanındakı qəzetin arasına qoyduğu məqaləni ona sarı uzatdı. Gülmirə bu dəqiqə elə pərt idi ki, bükülünü açıb məqaləsinə belə baxmaq istəmirdi. Kağızı lülələməyə başlayanda Orxan yenə qımışa-qımışa:

– Neyniyirsən? – deyə xəbər aldı.

– Nəyə lazımdır? Bunu da atacağam gedəcək, – deyə Gülmirə məyusluq içində dilləndi.

– Yox, bir aç, bax…

Gülmirə qəzeti qorxa-qorxa açdı. Onun əlyazmasının səhifələri üzərində vurma işarəsi kimi xətt çəkilmişdi. Bir, iki, üç… bütün səhifələr belə…

– Lap utandım, Orxan, – deyə Gülmirə əli ilə üzünü tutdu, – pis yazı, pis əsər pis övlad kimi adamın başını aşağı eləyirmiş.

Vərəqlədi. Qəşəng, səliqə ilə yenidən yazılmış və sancaqlanmış vərəqləri görəndə əvvəlcə heç nə başa düşmədi. Elə bildi ki, Orxanın öz yazısıdır, hətta, istədi geri qaytarsın. Orxana baxanda yenə onun bayaqkı kimi qımışdığını gördü… Xətt Orxanındı. Məqalənin adını oxudu. Sərlövhədən yuxarı iri hərflərlə Gülmirənin adı, familiyası yazılmışdı. İndi o hər şeyi başa düşdü:

– Sən neyləmisən, Orxan? – deyə o birdən-birə ürəyinə axıb donmuş həyəcanı boğa bilməyərək tələsik soruşdu. – Neyləmisən? Təzədən yazmısan?

Gülmirə nəzərlərini səhifə üzərində gəzdirdi: “Aman Allah, bu ki hamısını dəyişib, mən belə başlamamışdım… Bu cümlələrin heç biri mənim deyil…” – deyə düşünür, oxuduqca sevinc qarışıq bir sıxıntı ürəyini əzirdi.

Orxan isə Gülmirənin məqaləsi üzərində işlədiyi xoş dəqiqələri, saatları fikrinə gətirib özündən razı halda başını tərpədirdi. Həvəslə işləmişdi. Cansız kağız üzərində işlədikcə sevinmişdi. Axı, bu səhifələrə Gülmirənin ağ əlləri toxunmuşdu, nəfəsi dəymişdi. Orxan gecə lampası işığında saat üçə qədər işlədiyi zaman bir daha hiss eləmişdi ki, Gülmirə onun üçün nə qədər əziz adamdır!

– Sən nə əziyyət çəkmisən, Orxan?! – deyə Gülmirə minnətdarlıqla parlayan gözlərini ona zillədi.

– Nə əziyyət, Gülmirə? Xoşdur… – Sonra necə oldusa, özü də bilmədən qəflətən dedi: – Mən sənin əziyyətini ömrüm boyu çəkməyə hazıram…

Gülmirə ağzını açıb cavabında nəsə demək istəyirdi ki, birdən təyyarə uğultusu eşidildi. Çox keçmədi ki, başlarının üstündən bir təyyarə uçub keçdi. Gülmirə əlini gözünün üstünə qoyub göyə baxdı. Nə üçünsə ona elə gəldi ki, o, Əqdəmin təyyarəsi idi, özü də ordan – göydən onu gördü. Evə gələndə Gülmirəyə incik-incik deyəcək: “Bağda kimnən oturmuşdun?” – Gülmirə qeyri-iradi ayağa durdu və başı ilə yuxarı işarə eləyib gülümsünə-gülümsünə:

– Ondan qorxmursan ki, elə söz deyirsən? – dedi. Orxan məftun baxışlarını qızdan çəkmədən başını tərpətdi:

– Yox!