Текст книги "Авантуры драгуна Пранціша Вырвіча"

Дарога з Вільні да Менску была наезжанай ды густа ўсаджанай корчмамі… Затое і шпегамі. Карэту перастрэлі яшчэ двойчы, на гэты раз жаўнеры каралеўскага войска. Адзін раз – за Красным, праверылі дакументы, упэўніліся, што ў старога ў карэце няма шнару на шчацэ, і вочы не светлыя… Цяпер пан Грос жагнаўся, як прававерны каталік, заклікаў у сведкі матку боску Чанстахоўску… Потым падарожных правяралі на ўездзе ў горад – тут ужо спатрэбіўся аўтарытэт Пранціша Вырвіча, бо ў каравуле быў драгун, які раней служыў у ягонай харугве. Пранціш і малады афіцэр з зухаватымі вусамі – Вырвіч падобных так і не адрасціў – абмяняліся апошнімі навінамі пра свае палкі, вайсковае начальства…

І няўмольна накручвалася нітка лёсу на клубок, які трымала чыясьці кашчавая рука, і змрачнеў полацкі алхімік, сузіраючы шэрае неба над шэрым Менскам, і мармытаў:

– Рысы, якімі выяўляюць вясёлку, ствараюцца са спалучэння фарбаў, а менавіта кінавары і вірыдонавай, а таксама вірыдонавай і фоліюма, а таксама фоліюма і вохры, а таксама мянеска і вохры, а таксама кінавары і фоліюма…

І назва фарбы “менеск”, якой карысталіся майстры пры маляванні вясёлкі, з Кнігі таямніцаў Тэафіла, была ў гэтых мясцінах імем пракаветнага млынара, чый млын вольна перасоўваўся па берагах Свіслачы, і малоў Менеск паміж жорнамі камяні, і пёк з каменнай мукі будучыню беларусаў…

І, калі добра сцямнела, падарожныя пасяліліся ў дамку за Траецкім прадмесцем, невялікім, але каменным, на два паверхі. Прыслуга ў доме зноў не задавала ніякіх пытанняў, гасцей чакалі пакоі і вячэра.

Вырвіч глядзеў праз круглыя шкельцы ў свінцовых балонях, якімі было зашклёнае вакно, і ўспамінаў, як калісьці гэтак жа пазіраў на Менск – з вежы кляштара бернардзінак, а побач была панна Паланэя Багінская, ганарыстая і вясёлая… Тады бачыўся, лічы, увесь горад – а цяпер, скрозь цьмяную слюду, можна разгледзець удалечыні хіба срэбную палоску ракі, якая перарываецца чорным абрысам паўзруйнаванага Траецкага кляштара.

 
…Места, якое не помніць палеглых за волю герояў,
Будзе ізноў руйнавацца, і мур ператворыцца ў друз.
Тут на магілах будуюць крамы, і храмы, і мроі,
А летапісы напіша добра аплочаны хлус…
 

Пранціш, спяшаючыся, крэмзаў алоўкам няроўныя радкі на змятым аркушы – Лёднік загадаў пііту заўсёды мець пры сабе аловак і паперу.

 
…Места, што выплывае з туману сівых стагоддзяў,
Нібы карабель патанулы, без ветразяў і стырна,
Наймае новых матросаў, а тых, што застылі ў лёдзе
Ці сталі травой марскою – помніць хваля адна.
І я праходжу па бруку, нібы на палубе хісткай,
І ведаю, што аднойчы і я звалюся з яе.
А места і не заўважыць, і толькі п’яны юрыста
У ратушы тэстамент мой у іншы стос пакладзе.
 

Запісаны верш заўсёды нагадваў Вырвічу злоўленага рукой матыля – нібыта тая ж істота, што кружляла над табою, захапляючы зіхатлівай прыгажосцю, але ж – змятыя крылцы, сцерты пылок, і жыцця няма… Але полацкі Фаўст настрога забараніў драгуну нішчыць плён натхнення, як у таго было ў звычаі, і спісаны аркуш пасля некаторага вагання аўтара адправіўся разам з іншымі ў патаемную кішэню камзола.

Вырвіча і ягонага былога слугу пасялілі ў розных пакоях – уласна кажучы, на другім паверсе дамка, дакладней, мансардзе, толькі і меліся гэтыя два пакойчыкі. Можна было расцэньваць гэта як асаблівую павагу, а можна – як спробу пазбавіць не да канца надзейных наймітаў магчымасці перагаворвацца і сачыць за іншымі насельнікамі дома.

За сцяной сціхла вячэрняя малітва, адчытаная Лёднікам… Гараджане загасілі агні. Напэўна, маладому драгуну належала соладка і моцна заснуць – адно з правілаў вайсковай навукі вучыла, што на вайне трэба любы зацішак, хвілю бяспекі выкарыстаць, каб паспаць, няважна, дзе ты знаходзішся, у мокрым акопе альбо ў захопленым варожым палацы. Але Пранціш памятаў і правіла навукі шпегаўскай: ніколі не паслабляць увагі, нават калі ўкладуць на мяккія пярыны пад анёльскія спевы. Таму і пачуў асцярожныя крокі па драўлянай лесвіцы і ціхі стук у дзверы Лёдніка. Доктар, які таксама не пагарджаў шпегаўскай навукай, дзверы адчыніў зараз жа.

– Вас чакаюць у пана Шрэдэра, вашамосць, – прагучаў голас Гроса. – Вазьміце з сабою ўсе лекі і інструменты.

Зразумела, і Пранціш зараз жа з’явіўся пры поўнай экіпіроўцы. Лёднік нават не спрабаваў не ўзяць яго з сабою.

Шрэдэр, трохі больш збляднелы, чым звычайна, сядзеў на ложку ў гасцёўні з зачыненымі аканіцамі і вялікай печчу, аблямаванай галандскай плінфай з сінімі дамкамі на белым фоне.

– Пан Лёднік, вы павінны зрабіць усё магчымае і немагчымае, каб у бліжэйшыя некалькі гадзінаў я адчуваў сябе дужэйшым і пазбаўленым болю – мне спатрэбіцца рабіць фізічныя намаганні, хадзіць, згінацца… Ужывайце ўсё, што ведаеце – толькі каб не заімгліць свядомасць.

– Гэта небяспечна, – папярэдзіў Баўтрамеюс. – У вас слабое сэрца, і стымулятары яго надарвуць. Пасля вам станецца яшчэ горш.

– Няважна, – з усмешкай прамовіў стары. – Мне патрэбныя ўсяго некалькі гадзінаў.

– Вы разумееце, што просіце амаль неверагоднага? – змрочна ўдакладніў доктар. – Я не цудатворца. Ніякія лекі не падзейнічаюць імгненна. Нават для часовага першаснага эфекту…

– І ўсё-ткі паспрабуйце. Мы падрыхтавалі тое-сёе, што вам можа спатрэбіцца, – Зыгмунт Грос адчыніў шафу з чорнага дрэва, падобную да спавядальні, бо яе прыкрашалі выразаныя на дзверцах крыжы і чарапы. На паліцах красаваліся шклянкі і шкляніцы з настоямі і парашкамі, букецікі сухіх зёлак і нават вялізны слоік з п’яўкамі, якія варушыліся ў каламутнай вадкасці, як грэшныя душы ў пекле. На століку побач з ложкам паблісквалі ўсе інструменты фармацэўта, ад найчуйных вагаў да драўлянай ступкі са срэбным таўкачом.

– Пачынайце, ваша мосць.

Лёднік перахрысціўся, прачытаў кароткую малітву святому Панцеляймону, зняў камзол, падвярнуў рукавы кашулі і скамандваў Вырвічу:

– Падай драконаву кроў…

І праца пачалася. Пранцішу аж зрабілася радасна – нібыта вярнуліся былыя часы, калі ён студэнтам Віленскай акадэміі дапамагаў Лёдніку ў лабараторыі, цярпліва тоўк зёлкі, змешваў рэчывы, ну і патрашыў трупы, хоць апошні занятак прыемных успамінаў не выклікаў…

Колькі за гадзіну лекаў Лёднік уліў у старога – Пранціш стаміўся лічыць. Абязбольваючае, стымулюючае, сардэчнае, крыветворнае… Некаторыя лекі Вырвіч пазнаць не мог – але, мяркуючы па фанатычнай фізіяноміі Лёдніка, той наўсур’ёз захапіўся “цікавым эксперыментам” і сачыняў нешта на хаду.

Стары трываў здзекі над сваім арганізмам стаічна, хаця яго кідала то ў гарачку, то ў холад. Твар ягоны паружавеў, вочы, цяпер першаснага шэрага колеру, заблішчэлі, як у ліхаманцы. Напрыканцы прафесар учыніў старому езуіту адмысловы масаж, уціраў у ягоныя суставы мазі, потым націскаў на асобныя кропкі на руках, на шыі, на галаве… Пан Шрэдэр трохі моршчыўся – відаць, было балюча… Але цярпеў. Бо лепей за іншых разумеў, па ўласных адчуваннях – тое, што зараз робіць Баўтрамей Лёднік, здольныя зрабіць адзінкі ў свеце… Калі б птушку каландзер з “Бестыярыя” Леанарда да Вінчы паднесці цяпер да Шрэдэра, яна б дакладна не адвярнулася, як робіць каля смяротна хворых.

Нарэшце былы алхімік адыйшоўся, пот сцякаў па ягоным худым твары. Лёднік глядзеў на пацыента крытычна і стамлёна-задаволена, як скульптар, які закончыў ляпіць з гліны чарговы твор. Пан Шрэдэр устаў, памахаў адной рукой, другой, сагнуўся, выпрастаўся…

– Гэта сапраўды цуд!

Лекар скептычна пакруціў галавой.

– Гэта навука і часовы эфект. Калі ён скончыцца, вы ўстаць, магчыма, не зможаце. Ab posse ad esse consequentia non valet. (Па магчымым не варта судзіць аб дзейсным – лац.) Мне… патрэбна ісці з вамі?

Зыгмунд Грос паспешліва дапамог старому апрануць цёплы аксамітны каптан на ваце.

– Не, доктар, не станем надалей вас турбаваць. Дзякуем. Вы ж цяпер ледзь на нагах трымаецеся. Адпачывайце. Заўтра раніцой мы ўсе адправімся ў дарогу.

Лёднік працягнуў Гросу шкеліцу з чырванаватай вадкасцю.

– Тады вазьміце, ваша мосць… Калі пану Шрэдэру стане кепска, дайце яму адпіць дваццаць кропляў… Не больш. Калі не дапаможа, але не раней, чым праз дзесяць хвілін, яшчэ дзесяць кропляў. Запомнілі?

Грос узяў шкеліцу… І Вырвіч не вытрымаў:

– Я магу прасачыць за правільнасцю ўжывання! Калі вашыя мосці вазьмуць мяне з сабой…

Доктар раззлавана збліснуў вачыма на ўвішнага вучня, які ўвесь час шукаў прыгодаў на сваю русявую галаву, але запярэчыць не паспеў. Пан Грос з той жа абыякавай фізіяноміяй ветліва прамовіў:

– Ваша прапанова – гонар для нас, шаноўны пан Вырвіч, але мы не можам узяць з сабой кагосьці яшчэ, шчыра перапрашаем вашу мосць. Адпачніце таксама пасля дарогі, я загадаю прынесці ў ваш пакой збан найлепшага віна.

Пранціш толькі губу прыкусіў ад расчаравання.

Віно сапраўды прынеслі, але Пранціш піць не стаў. Мала што падмяшалі хітраваны. Прыгода і таямніца былі побач, і вабілі, як ваўкалака поўня.

Юнак ляжаў, не распранаючыся, пад коўдрай і напружана прыслухоўваўся: у доме відавочна з’явілася шмат людзей, на першым паверсе чуліся ціхія галасы, рыпелі дзверы. А вось і на двары крокі.

Не, выседзець немагчыма… Адвага ці мёд п’е, ці кайданы трэ. Застаецца спадзявацца, што Лёднік сапраўды ўшчэнт выснажыўся – Вырвіч бачыў, чаго таму каштаваў “энергетычны масаж”, і спіць не так чуйна, як звычайна. Былы шкаляр хуценька змайстраваў пад коўдрай з усяго, што пад руку трапілася, “цела”, як звык рабіць у канвенце езуіцкага калегіюму, выбіраючыся ноччу на пракуды, ціхенька вышчаміўся за дзверы і слізгануў уніз па прыступках. Каб не сутыкнуцца з кімсьці, давялося сунуцца ў катух пад лесвіцай, прызначаны для прыслугі – там пахла півам і хтось, лежачы на сенніку, соп, бачачы ўва сне, відаць, дзясяты шчасліва асушаны куфаль. Нечая постаць набліжалася да прыадчыненых дзвярэй. Дрогкае святло свечкі слізганула ў пакой, як здрадлівы балотны агеньчык. Вырвіч прыціснуўся да рыззя, што вісела на ўбітым у сцяну цвіку і выпраменьвала водар прэлага лісця.

– Трэба прыхапіць Базыля, – зашапталіся ў калідоры. – Ён нягеглы, але дужы і да таго ж нямко.

Зараз жа ў пакой зайшоў чалавек, захутаны ў плашч:

– Базыль, уставай! Праца ёсць…

Для вернасці тыцнуў похвамі шаблі ў постаць на сенніку і сышоў. Базыль замыкаў… Але не прачнуўся, толькі перавярнуўся на другі бок і засоп далей. Напэўна, піва ў Менску варылі не горшае, чым у Вільні.

Гэтым Вырвіч не мог не скарыстацца. Хуценька намацаў вопратку, што вісела на сцяне… Світка была трохі велікаватая ў плячах – на жаль, Пранціш Вырвіч не адрозніваўся асілкавым целаскладам, затое меўся капюшон… Які драгун зараз жа нацягнуў на галаву. Ён бачыў учора гэтага Базыля – унуранага, з апушчанай галавой, толькі адзін раз паказаліся з-пад каптура запалыя вочы на круглым твары. Нічога, не пазнаюць… Крывабокага нямко ўдаваць няцяжка.

На двары сабраўся тузін самых падазроных асоб: у плашчах, капелюшах, каптурах, насунутых на вочы, як у Пранціша, альбо з завязанымі да вачэй шалікамі. А вось, мусіць, і пан Шрэдэр – ступае павольна, але сам, нездарма Лёднік стараўся.

Адна з постацяў стала перад ліхтаром, чалавек прыўзняў руку, адхінулася крысо плашча… Сіні жупан са срэбным літым поясам, з гузікамі з вензелем Караля Радзівіла… Альбанчык! Адзін з прыбліжаных Пане Каханку! У бойку пад штандарам свайго пана, дзе можна загінуць, альбанчыкі заўсёды так апраналіся, значыць, і цяпер чакае небяспека. Вырвіч агледзеўся: вунь у таго таксама шабля з-пад плашча тырчыць, срэбны пояс паблісквае… Значыць, дзеля Радзівіла справа будзе!

– Ідзі за намі, рабі, што скажу, тады заўтра дазволю ў карчомку схадзіць на ўвесь вечар, – шапнуў Пранцішу адзін з людзей, магчыма, гаспадар дома, у якім яны спыніліся. Ілжэ-Базыль пакорліва нахіліў галаву, перакасіўся набок…

Постаць за постаццю знікалі ў напрамку руінаў Троіцкага кляштара, быццам прывіды мнішак, якія калісьці тут жылі, збіраліся на месу. Апошні чалавек вёў каня, запрэжанага ў калёсы, так што ўзнікала падабенства і з таемным пахаваннем. Цемра была – як у закінутай печы, толькі першы, хто ішоў – здаецца, Грос – падсвечваў шлях ліхтарыкам-кажаном, які ашчаджаў нешырокі прамень… Дзесьці падаў голас сабака, але не злосны, не спалоханы – а так, санліва-дзелавы: вось, бачыце, я на варце, я не лайдачу… Закрумкалі вароны ў парадзелых шатах цудам ацалелых ад нядаўняга пажару таполяў. Пранціш прайшоў разам за ўсімі ў прагал брамы. Потым па прыступках – уніз, у сутарэнні, над якімі засталіся толькі рэшткі храма. Ногі слізгалі па мокрым каменні. Пана Шрэдэра падтрымлівалі пад рукі, але ён рухаўся дастаткова бадзёра.

Вырвічу было непамысна, як каляднай гусі, якая раптам уцяміла, што за харчаванне разынкамі і арэхамі трэба расплочвацца. Відно было, што ўваход у сутарэнні нядаўна расчышчалі: убаку ляжалі кучы друзу. А ў каменных плітах падлогі ўгадваліся дзверы. Пранціш успомніў, што такія ж ён бачыў у сутарэннях кляштара бернардзінак, дзе ім даводзілася хавацца з Лёднікам, і вялі яны ў падземныя хады, якімі з’ядноўваліся ўсе храмы горада і ратуша. У ратушу яны тады і хадзілі гэтымі пацучынымі ўладаннямі…

Але тут давялося спускацца куды глыбей, чым у базыльянскім кляштары, стромыя каменныя прыступкі ніяк не заканчваліся – добра, што цяпер запалілі адразу некалькі ліхтароў, а то галаву звярнуць было б, як клёцку пражаваць. Так, без майстэрства Лёдніка Якуб Шрэдэр і з адной такой прыступкі не споўз бы… Ды яшчэ камень вільготны – вада ажно па сценах цячэ. Ну так, непадалёк жа рака… І калі хады вядуць у цэнтр горада, значыць, цяпер давядзецца прайсці пад рачной плынню. Ад гэткага ўсведамлення Пранціш стаў мокры, як той мур. Добраахвотна лезе ў пастку… А пры сабе ні шаблі, ні пісталета… Толькі кінжальчык за пояс сунуў. А ў іншых вунь – і зброя з-пад плашчоў выпірае, і ўсялякія жалезныя прылады… Не, Лёднік мае рацыю, калі лаецца на вучня за легкадумнасць.

Але калі спусціліся ў праход з высокай скляпеністай столлю, дастаткова шырокі, каб размінуліся два чалавекі, нават такія тоўстыя, як нябожчык кароль Аўгуст Сас, прадчуванне прыгодаў і прагная цікаўнасць выціснулі ўсякую боязь. Пранціш насунуў капюшон глыбей і закульгаў за кампаніяй.

Нейкі час дарога ішла моцна пад адхон. Там, дзе са столі не крапала, а лілося, пэўна, і несла свае восеньскія воды Свіслач. Потым шлях стаў сушэйшы, павёў наверх. Затое з’явілася шмат адгалінаванняў. Вось тут і распараджаўся пан Шрэдэр, які ішоў наперадзе разам з Гросам. Стары спыняўся, падносіў ліхтар да сценаў, вышукваючы аднаму яму вядомыя знакі… Часам у цемры бакавога ходу мроіліся нечыя чырвоныя вочы… Ніхто не размаўляў, нічога не пытаўся. Нават Шрэдэр паказваў дарогу толькі жэстамі. Таму калі ён вымавіў: “Тут!”, слова прагучала пад вільготнымі зводамі, як грымоты.

Але “тут” азначала глухі цагляны мур, у які ўпіраўся адзін з бакавых хадоў. Як кажуць, прыйшоў, таўкача аблізаў ды пайшоў.

Тым не менш ніхто не здзівіўся, двое выйшлі наперад і па знаку Гроса, які трымаў ліхтар, пачалі дзяўбсці сцяну цяжкімі чаканамі.

Вырвіч не паспеў засумаваць – таму што кладка была ў адну цагліну, і хутка замест сцяны зеўраў прагал, за якім бачыўся працяг сутарэння.

Парушальнікі спакою пацучынага царства адзін за адным прабіраліся ў новы ход. Потым быў яшчэ адзін мур, які належала разбіць…

І вось…

Пан Якуб Шрэдэр пачаў чытаць малітву, слёзы цяклі па ягоным маршчыністым твары – як у чалавека, які нарэшце выканаў даўно ўзятую на сябе прысягу і цяпер вольны…

Вырвіч сунуўся ў прагал… Ад бляску давялося прыжмурыцца. Залатыя падсвечнікі, паціры, рэлікварыі, прыкрашаныя каштоўнымі камянямі…

У галаве нарэшце бліснула здагадка.

Золата езуітаў!

Здарылася гэта ў 1701 годзе. Тады цар Пётр Першы са сваім войскам заняў Менск… І дужа пасябраваў з езуітамі – паколькі быў схільны да ўсяго новага, да навук і майстэрстваў. Яго ўразіла сістэма навучання ў калегіюме, нават падумваў нешта пераняць… Але між тым царскаму саюзніку Аўгусту Моцнаму далі пытлю, наперадзе расейцаў чакала адступленне, і настрой цара перамяніўся… Расейскія войскі, а там было шмат калмыцкіх атрадаў, пачалі рабаваць дамы і храмы. Не адрозніваючы каталіцкіх, уніяцкіх і праваслаўных. Тады і схавалі езуіты свае скарбы ў сутарэннях. А потым настала вялікая пошасць, смерць забрала апошніх сведкаў…

Але, відаць, не ўсіх. Пан Якуб Шрэдэр – ці як яго там насамрэч завуць – захоўваў таямніцу схаванага золата. Наўрад ён сам прысутнічаў пры падзеях шасцідзесяцігадовай даўніны – але нехта яму сакрэт перадаў. Цяпер было зразумелым, чаму старога катавалі, і з-за чаго на яго палявалі і расейцы, і людзі караля… Мяркуючы па ўбачаным, тут золата хопіць, каб развязаць яшчэ адну вайну. І скарыстацца ім прызначана Пане Каханку, самаму магутнаму апаненту Панятоўскага і расейцаў.

Грос выйшаў са скарбніцы з невялікім куфэрачкам у руках, пляскатая фізіяномія яго ззяла, як намаслены блін.

– Ёсць! Зверху стаяла, рызай накрытая.

Шрэдэр абапёрся рукой аб сцяну.

– Пакажы!

Зыгмунд адчыніў куфэрак і дастаў адтуль загорнутае ў калісьці белае палатно нешта незразумелае: пашкамутаная залатая палоска, скручаная ў няроўную васьмёрку і потым яшчэ раз перагнутая напалам, са слядамі мацаванняў, дзе, напэўна, калісьці былі каштоўныя камяні, с высечаным дзіўным арнаментам. Быццам цмок пажаваў.

Шрэдэр дрыготкімі пальцамі перажагнаўся, потым раптам дакрануўся вуснамі да залатога скрутка.

– Дзякуй табе, Божа!

Грос цалаваць знойдзенае не стаў, проста схаваў куфэрак за пазуху. Рэліквія нейкая, відаць.

Пранціша заўважна штурханулі ў спіну.

– Чаго стаіш, як даўбень, ідзі насі!

Вырвіч пакорліва прыняў ад здаровага спадара з насунутым на твар капюшонам невялікую, здавалася б, скрыню… І ледзь не паваліўся з ёю на падлогу: мусібыць, нямко-прыслуга Базыль і звык цягаць такі цяжар, але шляхціц Вырвіч гэтак падарвецца! Пранціш патрос сваю ношку: манеты, здаецца. А ўявіць, колькі ісці да выхаду!

Але з’явілася некалькі ручных калёсцаў, напэўна, загадзя падрыхтаваных у сутарэннях, і справа пайшла хутка. Вырвіч паспеў два разы адвезці гружаную каламажку да выхаду – так ужо чакалі трое, перадаючы адзін аднаму ўздоўж лесвіцы каштоўнасці…

Калі Пранціш вярнуўся апошні раз, ён заўважыў, што пан Шрэдэр, які так і стаяў ля ўваходу ў скарбніцу, побач з ліхтаром, заплюшчыў вочы і паціху абсоўваецца на падлогу… Падобна, здарылася тое, пра што папярэджваў Лёднік: скончыўся часовы эфект лекаў, і цяпер хвораму станецца яшчэ горш… Чаму ж Грос марудзіць даць мікстуру?

Пранціш нагружаў сваю каламажку, удаючы, што цалкам паглынуты гэтым працэсам, а сам пільна прыглядаўся. Грос стаў над старым, на ягоным твары можна было нават прачытаць некаторую разгубленасць. Рука палезла ў кішэню каптана, нерашуча дастала бутэлечку з чырвонай вадкасцю, але шкляніца вярнулася на месца. Між тым апошнія скарбашукальнікі пакідалі сутарэнне. Толькі Пранціш дагружаў срэбныя талеркі. Грос агледзеўся, потым нахіліўся над панам Шрэдэрам, крануў за шчаку – галава старога бязвольна апусцілася на плячо. Відаць, Зыгмунд вырашыў, што Шрэдэру засталося нядоўга. Выпрастаўся і прагаварыў урачыста, як над свежай магілай:

– Вы выканалі сваю місію, настаўнік. Золата паслужыць нашым мэтам. Дзякую вам. Цяпер я не павінен умешвацца ў Божую волю. Прабачце. Усе мы – ганчакі Божыя. Амін.

Павярнуўся і пайшоў, скасавурыўшыся, праўда, на фальшывага нямко, які грузіў сабе каламажку ў скарбніцы і нібыта нічога не разумеў у сітуацыі.

Вось навалач!

Стары вытрываў нялюдскія пакуты, каб золата дасталося вам дзеля вашых інтрыгаў, і цяпер можа спакойна паміраць! Ганьба!

Вырвіч вывез са скарбніцы нагружаныя калёсцы, да якіх быў прымацаваны ліхтар, і прыпусціў за Зыгмунтам Гросам. Каламажка грымела, падскокваючы на каменні, і ледзь не збіла пана Гроса. Той вылаяўся на няўклюднага слугу, што прыціснуў яго да сцяны і выкуліў палову дабра на падлогу, і рушыў далей.

Пранціш, кінуўшы калёсцы, бегма вярнуўся назад. Пан Шрэдэр усё гэтак жа сядзеў, заплюшчыўшы вочы, толькі чуваць было няроўнае дыханне. Вырвіч паднёс ліхтар бліжэй: вусны старога аж сінія… Драгун зняў накрыўку са шкляніцы, спрытна выкрадзенай з кішэні паскудніка Гроса, адмераў дваццаць кропель… Давялося пашчыраваць, каб прымусіць старога праглынуць лекі.

Нейкі час нічога не адбывалася – Вырвіч нават падумваў, што давядзецца адмераць яшчэ дзесяць кропляў. Але талент Лёдніка не схібіў. Вусны хворага здрыгануліся, збліснулі шэрыя вочы, ён глыбока ўздыхнуў… Толькі цяпер Пранціш уцяміў, што знаходзіцца тут патаемна, у абліччы нямога Базыля… Але запозна: стары пазнаў увішнага драгуна. Зноў заплюшчыў вочы і прагаварыў ціха:

– Божая воля праяўляецца праз тыя інструменты, якія Ён абірае. Дзякую, пан Вырвіч.

Пранціш адкашляўся.

– Што цяпер? Магчыма, пану лепей не паказвацца на вочы гэтаму… Гросу?

Стары раптам нявесела засмяяўся.

– Няхай вашамосць за мяне не баіцца. Усё сапраўды ў Божай волі.

Устаў, трымаючыся за сцяну, правёў рукой па спацелым ілбе.

– Ваш старэйшы сябар – сапраўдны геній. Думаю, што змагу дайсці да выхаду. Праўда, другой порцыі такіх цуда-лекаў я, бадай, не перажыву.

І пайшоў паціху, не выказваючы ніякага абурэння ўчынкам Зыгмунда Гроса, які яго яшчэ і настаўнікам назваў. Нічога сабе вучанічок!

Пранціш параўняўся са сваёй перакуленай каламажкай, хуценька паскідваў на яе падсвечнікі і талеркі і неўзабаве дагнаў Шрэдэра, які ішоў памалу, трымаючыся за сцяну. Наперадзе пачуліся галасы. Стары азірнуўся на Пранціша і прагаварыў:

– Не прымайце блізка да сэрца, вашамосць, з’явы, сэнсу якіх не разумееце. Я мог учыніць – і ўчыняў – такое ж, як Зыгмунд, калі мэта патрабавала ахвяраў. Але тут не павінна быць хібаў. А Зыгмунд схібіў. Паспяшаўся, – на твары старога з’явілася ўсмешка, але весялосці ў ёй было не больш, чым у выскале аголенага чэрапа. Падобна, у пана Гроса з’явяцца праблемы…

Ды яшчэ хутчэй яны могуць з’явіцца ў Пранціша Вырвіча, калі пан Шрэдэр зараз яго выдасць.

Але езуіт прамаўчаў. Толькі скупа ўсміхнуўся пану Зыгмунту Гросу, які выказаў стрыманую радасць ад таго, што настаўнік па волі Божай акрыяў. А супраць тае волі не папрэш. У сваю чаргу пан Шрэдэр быццам забыўся, што вучань пакінуў яго паміраць, нібыта такі ўчынак быў сам сабой зразумелым. Засталося спадзявацца, што забіваць свайго настаўніка наўпрост пан Зыгмунд не мае права. Вырвіч падгледзеў, якімі спакойнымі ўсмешкамі і позіркамі абмяняліся езуіты, і ў чарговы раз падумаў: ну і кубло гадзючае… Што за людзі? Быццам звычайныя чалавечыя пачуцці для іх не існуюць.

Пранціш здаў каштоўны груз, дапамог перакладваць яго на калёсы, потым, калі прыехалі на двор, мусіў наладоўваць карэту золатам, як кумпяк – накрыпкай. Усё, вядома, туды не ўлезла, але цяпер іхні экіпаж быў здабычай, вартай караля.

У пакой удалося вярнуцца толькі пад раніцу, пакінуўшы ў катуху Базыля смярдзючыя апранахі – нямко па-ранейшаму салодка соп. Драгун паваліўся на ложак… Гэтак працаваць яму не даводзілася даўно. Ды што там – можа, і ніколі. Цягаў ды грузіў, як лонданскі докер. Пранціш прыпомніў лонданскую вандроўку і ўздыхнуў: тады побач была панна Багінская, і мелася надзея на яе каханне… А цяпер – карэта, напханая езуіцкім золатам… І перспектывы ператварыцца ў дзяржаўных злачынцаў. Ды калі і ўдасца ўсё выканаць гладка – ці не ўчыніць Грос з двума праваслаўнымі наймітамі так, як з панам Шрэдэрам? У імя вышэйшай мэты, без злосці і без спачування… Во патрапілі – як мышы ў дзёгаць…

Трэба распавесці ўсё Лёдніку… Але сіл устаць не было. Апошняе, што запомніў гэтай ноччу Вырвіч – далёкае скавытанне сабакі, нібыта папярэджанне наіўным: які б не быў доўгі ланцуг – ад гаспадара не ўцячэш.