Текст книги "Әсәрләр. 3 томда / Собрание сочинений. Том 3"

Әмма боларның берсе дә көннәрдән бер көнне миңа гашыйк булырга комачау итмәде. Минем кызлар белән танышкалаганым бар, озатып куйгалаган бар, әмма гыйшык утында янганым юк иде. Гыйшыкка мин ышанмыйм, гомер юлын аннан башка гына узарга, үземне фәнгә, әдәбиятка, сәнгатькәме, әллә, диңгез флоты офицеры булып, хәрби тормышка багышларгамы дип баш ватып йөри идем. Хәби әйтә: әнә, ди, адмирал Нахимов өйләнмәгән, ди, Чайковский өйләнмәгән, ди… Мин дә ул мәсьәләне инде хәл итеп куйдым: хатын-кыз белән буталып гомер әрәм итәргә монда… Ни чуртыма кирәк ул? Шулай да бала вакытта әнидән ишеткән бер хикәят хәтердә калган. Шул борчый. Гыйльменисатти белән бергә озын кышкы кичләрдә лампа янында алар китап укыйлар, дөресрәге, бер-берсенә «китап сөйлиләр» иде. Шул китапларның берсе «Тутыйнамә» дип атала иде. Анда шундый хикәят бар. Бер адәм каяндыр каядыр барганда ишәген казыкка бәйләп куя да ялга туктый. Йоклап китә, уянса – ишәген алып киткәннәр. Әлеге адәм хәсрәткә төшә. Гаделлек эзләп мәчеткә килә. Җомга намазы алды икән. Хәзрәтне күреп үзенең кайгысын сөйли һәм ярдәм күрсәтүен үтенә. Хәзрәт аңа намазга кереп утырырга куша. Намаз-нияз тәмамлангач, хәзрәт чираттагы вәгазь өчен сүз ала (атналык «подведение итогов» яки «планёрка»!). Сүз арасында сорап куя:

– Җәмәгать, – ди, – сезнең арагызда үз гомерендә хатын-кызга күтәрелеп карамаган, гыйшык утында янмаган берәр кеше бармы?

Арткы рәттән шома битле, чапанлы бер ир күтәрелә.

– Хәзрәт, – ди, – сезне алдарга җыенмыйм: яшем иллегә җитеп килә, әмма хатын-кызга күз салганым юк, алар турында уйлаганым юк, бөтен уем ахирәт көне турында…

– Һым-м-м, – ди хәзрәт, авыр сулап. Һәм урта рәттәге мөсафиргә эндәшә:

– Син, кем… Ишәгем югалды дип зарланасың. Әнә ул – алып чык…

…Кышкы каникул тәмамланып берәр атна укыткач, колхоз клубында ата-аналар җыелышы уздырдык. Клуб шыгрым иде. «Бала тәрбиясе» циклыннан алты-җиде бала үстерүче өлкәннәргә мин лекция укыдым, балаларны ничек үстерергә икәнен өйрәтеп бетердем. Хәтерлим: гел елмаеп тыңладылар. Аннан спектакль куйдык. Таҗи Гыйззәтнең «Фәрхиназ» драмасын. Мин – Каһарман. Мадагаскар атауларын күргән, диңгезләрдә йөзгән, дөнья күргән егет, имеш. Мин – шәп, мин, мин… Хәбинең өр-яңа тельняшкасын киеп, сәхнә артындагы кызлардан битне-башны бизәтеп, сәхнәләргә чыгыплар киттем. Әйтерсең мине бөтен дөнья тамашачысы карый, әйтерсең мин Ленинград театры сәхнәсендә Лавренёвның «Разлом» пьесасыннан матрос Годунны уйнаучы Полицеймако! Харап, харап… Дөньяда иң шәп егет мин, төкергән мин дөньяга… Идриянамайть. Менә сез мин булып карагыз әле…

Киерелеп шулай сәхнәдә йөргәндә, минем шәплекне барысы да күрәләрме икән дип аска – залга күз салуым булды – әйтәсе сүзне оныттым. Өметсезләнеп, суфлёр утырган почмакка таба чигендем. Әмма күзне залдан алып булмый иде: залда, сәхнәгә якын гына, беренче рәттә моңарчы мин күрмәгән бер кыз утыра икән. Шәһәрчә бизәнгән, шәһәрчә киенгән, керфекләрен буяган, моңарчы мин күрмәгәнчә чибәрлеккә ия үзе. Каушый калдым. Исереп киттем. Рольне чак-чак уйнап бетердем, мин чыккан саен теге кыз урынында селкенеп, кулларын-тезләрен рәтләп алган сыман иде. Хуш…

Спектакль тәмамлангач, авылның бик матур гадәте буенча «бичер уйнау» (вечер – кичә) башланды. Мин дә, горурлыктан рәхәт чигеп, егетләр-кызлар арасына төштем. Очраклы рәвештә теге кыз янына барып утырдым. Әлегә эндәшү-сөйләшү юк. Гармунчы, дыңгыр-дыңгыр татарчага әйләндереп, бер вальсны вата иде. Ирле-хатынлы укытучылардан бер-ике пар әйләнә башлады, бераздан Галя да бер кыз белән уртага кереп китте. Минем йөрәк дөп-дөп тибә, нәрсәдер эшләргә кирәк иде, әмма мин вальс (татарчага тәрҗемә ителгән булса да) әйләнә белмим һәм, шуңа газапланып, идәнгә, олтанлы итекләремә карап утыра бирдем. (Алга таба узып шуны әйтим: танцы белмәү аркасында егетлек чорында мин бик күп нәрсә югалттым. Флотта, увольнениегә чыккач, бу кимчелек минем өчен трагедиягә әйләнә иде. Өч-биш класс белемле матросларга (сугыш еллары афәте, оккупациядә калып белем ала алмаган малайлар байтак иде) мин Соболев әсәрләрен сөйлим, Горькийның «На дне» әсәреннән Сатин монологын укыйм һ.б., һ.б. Болар мине әллә кем дип беләләр. Ә менә матросский клуб яки паркка барып кергәч, шул малайлар, ленталарын җилфердәтеп, фокстрот, танго, вальс биеп җибәрәләр; мин, бәхетсез, боларга кызыгып, бер читтә ятим торам. Болар сары озын толымлы латыш кызлары белән шундый чикылдашалар, ә мин кеше түгел. «Комплекс неполноценности» дигән төшенчә ул вакытта әле популяр түгел иде, әмма мин инде шуның корбаны идем. Хәзер дә, мәҗлесләрдә тәнәфес ясап бию оештырылганда, мин читкә таям. Нишлим соң? Биергә һәм биек тау башыннан чаңгыда төшәргә гомер буе тәвәккәллек җитмәде, өйрәнә алмадым.)

– Сез нигә биемисез?

Мин айнып киттем. Зур кара күзләр, буяулы керфекләрен селкетеп, миңа карап елмаялар иде. Йомшак, дусларча елмаю. Минем борын очы тирләп алды. Секунд эчендә.

– Ә, ә-ә… Мин, көн салкын булгач, менә мондый итекләр белән килгән идем шул.

Кычкыртып ялганладым. Авыл җирендә кышын ботинка кию гомумән юк нәрсә инде ул, минем ботинкаларым да юк иде. Булса да кимәгән булыр идем, чөнки 1948 елда ботинка киеп кышын клубка килгән булсам, мине юләргә санап, иртәгесен ата-аналар балаларын укырга җибәрмәячәк иде.

– Ие, итек киеп килгәнием шул…

Кызый үзе сукномы-ниме, ниндидер резин аслы итек кигән иде. Бу инде – ботинкалы дигән сүз, һәм «мин – шәһәр кызы, син – авыл мокыты» дигән хөкем иде.

Әмма кызый андый хөкемнәрен телдән әйтмәде һәм, авыр озын керфекләреннән нурлар коеп:

– Бәлки, сез мине биергә чакырырсыз?– диде.

(Тагын бер чигенеш: Латвиянең диңгез буендагы бер паркында мин бер кызны танцыга чакырып харап булдым: авыр ботинкалы озын аякларымны чатый-ботый китереп буталып «Старинный вальс»ка әйләнгәндә, мин ул кызның капрон оеклы балтырына ботинка дагасы белән кагылып алганмын. Оркестр туктап, кызның сыңар кулыннан һәм биленнән Болконскийча гына тотып кырыйга чыгарып куйгач, теге кыз, бичара, мөлдерәтеп бер карап алды:

– Менә, – диде, – бер күзәнәге китте.

Шайтан сөягеннән өстәрәк чыннан да бер ак тап бар иде. Капрон оекның чыккан елы – 1954 ел иде.

– Капронның шул инде аның, – диде бәхетсез кыз, күз яше аша елмаеп, – ярты сәгатьтән бу күзәнәк тез башына кадәр менеп җитәчәк. Аннан югары…

Мин авыр суладым, нишлим? Күзәнәк булсам, мин дә шул юнәлештә хәрәкәт итәр идем, әмма мокытлык көчле, мин, авылча елмаеп, авызга папирос каптым.

– Нәкъ илле тәңкәгә кичә генә алган идем, – диде бәхетсез кыз. Шуннан соң мин үз гомеремдә бер генә хатын-кызны да үз теләгем белән биергә чакырмадым. (Хәзер мин боларны иркенләп язам: инде алтынчы дистәгә чыктым һәм биергә чакырылу куркынычы инде – шөкер! – бетте.)

Бәлки, сез мине биергә чакырырсыз?

…Керәнле авылының клубында бик күп мәхәббәтләр чәчәк аткандыр, бик күп матур сүзләр сөйләнгәндер, әмма шул вакыт вальста мин кичергән бәхетне берәү дә кичермәгәндер. Кызый, кайнар сулышын бәреп, мине тәмам кешелектән чыгарып, беткән көе бетсен инде дигәндәй, мондый сүзләр әйтте:

– Сез сәхнәдә искиткеч матур егет… Нигә сез студент түгел? Нигә югары белем алмыйсыз?

Мин бу моментларны хәзер бик иркенләп язар идем… Әмма башта берни дә калмаган. Чөнки мин ул минутларда икенче бер сихри дөньяга күчкән идем, дөресрәге, моңа кадәр яшәгән елларым – гомернең беренче яртысы, монысы – икенче яртысы – әле башланып килә иде.

Аннан нәрсә? Буранлы төн иде, мин кызыйны култыклап (юл буе ул, бичара, аягын дөресләде, минем өч адымга ул җиде атлый иде, шул кичтән соң мин ант иттем: үз гомеремдә хатын-кызны култыклап йөртмәм дидем һәм шул үҗәт вәгъдәмне гомер буе тоттым. Мине «культурасыз син» дип сүгүчеләр аз булмады) урамнан атладым. Кызый университетның рус филологиясе бүлегендә укый икән һәм бик ерак чыбык очы туганнарына кышкы каникулга кайткан икән. Үзенең әти-әнисе Уралдамы, кайда, бу каникулны монда гына уздырмакчы икән. Туганнан туганы минем белән бер коллективта эшләүче бер апа икән. Алай-й-й…

Кайттык, буран сырган урыс капка астына кереп баганага сөялдек. Мин гел тирлим, Леонид Соболевның «Морская душа» әсәреннән цитаталар китерәм:

– Один матрос – матрос, два матроса – взвод. Сколько нас? Трое? Ро-о-о-та-а! Смир-р-рно!

Шундый байтак өзек китерелде. Кытай, Порт-Артур турында, Качалов, адмирал Нахимов, 1945 елгы Җиңү парадында булган кайбер нюанслар турында сөйләп бетердем.

Төн шактый карлы, җилле һәм соң иде.

Шунда әллә ни булды…

– И-и-х, син, нинди саф, нинди матур күңелле егет син, – диде дә озын керфекле кыз чуп итеп мине үбеп алды һәм урыс капканың келәсенә басты. Капка, физика законнарына нигезләп эшләнгән корылма, шыңгырдап ачылды да теге төн кызын эчкә йотты. Ә мин баганага тотынып калдым. Тотындым, чөнки бөтен дөнья әйләнә, буран туктаган, кар беткән, аның урынына тропиктагы җылы тыгыз яңгыр ява, шул яңгыр астында зонтик тотып мыеклы Сергеев-Ценский, бантиклы Станюкович, фин кепкасы киеп сөяк таяк тоткан Леонид Соболев, төлке толып кигән Шаляпин һәм озын кара бәрхет күлмәк кигән Казан драма театры актрисасы Павлова – бөтенесе бергә урам уртасыннан баралар һәм миңа карап елмаеп кул болгыйлар иде.

Аннан… Мин кайтып кергәнмен, ул заманда әле исерү өчен аракы кирәкми иде, хуҗа әби мине каршы алганны хәтерлим: пальто ачык (ике ай элек кенә җиде йөз илле тәңкәгә Чүриле кибетендә сатып алган сукно «пәлтә», якасы – кара сарык тиресе, йомшак, җылы), ак сарык йоныннан бәйләнгән шарф бер якка салынып төшкән, бүрек ямьшәйгән, хәер, боларны мин белмим, иртәгесен әби генә сөйләде:

– Син, – диде, – әллә кем әйтмешли, салып кайтканыеңмы суң? Кара аны, малай, безнең нигездә булган хәл түгел бу. Юктыр бит?

– Юк, – дидем мин, түбән карап, әмма ялганладым. Чөнки үз гомеремдә башка беркайчан да, бер җирдә дә минем бу дәрәҗәдә бәхетле исергәнем булмады. Аракыдан исерү нәрсә ул?

Икенче көнне мин иләс-миләс килеш дүрт дәрес укыттым. Географиядән ничектер Австралия кыйтгасында сарыклар үрчетү проблемасы турында сөйләдем, тарих дәресендә Кызылкашлар белән Сары Чалмалылар восстаниесе турында сүз куерттым. Әмма болар төштә генә! Күз алдында буран сырган капка баганасы һәм шул баганага сөялеп торган йомшак билле кыз бала гәүдәсе һәм аның кар арасыннан ялтыраган кара күзләре иде. Кая монда сиңа Сары Чалмалылар һәм Кызылкашлар!

Саташулы берничә дәрес шулай узды. Дәрестән соң ул көнне без күршедәге Курсабаш башлангыч мәктәбенә ачык дәрескә барырга тиеш идек. Дәресләр тәмамлангач ашап тормадык – киттек. Буран себерә башлавы бераз гына борчыды безне, әмма буранда алты чакрым юлга чыгу ул заманнарда проблема идеме соң? Бардык, өч-дүрт дәрестә утырдык, озаклап анализлар ясадык. Безнең як буранының гадәте шул: кичкә таба холыксызлану. Беренче класс укытучысының арифметика дәресенә анализ ясаганда, мин сизеп утырдым: минем беренче мәхәббәтем яна! Яна, яна, идриянамайть… Чөнки болай сөйлиләр:

– Юк, иптәшләр, бу мәсьәлә, минемчә, укучылар өчен бик авыр иде. Йә инде үзегез уйлап карагыз: менә сезгә шундый авыр мәсьәләне чишәргә нибары 25 минут, мин кабатлап әйтәм, 25 минут бирелсен әле. Менә мине голаслауныйлыкта гаепләмәсеннәр өчен, мин мәсьәләне, дәреслектә бирелгәнчә, сүзгә-сүз укыйм: «Вәдүтнең әбисенең ике үрдәк баласы бар иде. Аларга беркөнне Нәбинең әнисе бер үрдәк баласы кертеп кушты. Вәдүт әбисенең барлыгы ничә үрдәк баласы булды?» Бу бит, иптәшләр, бу бит, иптәшләр… Бу бит…

Буран котырды, бер катлы мәктәп тәрәзәсеннән башланган кар диңгезе, буран аша сыкранып, кояшның газаплы чырай ташлаган хәлсез нурларын сеңдерде дә караңгылыкка биреште… Минем йөрәктә исә давыл, чын мәгънәсендә давыл иде. Ә буран котырды… Бераздан мәктәп түбәләре шыгырдый башлады, классның унлы лампа яктысында саран елтырап утырган бүрәнәләре, мүкле бүрәнә җекләреннән бәреп кергән кыр җиле, кичәге кара күзләр, кайнар үбү һәм Вәдүтләрнең несчастный өч үрдәк бәбкәсе – барысы бергә буталды. Ә методистлар, авыз тутырып, әле Нәби әнисенең, әле Вәдүт әбисенең бәбкәләрен санадылар.

Аннан ниндидер рәхмәт әйтүләр булды. Шыгыр-шагыр китереп, парталарны кузгаттылар, безне, җидееллык мәктәптән – метрополиядән килгәннәрне, фатирга чакырулар булды. Уникеләп кешене берәүләргә кертеп, кайнар аш ашату (аш турында сөйләшкәндә бик мәгънәле хәрәкәтләр, ымнар булмады түгел), кемдәдер куну һәм иртәгесен ат, чана, толыпларга төреп илтеп куюлар турында байтак сүз булды – әмма кешелек җәмгыяте һәм кырык сигезенче елларның матур, эшлекле халкы мине гафу итсен – мин берничек тә ул авылда, мәгънәле, ишарәле, ымлы ашлар янында утыра алмыйм, дөресрәге, яшьлек законнары буенча минем монда утырырга хакым юк иде. Юк – вәссәлам!

Шуннан… Беркем берәүгә дә кермәде. Яшьлек җиңде. Мин җиңдем. Саран кызгылт лампа утларын буранда тоныкландырып, Курсабаш авылы калды, ә без электрлы Керәнле авылына таба кар ярып, тирән карда сукмак салып алга атладык. И сүгенделәр, и каргадылар мине арттан атлаучылар. Ә мин ун адымнар чамасы алдан көрт ярып бардым. Миңа бары тик кайтып җитәргә генә кирәк, бу бәхетле кышның бер кичен мин ниндидер Курсабаш авылында уздыра алмый идем.

Мин, үз гомеремдә читтә иң күбе алты кич кунган малай, ул кышның февралендә өч атна чит авылда, үз өемә кайтмыйча яшәдем. Мин моңа бераз газаплана, борчыла идем, ничек инде ул үз ояң, үз әниең, үз йортың моннан унбиш-уналты чакрымнарда гына, урман артында гына була торып, шунда кайтмыйча, тирләп-пешеп токмачлы аш ашамыйча, аннан иртәнге мичтә чыжылдаган ял көне ризыгының исенә рәхәтләнеп, киерелеп үз караватыңда аунамыйча, читтә – кеше өендә, ярым кадерсез бер хәлдә яшәргә мөмкин? Ярамый бит болай, ярамый! Аек акыл шулай ди. Әмма теге кичтән бирле миндә тагын бер акыл барлыкка килде. Монысы көчлерәк, дуамалрак булып чыкты. Анысы әйтә: шту син, ди, дүрәк, әни кеше янында унсигез ел гомер иттең, әни әни инде ул, картаер да, үлеп тә китәр, ә менә мондый кызны ташлап ничек итеп үз авылыңа кайтмакчы буласың син? Әни ул гел синең янда инде, ә менә мондый кызны очрата алырсыңмы тагын?

Акылның монысы – яшьрәге – көчлерәк иде.

Студентларның кышкы каникул тәмамланган көн – минем бәхетем өстенә кара болыт килгән көн иде. Ул китте, дөньяны февраль аеның тәртипсез, мәгънәсез бураннары басты, аннан март аеның иләмсез, холыксыз җилләре исте, кар эреде бугай. Аннан ниндидер апрель, май айлары узды, ахрысы. Бу язның минем өчен сукыр бер тиенгә дә кирәге юк, чөнки бу дөньяда мин ялгыз, ә теге кызый зур калада, әллә ниткән шәп егетләр белән ил-умач килеп, аудиторияләрдә бергә утыра, чыркылдаша, уйнаша, көлешә иде, ә мин монда Керәнле балаларына папа Бонифаций фәләненченең ниндидер бер чиркәүдә сөйләгән сүзләрен хәтерләмәгән өчен «ике»ле куеп утырам…

Җәй җитте, мин зур дәрт белән калага юл алдым, әлеге кызның теге кышкы кичләрдә сөйләгәннәре буенча аны эзләп университет аудиторияләрендә, коридорларда йөрдем. Көннәр буе йөрдем. Кызлар затлы, егетләр шәп, күбесе күзлекле иде. (Шул көннәрдә канга сеңеп калган: күзлекле егет – һичшиксез, галим кеше… Менә бит! Күзлексез галимнәргә әле дә булса шикләнеп карыйм, бу, дим, фәнгә очраклы гына килеп кермәдеме икән?) Әмма теге кыз күренмәде. Без аның белән, аның тәкъдиме буенча (янәсе, юри), шулай килешкән идек: кыш буе хат алышмыйбыз, җәй көне мин аны үзем эзләп табам…

Ике-өч көн университет вестибюлен таптагач, мин үземнең төп бурычымны үтәргә – Сулъяк Болак урамындагы институтка «заочниклык»ның бәхетсез язмышын татырга китеп бардым.

Аннан ямьсез, ятим җәй узды, көз җитте. Мин шул ук мәктәптә, ләкин инде шактый басылган. Минем йөрәк җәрәхәтле, теге газаплы, татлы мәхәббәттән мин әле һаман аерылмаган. Ул көзнең ничек газаплы узганын хәтерләсәм, әле дә кызганыч. Әрәм үткән бер көз (бит язлар көзләр кебек үк санаулы гына) кызганыч. Ул көз коры иде, кичләрен томан төшә дә авылда томанлы тынлык урнаша, әби кабызган утлардан салкын туфраклы коры каткак урамнарга саргылт яктылык сибелә иде. Ә мин элеккечә укытучылар бүлмәсендә. Ул елны компания бераз таркалды: Хәбинең дә, Тәлгать абыйның да беренче малайлары туды, алар инде, сугыш, флот темаларын беразга онытып, бәхетле ата булдылар. Галя исә бөтенләе белән француз теленә чумды, ялгышмасам, ул инде Бальзакның «Евгения Гранде» әсәрен француз телендә укый иде һәм, Керәнле авылы кибетенә кайткан конфетны бөтенләе белән сатып алып, көн-төн шуны суыра һәм, иртән дәрескә килгәч, теше сызлаганнан, битләре, күз кырыйлары кызарудан зарланып, морҗа артындагы юынгычта кер сабыны белән озаклап битен-күзен юа иде.

Көз… Тын, салмак, ярым караңгы. Коры көз. Аяк астында салкын тузан, агачлар бриллиант булып утыра. Укытучылар бүлмәсендә ут бар. Мин шунда юнәләм. Бер почмакта конфет суырып французча «ңаң-ңаң» килеп Галя утыра. Мин радиоалгычны кабызам. Маякта таныш моңнар. Нечаев, Бунчиков: «Карманные фонарики… Горит, горит, горит…». Марк Рейзен: «Налей полней бокалы, кто врёт, что мы пьяны, мы веселы только…». Роза Багланова: «Ах, Самара-городок, неспокойная я, неспокойная я, успокой ты меня…». Баянда трио: Кузнецов, Попков, Данилов. Болар – минем газаплы да, ләззәтле дә, күңелле дә, күңелсез дә яшьлегемнең юлдашлары. Менә бервакыт дөньяның әллә кай якларыннан – әйтерсең томанлы Смоленск өлкәсеннән үзәк өзгеч моң ишетелә. Юк, монысына чыдый алмыйм, минем елыйсы килә. Бу җыр минем үзенә урын таба алмаган йөрәгемне телгәли.

 
Снова замерло все до рассвета –
Дверь не скрипнет, не вспыхнет огонь.
Только слышно – на улице где-то
Одинокая бродит гармонь:
 
 
То пойдет на поля, за ворота,
То обратно вернётся опять,
Словно ищет в потёмках кого-то
И не может никак отыскать…
 

Бу җыр минем яшьлек газапларым турында. Моның мәгънәсен бу дөньяда бары тик мин генә аңлыйм. Радионы сүндереп, мин авыл читенә, бушап калган бәрәңге басуларына чыгып китәм, табигать белән ялгыз калам. Шулай газаплы төннәр үтә. Ә беркөнне мине тарих укытучыларының семинарына шәһәргә җибәрделәр. Мин тагын аяк астында җирне югалтам. Теге югалган сихри әкият кызының адресын туганнарыннан сорап алам. Һәм, Казанга килеп төшүгә, Качалов театрына ике билет алам да (әле дә хәтерлим: Афиногеновның «Мать своих детей» әсәрен куялар иде) теге адрес буенча оча-куна бер йортның ишегенә барып җитәм. Шәһәр йорты, ике катлы, биек баскычлы. Кыңгырау төймәсенә басам. Хуҗа хатын чыга. Сездә шундый кыз яшиме? Ул өйдәме? Тамак ярыла, күзне яшь баса. Сүзләр өзелә.

– Әйдә, кер. Син кайсы авылдан? Кызым! Әнә сиңа бер авыл малае килгән! Ике елдан бирле фатир тора инде, ияләнеп беттек. Кызым урынына күрәм. Аның ай саен түли торган йөз тәңкәсе миңа нәрсәгә?

Морҗа артындагы обойлы кечкенә бүлмәгә ничек кергәнемне белмим. Ниләр сөйләшкәнне белмим. Дөнья әйләнде. Кызый артык гаҗәпләнмичә генә йомшак киез җәйгән сандык өстеннән төште, өстәлдәге китап-кәгазьләрен рәтләде; шул арада күзлекле бер егетнең пыяла рам эчендәге портретын арты белән әйләндереп куйды. Утырырга кушты. Яңа гына кар яуган көннәр иде, һәм мин бик һәйбәтләп кенә астына олтан салган киез итекләр киеп килгән идем. Каһәр! Шәһәр урамы лычма су иткән аларны. Мин тагын итек башларына карап утырам. Ул арада ишектә тагын кыңгырау чылтырады. Монысына кызый үзе чыгып йөгерде. Кем беләндер кызу-кызу сөйләшеп алдылар, борын аша чыккан авазлардан мин бу сөйләшүнең ярым яшерен булырга тиеш икәнлеген аңладым. Бераздан күзлекле, озын чәчле кара чибәр егет түргә узды, аның артыннан бераз гына кызарынып, каушаган сыман кызыкай да керде. Авыр тынлык урнашасы иде – егет сүзчән булып чыкты.

– О! Гарсоң де ла кампань?44
  Ә… Авыл егетемени? (Французча.)


[Закрыть] – дип елмайды чибәр егет, ак тешләрен күрсәтеп.

Бу сүзләр минем йөрәкне телгәләде. Боларны мин аваз яңгырашы буенча (Галя гел «ңаң-ңаң» килеп утыра иде) французча икәнен чамалап алдым һәм бу яңгырашны гомер буе хәтердә сакладым. Нәрсә әйтте икән бу галим егет минем турыда? Моны мин чама белән хәтердә саклап егерме елдан соң үзем тәрҗемә иттем. Яман сүз әйтмәгән икән үзе, әмма инде мине үтереп чыгып китте ул. Шәһәр урамында мин моңарчы үземнең русча белмәгәнемнән оялып, башны түбән иеп кенә йөри идем, болай булгач, инде шуышып кына йөрисе калды.

Минем француженкам күзлекле белән ниндидер мәгънәле афоризмнар, жаргоннар аша фикер алышты, елмаештылар, көлештеләр. Аннан француженка миңа яхшылык эшләп, савабы булсын дигән сыман бер кыяфәттә театрга әзерләнә башлады. Урамнан барганда юл буе сөйләшмәдек, театрда сөйләшмәдек, өенә кайтарып куйдым – сөйләшмәдек. Хәтерлим, мин шул вакытта бик нык ябыктым. Чөнки эчтән гел ут, һәр сулыш саен энергия чыга иде. Ниндидер дежур сүзләр сөйләп алдык та аерылыштык. Мәңгегә. Кар ява иде, ул кар бөртекләре минем фрацуженкамның озын керфекләренә куна иде, ә ул юка кара перчаткалары белән чәченә, керфегенә кунган кар яфракларын сыпыра, үзе елмая. Безнең ике арабызда мин мәңге кичеп чыга алмаслык тирән елга, без икебез ике ярда тора идек…

Шул көннән соң мин авылда калмаска, ничек кенә булса да дөнья күрергә, укырга, кеше булырга һәм күзлек киеп чит сүзләр кыстырып сөйләрлек дәрәҗәгә ирешергә, аннан соң гына бу кызыйны эзләп табарга булдым. Кабул ителгән программаның байтак өлеше үтәлгәндә, минем инде чәчкә ак бөртекләр йөгергән иде. Кешеләрдән сорашып белдем: кызыкай күзлекле бер егеткә кияүгә чыккан, бер мәктәптә эшлиләр, берсе рус әдәбияты, икенчесе чит тел укыта икән, инде олы уллары алтынчы класста укый икән…

…Иртәгесен иртүк торып мин тимер юл вокзалына киттем. Коры, салкын иртә, урамнарда салкын тынлык иде. Шулвакыт диңгез шавыдай газамәтле бер тавыш ишетелде һәм иртәнге салкынлыкта тын гына сузылган Профсоюз урамына Куйбышев мәйданы аша бер колонна солдат килеп керде. Болар бүректән, әмма яланөс – гимнастёркадан гына иде. Тыгыз колонна ялтыраткан күн итекләр белән урам карын чыкырт-чыкырт таптый, колоннаның аяк тавышы соры стеналарга барып бәрелә һәм кабатлана иде. Тротуардан аерым атлаган лейтенант та яланөс иде һәм, колонна үрне менеп тигезләнгәч, ул барган җиреннән туктап борылды да бакыр тавыш белән:

– Запевай! – дип команда бирде.

Нәкъ шул секундта ачы тавышлы берәү җыр башлады:

 
Где ж вы, где ж вы, где ж вы, очи карие,
Где ж ты, мой родимый кра-а-й?
 

Шунда могҗиза булды. Йөзләгән таза күкрәктән берьюлы, бер сулыш белән җыр бәреп чыкты һәм шәһәрне тетрәтте:

 
Впереди – страна Болгария,
Позади – река Дунай.
Эх! Впереди – страна Болгария,
Позади – река Дунай…
 

Җыр чын мәгънәсендә шартлау ясады, бозлы түбә кыекларыннан күче-күче белән чәүкәләр, күтәрелеп, университет гөмбәзләре тирәсенә очты, иртәнге тын урам уянды, җыр тактына бөтен шәһәр селкенгән сыман булды. Мин моны бөтен бер полктыр дип уйлаган идем. (Ул вакытта әле солдат колоннасын күз белән үлчәү күнекмәсе юк.) Кып-кызыл битле, киң күкрәкле таза бу сыннардан торган колонна асфальтның каты карын чакорт-чыкырт сытып барганда, мин тротуарда каттым да калдым: болар – кеше, болар егетлек, батырлыкның үзе иде. Ялгыз ачы тавыш тагын яңгырады:

 
Много верст в походах пройдено
По земле и по во-о-де…
 

Җырны таза күкрәкләр колоннасы күтәреп алды:

 
Но советской на-а-шей Родины
Не забыли мы нигде.
Эх! Но советской нашей Родины
Не забыли мы нигде…
 

Урам тетрәтеп, шәһәрне уятып, минем янымнан яшьлек, тазалык, егетлек үтеп китте. Мин хәзер уйлыйм: бу – бер рота. Ул ротаның йөгереп, күнекмәләр эшләп, иртәнге гимнастикадан казармаларга кайтуы. Колоннадагы егетләрнең гимнастёрка күкрәгендә орден, медаль колодкалары бар иде. Димәк, болар – сугыш узган егетләр. Болар хәрби хезмәттә бик озак, инде бик озак еллар иде. Аларны алыштырырга кирәк иде. Җиде-сигез ел хезмәт иткән, сугыш узган бу егетләрне алыштыру өчен миндәй мокытларга сафка басарга кирәк иде…

Моннан тыш, таза бу егетләрнең шәһәрне селкетерлек әлеге тавышыннан мин, йөрәк өзгеч авазлар ишетеп, шуларны аралап алдым: безнең егет вакытыбыз шулай казармада, стройда уза. Солдат булу – яшьлек эше. Без унсигез яшьтән ут астына кердек. Сугыш туктаганга инде ничә ел. Безгә алмаш кирәк. Безнең дә үз авылларыбызга, туган якларыбызга кайтасыбыз килә, кызлар белән яратышасыбыз, үпкәләшәсебез килә, өйләнеп гаилә корасыбыз килә. Ватан алдында безнең йөзебез пакь, ләкин безгә инде егерме биш яшь! Алмаштыр безне, салып ташла да шул олтанлы соры киез итегеңне, бас безнең сафка, буып куй билеңә солдат каешын, умач ашап капчыкка әйләнгән корсагыңны каеш җыйсын, сиңа да бер кеше рәвеше керсен…

…Ул җәй – күңелем сизде – яшьлегемнең соңгы җәе иде. Ул җәйне гел көньяктан җил исте, бөтен дөнья зәңгәр – күк тә, ерак басулар да, рәшә дә зәңгәр иде, җәйге тыгыз җил аша минем колакка теге сихерле сиреналар тавышы ишетелеп торды:

 
Бегут, бегут пути-дороги…
 

Тормыш мине еракка чакыра иде. Бу халәттән чыгарга, дөнья күрүгә сусаган күзәнәкләрне тутырырга, киң колач белән йөрергә, яшәргә кирәк иде.

Август ахырына басулар саргайды, зәп-зәңгәр күк гөмбәзе астындагы кырлар, ындырлар алтын-сары көлтә, салам чүмәләсе, эскертләр, кибәннәр белән тулды. Менә беркөнне ачык зәңгәр салкынча күк гөмбәзеннән сихри авазлар ишетелде:

– Торыл-лыйк! Торыл-лыйк! Торыл-лыйк!

Болар китеп баручы торналар икән. Аларның чакырулы моңлы авазына минем саташулы төшемдәге сиреналарның җыры кушылды:

 
Бегут, бегут пути-дороги…
 

Аннан… Октябрьнең беренче көнендә мин, Керәнле авылы белән саубуллашып, беренче башлап килгән юлымнан чыгып киттем. Минем өстемдә инде әйбәт кенә плащ, аякларымда яхшы күн итекләр иде. Өчилегә җиткәндә, теге – бала вакытта миңа шом салган – бәет искә төште.

 
Аягында күн итек…
Үз баласы күк итеп…
 

Торналар хушлашуын ишетеп иңрәп калган бу авыл мине үз баласы күк итеп ямансылап озатып калды. Сау бул, яшьлек!