Текст книги "Xatirələr"

MİRZƏ RZA XAN İRƏVANİ

XATİRƏLƏR

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 47-ci kitab

1

MİRZƏ RZA XAN İRƏVANİ,

ONUN “FİRUZƏ”Sİ VƏ “ALMAZ”I

Tiflisin D.Çonkadze küçəsinin 11 saylı ünvanında (keçmişdə İ.Qudoviç küçəsində) kiçik, qəşəng bir ev yerləşir. “İran konsulunun evi”, “Almaz sarayı” adlanan bu ev, göründüyü kimi, artıq ev deyil, sadəcə

ondan nəsə qalıb. Buna baxmayaraq o, yaddaşda İran konsulu Rza xanın adı ilə bağlıdır. Əvvəllər İran konsulluğu olan bu evdə konsul Mirzə Rza xan yaşayıb. Ev XIX əsrdə inşa olunub. Lap başdan bu ev Tiflisə işləməyə gələn alman mühəndisə məxsus olub. Sonra ondan İranın Gürcüstandakı konsulu Mirzə

Rza xan İrəvani alıb. Gürcüstana əlahiddə şəkildə gətirilən azərbaycanlı ustalar tərəfindən yerinə

yetirilən işlər nəticəsində ev şərq simasını alıb. Salonun qapısında və evin fasadında fars yazıları, İran rəmzləri əks olunub. Hazırda salondan başqa binanın yalnız bir otağında xətər yetirilmədən tavanın nadir naxışları qorunub, saxlanılıb. Bəzədilmiş keramikada təsvir olunan heç bir peyzaj və güllər toplusu təkrar olunmur. Tiflisdə tavanın bu cür naxışları başqa yerdə bizə heç rast gəlmir.

Borjomidə soydaşlarımızdan da istirahət edənlər və yaxud onun “Firuzə” adını eşidənlər çoxdur.

Mirzə Rza xanın istirahət evi şəhərdən kənar olub. Kiçik həyat yoldaşının şərəfinə bu evi tikdirib. Onlar burada vadinin nağılvari mənzərəsində istirahət edirmişlər. Tiflis memarlığından kəskin şəkildə

fərqlənən, İran üsulunda firuzə rəngli, qəşəng naxışlarla bəzənmiş binanın fasadı bura gələnlərin diqqətini həmişə cəlb edib. Eyvanın içərisi – divarlar və tavan gözəl güzgü kimi parlaq naxışlar ilə

bəzədilib. Hər iki ev İran konsulunun evi adlanır, hər iki binanın divarında asılan kiçik lövhədə “Mirzə

Rza xan” sözləri yazılıb.

İran konsulu Mirzə Rza xan Borjomidə Asiya üsulunda, tavanı da firuzə daşlarından bəzədilən

“Firuzə” adlanan binanı inşa etdirib. “Firuzə” mehmanxana binası 1892-ci ildə İran səfirliyi nümayəndəsinin sifarişi ilə inşa olunub. Asiya mavritan memarlıq üsullu tikilinin bədii memarlıq dəyərini fars, Avropa və gürcü incəsənətinin sintezini müəyyən edir və Gürcüstanın dünyəvi təyinatlı tikililəri arasında fərqli yer tutur. Bina fars mülki memarlığına xarakterik olan dekorativ naxışlarla bəzədilib. Gil, əhəng naxışlarla, güzgü inkrustasiyası ilə rəngli şüşələr ilə, ağac vitrajlar ilə və naxışlı ağac parçaları ilə bəzədilib ki, buna da Gürcüstanda nadir hallarda rast gəlmək olur. Təkrarsız dekorasiyalar iranlı ustalar tərəfindən yaradılıb və onlar yalnız gürcü deyil, eləcə də fars mədəni irsi baxımından xüsusilə dəyərlidir. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Mirzə Rza xanının bu yaylaq evinin tikintisində

işləyən məşhur usta azərbaycanlı Hasanın oğlu Yusifin həyatı faciə ilə sona yetir. Tikinti zamanı aldatma yolu ilə təcili onu Tiflisə çağırırlar. Burada ondan nəsə bir sirr öyrənmək istəyən ağ dərviş tərəfindən atasının evində anası Ulduz xanımla birlikdə qətlə yetirilir. Bu hadisə barədə babasının XIX əsrin sonlarında Tiflisə gəldiyi və burada evlənərək qaldığı Belçika yazıçısı Teqyül Mari özünün “Qafqaz detektivi, XIX əsr” silsiləsindən üçüncü “Ağ, qırmızı, qara” adlı romanında nəql edir. Sonrakı illərdə

burada sanatoriya açılıb, elə onun yaxınlığında ikinci korpus da inşa olunub. 1990-cı illərdən isə

sanatoriya öz funksiyasını itirib və yalınz nadir adibə statusunu qoruyub saxlayır.

Bir az da Mirzə Rza xan barədə danışmaq yerinə düşər. İran ordusunun generalı, diplomat, ictimai-siyasi xadim, əslən türk olan Mirzə Rza xan İrəvani, Daneş 1853-cü ildə Təbrizdə anadan olub. İran təəbəsi, əslən irəvanlı idi. Onun İran generalı, həmçinin səfir olmuş oğlu Ərfəüddövlə Həsən xan 1895-ci ildə Tiflisdə anadan olub, İsveçrədə, Parisdə, Monakoda özəl məktəblərdə təhsil alıb. İran ordusunda hərbi xidmətə başlayıb. O, general rütbəsinə qədər yüksələrək atlı dəstənin komandanı olub.

Azərbaycanda, Kürdüstanda, Lorestanda baş verən qiyamları yatırıb, Pəvləvi rejimi dönəmində səfir olub.

Mirzə Rza xan ilk təhsilini atasından alıb, sonra Tiflisə gələrək burada İran dövlətinin baş konsulu, həmyerlisi Mirzə Mahmud xanın köməkçisi kimi qulluq edib. O, 1883-cü ildə artıq səfirlikdə baş

konsulun birinci müavini vəzifəsini icra etməyə başlayıb. Rza xan sonralar Peterburq, İstanbul və İsveçdə

konsul müavini, baş konsul və səfir təyin edilib. İranın Birləşmiş Millətlər Təşkilatında rəsmi nümayəndəsi olub. 1933-cü ildə Mirzə Rza xan Sülh sahəsində Nobel mükafatına təqdim olunub. Onun ictimai xadim kimi formalaşmasında Mirzə Mahmud xanın böyük rolu olub. Tiflisdə işləyərkən rus dilni 2

öyrənməyə başlayıb, ona mükəmməl yiyələnib. Xidmətçilikdən konsulun tərcüməçisi, bir qədər sonra konsulun birinci müavini vəzifəsinə qədər yüksəlib. Mirzə Rza xan özünə ləqəb götürərək “Daneş” kimi məşhurlaşıb. Həyat yoldaşı Lyüdmila Servis Böyük Britaniya diplomatının qızı olub, kökü rus zadəganları olan Demidovlara çatırmış.

Mirzə Rza xan Daneş Tiflisdə çalışarkən Mahmud xanın təklifi, vəliəhd Müzəffərəddin Mirzənin fərmanı ilə adyutant təyin olunur. 1886-cı ildə Xorosanda ruslarla ərazi məsələsinin həlli zamanı İran tərəfdən Süleyman xan Avşar və ona tərcüməçisi təyin olunmuş Mirzə Rza xan iştrak edir.

Mirzə Rza xan Xorasandan 1886-cı ildə qayıdır və Nəsrəddin şahın baş adyutantı vəzifəsinə təyin olunur. Sonralar xarici işlər nazirliyi Nəsrəddin şahın icazəsi ilə Mirzə Rza xanı Peterburqa tərcüməçi və

katib vəzifəsini icra etməyə göndərir. Bacarıq və səriştəsi nəzərə alınan Mirzə Rza xan bir sıra xarici ölkədə mühüm vəzifələrə təyin olunur. Nəhayət, Mirzə Rza xan 1889-cu ildə Tiflisdə baş konsul təyin edilir və bu vəzifəni 1895-ci ilədək icra dir. 1895-ci ildən isə o, Mirzə Mahmud xanın əvəzinə İranın Rusiyada səlahiyyətili nümayəndəsi vəzifəsinə təyin olunur, həmin ildə ərfəüddövlə (dövlətin yüksək adamı) ləqəbinə layiq görülür. Mirzə Rza xan Rusiya dövləti ilə yanaşı, İsveç və Norveçdə də İranın səlahiyyətli nümayəndəsi olur.

Mirzə Rza xan fəal ictimai xadim kimi İranı bir sıra xarici dövlətlərdə təmsil edib. 1901-ci ildə

İstanbul səfirliyinə təyin edilib, işgüzar və bacarıqlı diplomat kimi öz işlərini burada da uğurla davam etdirib. O, 1910-cu ildə işdən azad edildikdən sonra Monakoya gedərək özünə qəsrə bənzəyən ev tikdirib, orada yaşamağa başlayıb. Həmin evə “Daneşgah” (Daneşin iqamətgahı) adı verilib.

Mirzə Rza xan 1913-cü ildə Tehrana gedərək bir neçə ay Mirzə Məhəmmədəli xanın təşkil etdiyi Nazirlər kabinəsində ədliyə naziri vəzifəsinə təyin olunur. Kabinənin süqutundan sonra ona İran dövləti tərəfindən 56 min tümənə yaxın məvacib təyin edilir. O, 1937-ci ildə 84 yaşında Tehranda dünyasını dəyişib. Hərbçi və diplomat, məşhur alim kimi şöhrət qazanmış Mirzə Rza xan “Müntəxəbati-Daneş”,

“Divani-Gövhəri-Xavəri” və sair əsərlərin müəllifidir. Onun “Məsnəviyi-sülh” poeması bir sıra xarici dillərə tərcümə olunub.

Diplomatik fəaliyyəti dövründə müxtəlif illərdə dünyanın bir çox ölkələrinin orden və medalları ilə

təltif edilib.

Mirzə Rza xanın məhəbbət olayları Tiflislə də əlaqədardır. Bir vaxtlar o, qastorla bu şəhərə gəlmiş

primadonna – miss Mikita ilə maraqlanırdı. Elə burada ikinci arvadı ingilis Lili Cervis ilə tanış olur, bu qadından da onun Həsən adlı oğlu dünyaya gəlir.

Mirzə Rza xan fəaliyyət göstərdiyi bütün yerlərdə mühüm binalar tikdirib. Onlardan biri –

Daneşgah Monakodadır. Sonralar onu İsfahan villası adlandırıb. İki bina isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Gürcüstandadır: Borjomidə “Firuzə” sarayı, Tiflisdə “Almaz” sarayı.

Mirzə Rza xanın məmuralarına uyğun olaraq “Almaz” sarayının (müasirləri onu belə

adlandırırdılar) rəsmi açılışı Nəsrəddin şahın anadan olması gününə, yəni iyulun 16-a salınıb və 1892-ci ildə yeni açılmış konsulluqda möhtəşəm bayram keçirilib. Baş konsulun əmri ilə bayramda qonaqların şərabı birbaş hovuzdan doldurması üçün, mərmər hovuzun şəlaləsini elə təşkil etmişdilər ki, oradan su əvəzinə Kaxetinin qırmızı şərabı axırdı. Bunun üçün hovuzun hər dörd tərəfində akasiya gülləri formasında ağac tayaları bərkitmişdilər ki, buraya da dörd minə qədər şüşə şərab yerləşirdi. Kauçuk borular ilə şəlalənin borusuna birləşdirilmişdi. Kranı açan kimi hovuz şərabla dolurdu. Axar suyu və

çəməni olan bu bağça sanki Cənnət bağını xatırladırdı.

Hovuzun həndəvərindəki həyət, ağacların dibi və tayalar müxtəlif rəngli güllər ilə bəzədilmişdi.

Yuxarıdan yüzlərlə çin və yapon fənərləri asılmışdı ki, onlar da hovuzu və onda qırmızı rəngə salan şərabı işıqlandırırdı. Mtatsmindada konsulluq ilə üzbəüz tərəfdə atəşfəşanlıq təkşil edilmişdi, bu da bayrama rövnəqlik, parlaqlıq əlavə edirdi. Otaqlar və həyət yerli əyan qadın və kişilər ilə, eləcə də

Tiflisdə yaşayan iranlılar ilə dolu idi. Hovuzun hər tərəfində əllərində gümüş piyalə ilə duran ofisiantlar qonaqları şəraba qonaq edirdilər. Axşamda baş sərdarın hərbi orkestri və Qədim Tiflisinin tanınmış

xanəndələrindən biri, azərbacanlı musiqiçisi Əbdülbaqinin (Bülbülağanın) dəstəsi mahnılar ifa edirdi.

Bu füsunkar mənzərəyə heyran olan Tiflis qubernatoru Giorgi Şervaşidze Mirzə Rza xana deyib: 3

– Bu axşam məni müsəlmana çevirdiniz… Sizin peyğəmbərinizin ayələrdə cənnəti təsvirini oxumuşdum, lakin onun varlığına inanmırdım, bu axşam isə əmin oldum ki, Məhəmmədin vəd etdiyi cənnət, doğrudan da, mövcuddur və o burdakı mənzərənin eynisidir.

Mirzə Rza xanın konsulluq binasında zəngin kitabxanası və kolleksiyası da var idi ki, onun barəsində 1892-ci ildə Tiflisə gələn fransız səyyah Karl Lefevr-Pontalis söhbət açır. Bu baxımdan Qafqaz muzeyinin direktoru Qustav Radenin qeydlərində muzeyin qısa tarixi barədə diqqətəlayiq məlumat tapılır. Muzeyin hədiyyələr şöbəsi barəsində mühakimə apararkən müəllif qeyd edir ki, Mirzə Rza xan Qafqaz muzeyinə fars əlyazmaları nümunələrini təhvil verir və elə orada vurğulayır: “Əlahəzrətləri İranın baş konsulu Tiflisdə özünün gözəl instalasiyalarını (göründüyü kimi, interyerlər nəzərdə tutulur) və özünün zəngin kolleksiyalarını mənə gözdən keçirtdirib”. Təəssüf ki, Mirzə Rza xanın nə evi və nə də

onun zəngin kolleksiyası ilkin simasına nail ola bilməyib. Onun kolleksiyası barədə bizim üçün yalnız o məlumdur ki, sonralar bu kolleksiya, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Monakoda onun sarayının salonlarında təşkil edilən ”Sülh qalereyası” adlanan qalereyada yerləşdirilib və vaxt keçdikcə daha da doldurulub, zənginləşdirilib.

Mirzə Rza xan həmişə geyiminə fikir verirdi. Başına həmişə börk qoyardı. Məşhur ingilis yazıçısı, XX

əsrin ən çox məhsuldar müəllimlərindən biri, 700-dən çox kitabın müəllifi, bir il ərzində, daha doğrusu 1983-cü ildə 26 roman nəşr etdirərək qazandığı rekorduna görə Ginnes kitabına düşən Barbara Kartlendin gənc, kübar qızın qəşəng bir aktyora qoşulub evdən qaçan və müzik-hol aktirası olan Rozi barəsində söhbətin açıldığı “Nişan üzüyü tələb olunur” romanında Mirzə Rza xan da xatırlanır: “Rozi xatırladı ki, sonuncu (knyaz Koçubey nəzərdə tutulur-M.M.) həmişə özü ilə sevimli iti olan taksa ilə

gəzirdi, İran şahzadəsi Mirzə Rza xanın isə həmişə başında börk olardı”.

Mirzə Rza xan vaxtilə Tiflisdə rus dilində kiçik bir kitab nəşr etdirib. “İran şahı əlahəzrətlərinin general-adyutandı Mirzə Rza xan Daneşin məmuarları” adlı bu kitab Tiflis Metex həbsxana qalasının nəşriyyatında 1894-cü ildə nəşr olunub. “Xatirələri”nin son geniş mətni üzərində Mirzə Rza xan Ərfəüddövlə 1937-ci ildə ölümündən bir neçə ay əvvəl bitirib. Mətn ilk dəfə 1966-cı ildə nəşr olunub, ən son nəşri 1999-cu ildə Tehranda Əli Dehbaşinin redakturası və giriş yazısı ilə həyata keçirilib. Bu il Tiflisdə Marina Aleksidze, Qriqol Beradze, İrina Koşoridzenin birgə müəllifliyi ilə “Ərfəüddövlə və

Gürcüstan” adlı kitab zəngin fotolarla gürcü dilində işıq üzü görüb. Mirzə Rza xan Ərfəüddövlənin ikinci xatirələrini, yəni “Şahzadə Ərfəüddövlənin xatirələri”ni bu kitabdan götürərək tərcümə etmişəm.

Bu kitablarda o, öz həyatının ayrı-ayrı anlarından söhbət açır. Onun bütün xatirələrindən görünür ki, yaxşılıq itmir. Mirzə Rza xan, eləcə də onun atası bir çoxlarına yardım göstərib.

Özünə hər halda bir az pul qazanmaq və bütün həftəni dolana bilmək üçün adi dülgər işləyən mədrəsə yoldaşından gündə nə qədər qazandığını soruşanda deyib ki, onun sutkalıq gəliri 10 şaadan (15

qəpik) artıq deyil. Bu söhbət ona çox təsir edir və axşam evə gələndə bütün bunları öz atasına danışaraq, ona yardım etməsini xahiş edir. Atası onu yanına çağırtdırır və bütün ayı dolanmaq üçün sadə işçi kimi işləməməyə görə ona nə qədər məbləğ lazım oluğunu soruşur. O cavab verir ki, ona ayda 5 frank kifayət edərdi. Atası ona 10 frank təyin edir və mədərəsədə oxuduğu vaxtlar Mirzə Rza xan səliqə ilə hər ay ona vermək üçün atasından 10 frank alır. Bu proses onun mədrəsəni başa vurana kimi davam edir.

Xatirələrində bu cür hallar çoxdur. Onun bir neçə xatirəsini əvvəllər tərcümə edib oxuculara çatdırmışdım. O cümlədən, bu kitabı tapıb tərcümə edəcəyimə, necə olur-olsun, nəşr etdirəcəyimə söz vermişdim. Nəhayət, uzun çəkən axtarışdan sonra bu kitabı tapdım. Onun bu yeganə kitabından məlum olur ki, o, hədsiz dərəcədə xeyirxah, humanist, nəcib bir şəxsiyyət olub. Kitabı oxuduqda onun həyatında qəribə, taleyüklü hadisələrin çox baş verdiyindən halı olursan. Eyni zamanda, insanda nəcib hislər baş

qaldırır ki, bunlar da insanı xeyirxah işlər görməyə, yaxşılıqlar etməyə çağırır. Odur ki, həmin nadir kitabın tərcüməsini indi sizin ixtiyarınıza verirəm.

Mirzə Məmmədoğlu

4

İRAN ŞAHI ƏLAHƏZRƏTLƏRİNİN GENERAL-ADYUTANTI MİRZƏ RZA XAN DANEŞİN

MEMUARLARI

ÖN SÖZ

Asudə vaxtlarımda ömrümdə baş verən, məndə çox böyük təəssürat yaradan sərgüzəştləri xatırlayaraq həyatımın müxtəlif dövrlərində daha çox maraqlı olan faktları qeydə almaq, onlardan bir toplu tərtib etmək qərarına gəldim.

Mən Təbrizdə anadan olmuşam. Burada atamın kiçik bir mülkü var idi ki, bu da onun bütün var-dövlətini təşkil edirdi. Bizim dinə səylə qulluq edən atam bütün həyatını müqəddəs yerlərə ziyarətə həsr edib və belə səfərlərin birində, məhz elə Kərbəla ziyarətində məzar önündə nəzir-niyaz verərək Tanrıdan bir oğul diləyib və deyib ki, əgər oğlu olarsa, mütləq onu müctəhid kimi yetişdirəcək. Odur ki, mən hələ

dünyaya gəlməmişdən öncə uşaqlıq vaxtlarımda son dərəcə arzuladığım və öz seçdiyim deyil, tamamilə

başqa karyera üçün nəzərdə tutulmuşdum.

5

I FƏSİL

Mən həmişə yuxunun öncədən xəbər verməsinə, onun çin olmasına, gerçəkləşməsinə inanmışam.

Budur, onun labüdlüyünə inamımı daha da artıran hadisə.

Mən Təbrizdə məktəbə gedəndə on bir yaşım vardı. Bir dəfə, tənəffüs zamanı yoldaşlarım bir-birindən məktəbdə kursu başa vurandan sonra nə olmaq istədikləri barəsində soruşdular. Biri həkimlik peşəsini seçdi, digəri polis rəisi olmağı arzuladı, üçüncüsü tacir olmaq istədiyini bildirdi. Bir sözlə, onların hər birisi arzu etdiyi peşəni seçdi. Mən də öz müqabilimdə, soruşulan zaman uşaqlıq anlayışıma görə adı ilə dövlətdə ən nüfuzlu şəxsi göstərmək üçün təntənəli şəkildə bəyan etdim ki, vəzir olmaq istəyirəm. Etiraf etmək lazımdır ki, mən həmişə şöhrətpərəst olmuşam və uşaqlıq xəyallarımda özümü nazir vəzifəsindən savayı başqa bir vəzifədə hiss etməyə yol verməzdim. Yoldaşlarımdan biri nüfuzlu şəxs olduğum zaman ona himayəçilik göstərməkdən imtina etməməyi xahiş edərək mənə yaxınlaşdı və

gülərək bu arzunu onun qeyd kitabçasına yazmağımı təklif etdi. Mən bu xahişin istehza avazında deyildiyinə fikir verməyərək, onun qeyd kitabçasında hər şeyin belə olacağı və yerinə yetiriləcəyi barədə

böyük əminliklə arzumu yazdım.

İllər keçdi, uşaqlığı gənclik əvəz etdi və sonra yetkin yaşa çatdım. Xorasanın hüdud qoyulması üzrə

komissiyasında öz işimi başa çatdırandan sonra, şah əlahəzrətlərinin general-adyutantı olaraq Tehrana gəldim. Təəccüblüdür ki, həmin vaxtlar Xarici İşlər Nazirliyində qeyd kitabçasına öz arzumu yazdığım uşaqlıq yoldaşımla rastlaşdım. Onun sifətindən məyusluq yağırdı. O mənə söylədi ki, 800 tümən borc alıb, nəticədə onu nazirlikdə tutublar. Onun məsuliyyətini öz üzərinə götürən bir kimsə yoxdur.

Söylədikləri mənə güclü təsir göstərdi və mən elə həmin an nazirliyə bu məbləğ barədə məsuliyyəti öz üzərimə götürmək təklifini bildirdim. Bunu etdikdən sonra dostuma yanımda yaşamağı təklif etdim, Sank-Peterburqda təyinat alan zaman isə onu bir yerə yerləşdirdim, borc pul da verdim. Bir sözlə, onun işinin sahmana düşməsi üçün hər şeyi etdim. O, məndən ayrılan zaman həyəcandan titrəyən bir səslə

dedi:

– Mən uşaqlıq zarafatının nə vaxtsa gerçəkliyə çevrilə biləcəyinə heç vaxt inanmazdım.

6

II FƏSİL

Bir dəfə mənim on dörd yaşım heç olmazdı ki, bir yuxu gördüm. Bu yuxu da düz iyirmi ildən sonra gerçəkləşdi. Yuxumda gördüm ki, ənənəvi olaraq şərq dəbdəbəsi ilə əhatə olunmuş Nəsrəddin şah əlahəzrətləri Təbrizə gəlir. Bütün şəhər onun pişvazına çıxır. Birdən mənim gözümə parad formasında iki nəfər kuryer sataşır. Onlar əlahəzrətlərinin yanına aparmaq üçün mənə yaxınlaşırlar. Məni saraya aparırlar. Burada salonların birində öz əyanlarının əhatəsində olan və masa arxasında oturan şahı görürəm. Böyük vəzir, vəliəhd şahzadə və bütün nazirlər ordadır. Əlahəzrətlərinin qarşısında bol-bol boşqablar düzülmüş masa var. O, məni yanına çağırır və süfrədən nəsə bir meyvə götürüb mənə verir.

Sonra mən oyandım. Demək lazımdır ki, İranda yuxuya çox inanırlar. Orada hətta peşəsi yuxunu yozmaq olan müəbbir adlanan insanlar da var. O birisi gün bu yuxunun güclü təəssüratı altında bunu danışmaq və ondan izahını xahiş etmək üçün dayımın gəlişindən istifadə etdim. Çünki öz valideynlərimin istehzasından qorxaraq, onlara söyləməmək qərarına gəlmişdim. Eyni zamanda, bu yuxunun mənasını bilmək istəyi o qədər böyük idi ki, onu kiməsə danışmamaqdan özümü saxlaya bilmədim. Məni diqqətlə dinləyən dayım dedi ki, bu yuxu həmişə atamın arzu etdiyi kimi müctəhid olmayacağımı öncədən xəbər verir. Belə ki, gözəl günlərin birində mən mühüm bir şəxs olcağam, şahın dəstəsinə qatılacağam və əlahəzrətləri bütün dövlət adamları arasında mənə xüsusi mərhəmət göstərəcək. Mənə belə bir izahı verəndən sonra dayım onu da əlavə etdi:

– Bu xoşbəxt gün yetişəndə öncədən dediklərimi xatırla və məni də yaddan çıxartma.

Çox illər keçdi. Şah əlahəzrətləri Avropa üzrə özünün üçüncü səyahətini həyata keçirəndə mən də

fliqel-adyutant olaraq, əlbəttə, onun dəstəsində idim. Şah İrana qayıdanda bir neçə gün Təbrizdə qaldı.

Mən öz valideynlərimin evində qərar tutdum. Ölkəmin adəti olaraq üç gün ərzində mənə baş çəkən dost və tanışları qəbul etməli idim. Bizim gəlişimizin o biri günü tarixi qırmızı geyimdə iki nəfər xidmətçi yanıma gələrək şah əlahəzrətlərinin məni yanına çağırdığını bildirdilər. Onlar məni vəliəhd şahzadənin iqamətgahına apardılar və orada ortasında fantan olan möhtəşəm salonda, nağılvari cah-calal içində öz əyanlarının əhatəsində, bütün növlərdən əla meyvələrin olduğu süfrə arxasında oturan şahı gördüm.

Əlahəzrətləri mənim onu görməyimdən valideynlərimin razı olub-olmadığını soruşdu. Eləcə də mənim ailəmə aid bir neçə sual verdi və xeyli söhbətdən sonra öz misilsiz dadı ilə şöhrət qazanan Təbriz üzümünü indiyədək yemiş olduğumu buyurub soruşdu. Mən ona cavab verdim ki, artıq onun dadına baxmışam. Bu zaman əlahəzrətləri etiraz edərək dedi ki, yəqin, sən bu süfrədə olan üzümdən heç vaxt yeməmisən. Özünün böyük lütfkarlığının əlaməti olaraq üzümdən bir salxım götürüb mənə verdi. Mən həmin an uşaqlıq vaxtı gördüyüm yuxumu xatırladım. Evə qayıdan kimi dayımı çağırtdırdım. Olanların hamısını ona nəql etdim. Onu da əlavə elədim ki, onun öncədən mənə söylədiklərini unutmamışam.

Onun hər bir xahişini ardıcıl olaraq böyük bir məmnuniyyətlə yerinə yetirəcəyəm.

7

III FƏSİL

1888-ci ildə mən Peterburqda səfirliyin katibi vəzifəsində idim. Şərqin yumşaq iqliminə

öyrəndiyimdən qışda bu paytaxtın sərt soyuğuna çox çətinliklə dözürdüm. Həkim mənə hər gün piyada gəzintiyə çıxmağı məsləhət görmüşdü. Budur, bir dəfə mən bir qayda olaraq Peterburqun mərkəzi küçələrindən biri ilə gedərkən birdən küçəni keçmək istəyən iki qız uşağını gördüm. Onlardan birinin əlində nəsə bir bağlama var idi. Qəflətən sürətlə gedən ata qoşulmuş xizəklər göründü. Qızlar özlərini itirdilər, küçənin ortasında hərəkətsiz qaldılar. Bir anın içində xizək sürənin onları saxlamaq səyinə

baxmayaraq atlar qızlardan birini ayağının altına aldı. Xoşbəxtlikdən onu elə həmin an qaldırmaq mümkün oldu, yazıq uşaq dəhşətli qorxudan azad oldu. Eyni zamanda toplamış camaat dağıldı və qızlar hönkür-hönkür ağlayaraq, qarda nəyisə axtara-axtara tənha küçənin ortasında qaldılar. Mən onlara yaxınlaşaraq niyə ağladıqlarını soruşdum. Onlar mənə cavab verdilər ki, xəstə anaları 20 qəpiklik yarma almağa göndərib. Elə bu hücum zamanı bağlama əllərindən düşüb və yarma qarın üzərində səpələnib.

Bunu mənə onlar danışarkən o qədər bərkdən ağlayırdılar ki, dözə bilmədim, mən də kövrəldim, gözlərimdə yaş da əmələ gəldi. Mən onları bacardığım qədər sakitləşdirməyə cəhd göstərdim və yenə

özlərinə yarma almaları üçün onlara manat təklif etdim. Lakin qızlar nə ağlamaqlarına ara verir, nə də

pulu götürürdülər. Mən nə qədər onlara təkib etdimsə, onlar analarının yalnız 20 qəpik verdiklərini söyləyərək qətiyyətlə manatdan imtina edirdilər. Onda mən onlara yarmanı özüm alacağımı təklif etdim ki, buna da onlar həvəslə razılaşdılar. Nəhayət, mən iki qızcığazın müşaiyəti ilə gedərək onlara 20

qəpiklik yarma aldım. Sonra yenə də manatdan qalan xurdanı almaqlarını əmin etməyə cəhd göstərdim.

Lakin onlar qətiyyətlə rədd cavabı verdilər və Tanrıdan mənə bu yaxşılıqların əvəzini verməsini diləyərək çox məmnun halda məndən ayrıldılar. Hər iki qızın ayrılarkən baxışlarından yağan minnətdarlıq hissi mənə güclü təsir göstərmişdi. Evə qəribə əminliklə qayıdırdım ki, bu hadisə mənə

xoşbəxtlik gətirəcək. Həmin gecə, yuxumda gördüm ki, camaatla dolu olan geniş bir meydançadayam.

Ortada uca bir yerdə lütfkarlıqla əlini yellədərək məni yanına çağıran şahı gördüm. Bütün nəzərlər mənə

dikilmişdi. Mən özümü yüksəkliklərdə hiss edirdim. Əlahəzrətlərinin mənə qarşı həddindən artıq olan diqqətindən başım gicəllənirdi. Lakin şah mənə parıltısı və gözəlliyilə hər şeyi geridə qoyan, yalnız xəyallarda təsəvvür edə biləcəyin bir neçə brilyantı bağışlayanda mənim təntənəm özünün ən yüksək nöqtəsinə çatmışdı. Elə bu vaxt oyandım. Səhər yataqdan güc-bəla ilə qalxdım. Səfirliyin tərcüməçilərindən biri mənə teleqram verdi. Onu oxuyanda necə bir təəccüb hissi keçirdiyimi sözlə ifadə

etmək çətindir. Əlahəzrətləri mənə min manat bəxşiş göndərmişdi və Avropaya səfər zamanı onun əyanlarının tərkibində olmağım üçün məni çağırırdı. Bu səfər zamanı şah Varşavaya çatanda mənə

yüksək ehtiram göstərərək brilyantlarla bəzədilmiş qılınc bağışladı. Mən iki qızcığazla sərgüzəştimin olduğu günü, öncədən hiss etdiklərimi və sonra demək olar ki, tamamilə gerçəkləşən yuxumu xatırladım.

8

IV FƏSİL

1884-cü ildə, Xorasan ilə Axal arasındakı torpaqları ayırma üzrə komissiyanın üzvü olanda digər üzvlərlə birgə Bujnurta gəldim. Belə ki, bu, yay aylarında idi, Bujnurd cah-calallı bağlar ilə əhatə

olunmuşdu. Bizim üçün bağda qubernatora məxsus olan çadırı qurdular. Biz bu hazırlıqsız düzəldilmiş

düşərgədə yerləşdik. Xorasan ilə Axal arasında sərhədin çəkilməsi üçün getməli olduğumuz yol son dərəcə uzaq idi, karvansarayın həyətinə çox nadir halda gəlirdilər. Ona görə də dəvələrə yüklənmiş

bütün şey-şüylərimizi kiçik mətbəx ləvazimatlarına qədər özümüzlə daşımalı idik. Bujnurta gələndə mən heç kimə əziyyət vermək istəmədim və onsuz da onlar bu uzun yolda yorulmuşdular. Bütün yeşikləri bağa aparmaq üçün öz işlər müdirimə o birisi günün səhərisinə qədər pullarımın və bahalı şeylərimin olduğu, özümlə gətirdiyim iki yeşikdən başqa hamısını bağın qapısı yanında düzdürməsini tapşırdım. O

birisi gün mənim işlər müdirim rəngi qaçmış, təlaş içində yanıma gəldi və etiraf etdi ki, bir gün əvvəl uzun çəkən səfər zamanı yorulduğundan mənim dediyim iki yeşiyi bağa aparmağa halı olmayıb. Bu gün səhər hamısının orda olmasına əmin olmaq üçün onlardan birini açmış, baxıb görmüş ki, 500 krona olan kisə, tapança və qızıl akselbant yoxdur. Belə ki, yeşikdə üç akselbant vardı: onlardan bir xalis qızıl, qalan ikisi isə qızıl suyuna çəkilmişdi. Hərəsində 500 krona olan iki kisə var idi. Üç akselbantdan məhz elə qızıl olanı və kisələrdən birini oğurlamışlar. Bu oğurluq mənim üçün şübhəli idi: oğru akselbantların hansının qızıl olduğunu necə bilərdi və o nə dərəcədə alicənab idi ki, pul olan kisələri mənə saxladı? Mən öz işlər müdirimdən şübhələndim və bu barədə qubernatora məlumat verdim. O təsdiqlədi ki, oğru işlər müdiri ola bilər və belə bir təklif etdi: onu 24 saat ərzində öz cinayətini etiraf etməyə məcbur edim, sonra həbs etdirim. Lakin mən ciddi cəzanın əleyhinə idim. Belə ki, o, çoxdan mənim yanımda xidmət edirdi.

Tamamilə tanış olmayan şəhərdə onun türmədə oturması mənim üçün çox ağır olardı. Odur ki, onu yanıma çağırtdırdım və təcili işdən çıxmasını əmr etdim. O, bir söz demədən çıxıb getdi. Elə həmin gün mənə məktub göndərdi ki, orada da onun Təbrizdə olduğu evin alqı-satqı sənədi barəsində də yazmışdı.

Bu məktubda o çox təsirli ifadələrlə mənə yazırdı ki, onu oğurluqda nahaqdan təqsirləndiriblər. Onun yeganə günahı ondan ibarətdir ki, bir gün əvvəl bu iki yeşiyi bağa aparmayıb. Bunu da əlavə etmişdi ki, Təbrizdə onun kiçik bir evi var, mənə vurulan ziyanı ödəmək məqsədi ilə həmin evi təklif edir. Tanış

olmayan şəhərdə tək qalmamaq üçün mənim yanımda, ən sonu mənim Tehrana gəlməyimə qədər işdə

qalmasını da, eləcə də oğurluq barədə bütün qonşu qəzaların rəislərinə məlumat verilməsini xahiş edirdi.

Məktub mənə çox təsir etdi və öz işlər müdirimi yanımda saxladım. Bundan sonra səfərimizi davam etdirdik və üç ay keçəndən sonra balta dəyməmiş sıx meşələr ilə əhatə olunmuş gözəl bir vadiyə gəlib çıxdıq. Görünür, heç vaxt bura insan ayağı dəyməmişdi. Ona görə ki, yolda bizə çoxlu qırqovullar rast gəlirdi. Onlar cüzi qorxu hiss etdiklərini belə bizə büruzə vermədilər. Özünün günəş şüaları altında bərq vurduğu, gümüş pula bənzədiyi şəffaf şırnağı ilə dağ çayı vadi ilə axırdı. Biz bu gözəl çayın kənarıda tünd yaşıl rəngli yumşaq otun üzərində düşərgə saldıq. Bu füsunkar yer Sumbar adlanır. Hamımız Komissiya rəisinin çadırına toplaşdıq. Birdən biz tərəfə gələn atlı peyda oldu. Biz çox götür-qoy etdik, bunun kim olduğunu düşündük, heç cür anşıra bilmədik. Nəhayət, atlı bizim düşərgənin yanına gəldi və

soruşdu ki, Mirzə Rza xan hardadır. Ona mənim çadırımı göstərdilər. Mən də ora getdim. O, atdan düşüb mənə məktub verdi. Bu məktub Şirvanda şəhər rəisindən idi. O, mənə Bujnurtda mənim başıma gələn oğurluqdan ətraflı danışdı. Şirvanda onun polis komissarı olan oğlu bir dəfə şəhərin traktirlərinin birində olur. Orada çay içən pırtlaşıq saçlı bir nəfər gözünə sataşır. Çayın haqqını ödəyən zaman cibindən gümüş sikkələr ilə dolu pul kisəsini çıxardır. Komissarın bu qədər pulun onda hardan olduğunu soruşanda səfil kobudcasına cavab verib deyir ki, bunun heç kimə dəxli yoxdur. Onun özünü itirməsi və kobud cavabı komissarın dilənçidə bu qədər pulun olmasına şübhəsini təsdiqləyir. Səfil tezcə

həbs olunur və qəza rəisinin yanına aparılır. Rəis onu sorğu edərək türməyə salır ki, burada da o, tezliklə

mənim başıma gələn oğurluğu etiraf edir. Bədbəxtlikdən artıq 70 kronanı xərcləmiş, akselbantı zərgərə

satmışdı ki, o da onu əritməyə müvəffəq olmuşdu. Qalan pula və tapançaya gəldikdəsə, qəza rəisi onu xidmətçinin vasitəsi ilə göndərib. Mən işlər müdirimin günahsız olduğuna çox sevindim. Elə həmin an 30 kronanı bu şad xəbəri gətirənə verdim, 400 kronanı isə yenicə xilas olmuş öz işlər müdirimə haqsız 9

ittihamın əvəzini çıxmaq üçün bağışladım. Bu hadisədən sonra heç bir sübut olmadan heç kimi heç bir zaman günahlandırmamağı bir qayda olaraq qarşıma məsqəd qoydum.

10

V FƏSİL

Tiflisdə xanım Stasyuleviçin pansionunda rus dilini öyrəndiyim vaxtlar dərslərə Vano Əlixanov adlı balaca oğlan da gəlirdi. O, hər dəfə gələndə özü ilə səhər yeməyi, ələlxüsus, şirniyyat gətirərdi və

halallıqla öz dostlarına paylayardı. Onu da qeyd edim ki, ən çox hallarda mənimlə bölüşərdi. Bir dəfə

mənə bir neçə konfet verən zaman xanım Stasyuleviçdən dərs alan və nədənsə məndən xoşu gəlməyən bir qız ona dedi:

– Məgər tatara konfetlər vermək olar?

Balaca Vano ona tamamilə ciddi şəkildə amiranə avazla dedi:

– Ona niyə konfetlər verməyim? Nə vaxtsa o, Tiflisdə baş konsul olub, orada yaşayacaq, şahın anadan olduğu günü qeyd edəcək, fişəngbazlıq təşkil edəcək, məni bu ziyafətə dəvət edəcək və öz növbəsində məni şirniyyata qonaq edəcək!

Təxminən iyirmi ildən sonra mən yenə Tiflisə qayıtdım, amma bu dəfə baş konsul kimi. İlk dəfə şah əlahəzrətlərinin anadan olduğu günü qeyd edəndə məktəb yoldaşım Əlixanovu xatırladım. Əla bir ziyafət təşkil etdim. Vano Əlixanovu yanıma dəvət etdim. Evimin eyvanından fişəngbazlığı göstərərək ona şirniyyat təklif etdim və uşaqlıq illərində peyğəmbərcəsinə söylədiyi sözünü ona xatırlatdım.

11

VI FƏSİL

İlahiyyat öyrəndiyim Təbrizdəki mədrəsədə tələbə Molla Məhəmməd də vardı. O nümunəvi idi.

Elmə çox həvəs göstərirdi, həyatın mənasını təkcə təhsil almaqda görürdü. Ciddi və adamayovuşmaz xarakterə malik olan bu oğlan həmişə bizdən aralı gəzirdi. Ona xüsusi hörmət etdiyimizdən həyatı barədə nəsə soruşmaqda çətinlik çəkirdik. Müntəzəm olaraq həftədə bir dəfə mədrəsədə dərs buraxırdı.

Biz bilmirdik ki, onun bu metotik dərs buraxmasına nə ad verək. Onun müntəzəm şəkildə həftədə bir dəfə dərs buraxması hamımız üçün müəmma idi və bizi fövqəladə şəkildə maraqlandırırdı. Bundan əlavə, bizdən heç kim ondan bunu soruşmaq qərarına gəlmirdi.

Bir dəfə mən şəhərin mərkəzindən olduqca uzaqda olan yerdə yaşayan bacımın yanına yollandım.

Xəlvət bir küçə ilə gedərkən gözəl bir tikinti mənim diqqətimi cəlb etdi. Öz işləri ilə məşğul olan işçi kütləsi ora-bura vurnuxurdu. Bu evin memarlığı ilə maraqlanarkən nəzərim təsadüfən fəhlələrdən birinə

dikildi. O, məni görən kimi əlindəki alətlər ilə sifətini gizlətdi. Bu, məni çox təəccübləndirdi və onun sifətini görməyə cəhd göstərdim. Mən ona diqqətlə baxanda sadə işçi geyimində Molla Məhəmmədi tanıdım. Mən çevrilib görməməzliyə vuraraq öz yoluma davam etdim. O birisi gün mədrəsəyə gələndə

onu bir kənara çəkərək orada gördüyümü söylədim. Ondan xahiş etdim ki, bunun nə demək olduğunu mənə açıqca danışsın. Uzun çəkən tərəddüddən sonra o mənə etiraf etdi ki, oxumağa son dərəcə marağı var. Heç bir vəsaiti olmadığından adi dülgər olaraq həftədə iki dəfə (cümə günü və başqa daha bir gün) özünə bir az pul qazanmaq və bütün həftəni dolana bilmək üçün işləmək qərarına gəlib. Ondan gündə