Текст книги "Hacı Zeynalabdin Tağıyev"

Müsəllim Həsənov
Hacı Zeynalabdin Tağıyev

Hacı yalnız maddi baxımdan deyil, mənəvi baxımdan da milyoner idi.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Giriş əvəzi

1961-ci ilin adi bir dekabr günü.

Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin köhnə binası.

Təxminən 60 yaşlarında bir qadın əlindəki sənəd dolu çanta ilə binaya daxil olur.

Onu burada gözləyirlər.

Mərkəzi Komitənin elm və məktəblər şöbəsinin müdiri dəvət edib.

O vaxt bu binada oturan şöbə müdirləri yüksək vəzifəli məmur sayılırdılar. Və hər adam da onların qəbuluna düşə bilmirdi.

Amma bu qadını, özü də keçmiş neft milyonçusunun qızını Mərkəzi Komitənin binasına şöbə müdiri özü çağırıb. Dinləmək üçün. Bu onların birinci görüşü deyil…

Şöbə müdiri yaşlı qadını qəbul edir, amma bu dəfə onun uzun-uzadı izahatlarına qulaq asmır, çünki nə istədiyini yaxşı bilir. Qadına izah edir ki, «…sizin atanızın fəaliyyətinin təhrif olunmasından söhbət gedə bilməz».

O isə yenidən təkid edir:

– Axı təhrif olunur! Mənim sizdən və hökumətimizdən yeganə xahişim odur ki, atamın maarifçilik fəaliyyəti haqqında kitab buraxılsın, haqq-ədalət öz yerini tapsın.

Şöbə müdiri uzun söhbətə qısa yekun vurur:

– Sizin atanızın fəaliyyəti haqqında xüsusi monoqrafiya buraxılmayacaq!

– Axı niyə?

– Çünki neft sənayeçisi Tağıyev məktəblərlə yanaşı həm də həbsxanaları maliyyələşdirib. Çar həbsxanalarını…

Mərkəzi Komitədə qəbul olunan həmin yaşlı qadının adı Sara idi. Qızlıq familiyası Tağıyeva olan Sara Sarayeva. Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qızı. Onun sovet hökumətindən bircə istəyi vardı. Atası haqqında tarixi ədalətsizliyə son qoyulsun və onun fəaliyyəti barədə kitab nəşr edilsin.

Belə bir kitab nəşr edilir, amma çox sonralar, sovet hökumətinin dağılması ərəfəsində – 1990-cı ildə…

Marat İbrahimov öz vəsaiti hesabına «H.Z.Tağıyevin sahibkarlıq fəaliyyəti» («Предпринимательская деятельность Г.З.Тагиева») adlı kitab nəşr etdirir.

Tağıyev haqqında ilk kitab…

Sara Sarayeva-Tağıyeva bu kitabı görəndən sonra – 1991-ci ilin dekabrında dünyadan köçür.

SSRİ adlı nəhəng imperiya da həmin dekabr günlərində süqut edir. Ədalətsiz qadağaları ilə birlikdə…

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini də həmin il bərpa edir. Sara xanımın Tağıyev haqqında illərdən bəri arzuladığı əsərlər bundan sonra nəşr edilir. Onun xeyriyyəçiliyi, məktəb və maarifçilik sahəsində xidmətləri barədə kitablar çıxır.

Bu kitab da onlardan biridir…

Sadəcə, Tağıyev haqqında.

Hacı Zeynalabdin Tağıyev necə varsa, elə…

Bəzək-düzəksiz, əfsanəsiz bir kitab…

Yalnız o dövrün mətbuatına və arxiv sənədlərinə əsaslanan kitab.

Arxiv sənədləri isə Sara Tağıyevanın Azərbaycan kommunistlərinin Bakıdakı baş binasına növbəti gəlişindən söhbət açır.

1961-ci ildir…

Milyonçunun qızı… Mərkəzi Komitədə

Həmin 1961-ci ildə Sara Sarayeva artıq yeddinci il idi ki, hökumət idarələrinin qapısını döyür, şikayət ərizələri verirdi ki, tarixçilərin Tağıyevin fəaliyyətinə kölgə salan yazılarına son qoyulsun. Ən başlıcası, Tağıyevin maarifçilik sahəsində fəaliyyəti haqqında kitab buraxılsın.

Atasının maarifçilik fəaliyyətinə dair kitab üçün materiallar isə Sara xanımın daim özü ilə gəzdirdiyi səliqəsiz çantasında idi. «Kaspi» qəzetində çap edilmiş ayrı-ayrı yazıların, məktəb və təhsil işləri ilə bağlı Tağıyevə inqilabdan əvvəl verilən arayış və məktubların makinada yazılmış (!) mətni. Və bir də Sara xanımın illər boyu qapı-qapı gəzib topladığı saralmış vərəqlər. Bu vərəqlərdə atasını tanıyanların onun barəsində danışdıqları xatirələr çap edilmişdi.

Ötən əsrin 50-ci illərində Tağıyev haqqında hətta xatirə danışdırmaq da Sara xanıma asan deyildi. Onu tanıyanlar «sovet hakimiyyətinin qatı düşməni» barədə bildiklərini rahat danışmaqdan ehtiyat edirdilər. Bununla belə, o, qocaman Abdulla Şaiqi, Azərbaycan Dövlət Universitetinin professoru Feyzulla Qasımzadəni, Nəriman Nərimanovun yaxın qohumu Nabat Nərimanovanı və onlarla başqalarını tapıb danışdıra bilir və bu mətnləri makinada yazdırıb topladığı sənədlərə əlavə edir.

Sara Tağıyeva atası haqqında kitabın həmin materiallar əsasında yazılmasını istəyirdi.

1953-cü ilin martında «bütövlükdə burjuaziya sinfinin», deməli, həm də Tağıyevin qatı düşməni olan İosif Stalin vəfat edir. Ölkənin siyasi iqlimində nisbətən yumşalma, mülayimləşmə müşahidə olunur. Sara xanım atası haqqında sənədlərin toplanmasına və dövlət idarələrinə məktub yazmağa Stalinin vəfatından bir neçə il sonra – 1956-cı ildən başlayır.

Və 1961-ci ilin payızında Moskvaya – Sov.İKP MK-ya yeddi səhifəlik növbəti ərizəsini göndərir. Mərkəzi Komitənin elm, məktəblər və ali məktəblər şöbəsinin müdiri A.Monin həmin ərizəni dərkənarla Bakıya – Mərkəzi Komitənin eyniadlı şöbəsinə ünvanlayır: «Əvvəlcə danışdığımız kimi, Sarayeva yoldaşın məktubuna baxılması və müəllifə cavab verilməsi üçün Sizə göndərirəm. Məktub Sizin cavabınızla birlikdə Sov.İKP MK-ya qaytarılmalıdır».

Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin şöbə müdiri isə Moskvadan gələn məktubun üstünə şöbənin Abdullayeva familiyalı əməkdaşına ünvanlanan dərkənar yazır: «Xahiş edirəm, təcili cavab hazırlayın. Siz əvvəllər də onun məktubları ilə məşğul olmusunuz». (Diqqət: Siz əvvəllər də onun məktubları ilə məşğul olmusunuz! – M.H.)

Dərkənar yazan şöbə müdiri özü isə Sara Sarayevanı qəbul edir.

Növbəti dəfə izahat verir. Sarayeva bu izahatlarla razılaşmır. Belədə Mərkəzi Komitədən Moskvaya növbəti cavab məktubu göndərilir: «…S.Z.Sarayeva (Sara Zeynalabdin qızı Sarayeva – M.H.) yoldaş dörd ildən çoxdur Azərbaycan KP MK-ya müraciət edir ki, onun atası – inqilabaqədərki Azərbaycanın nəhəng neft sənayeçisi H.Z.Tağıyevin maarifçilik fəaliyyəti haqqında xüsusi monoqrafiya nəşr olunsun.

Sarayeva yoldaş öz ərizələrində tarixçi alimləri günahlandırır ki, guya onlar tarixi həqiqəti təhrif edərək atasının fəaliyyətini yanlış qiymətləndirirlər.

…Sarayeva yoldaş dəfələrlə Mərkəzi Komitəyə dəvət olunub, ona izah edilib ki, atası H.Z.Tağıyevin maarifçilik fəaliyyəti barədə xüsusi monoqrafiya nəşr olunmayacaq.

…Həmçinin ona izah olunub ki, atasının maarifçilik fəaliyyətinin təhrif olunmasından söhbət gedə bilməz, çünki neft sənayeçisi Tağıyev məktəblərlə yanaşı həm də həbsxanaları maliyyələşdirib.

Sarayeva yoldaş onun qaldırdığı məsələlərin müqabilində bu qərarla razı deyil».

Və Moskvaya yazılan sonuncu cümlə-verdikt: «Sara Sarayeva yoldaş 1954-cü ildən şizofreniya xəstəliyindən əziyyət çəkir. Bakı psixonevroloji dispanserində müalicə olunub, hazırda xəstəliyi ilə əlaqədar həmin dispanserdə qeydiyyatdadır».

Şizofreniya əqli xəstəlikdir. Bu xəstəliyə tutulanlara el arasında, sadəcə, «dəli» deyirlər…

1961-ci ildə H.Z.Tağıyevin 62 yaşlı qızı dəli idimi? Bəli, sovet dövrünün standartları ilə dəli sayılırdı. Çünki o dövrdə burjuaziyanın düşməni olan sovet hökumətindən neft milyonçusu haqqında kitab buraxılmasını tələb etməyin başqa adı yox idi. Xüsusən də ona görə ki həmin milyonçu məktəblərlə yanaşı «həbsxanaları da maliyyələşdirmişdi».

Tağıyev həbsxanaları maliyyələşdirmişdimi? Biz bu suala cavab verəcəyik. Hələlik onu xatırladaq ki, Sara xanım bundan sonra da düz 30 il «dəlilik edir», şikayət ərizələri yazmaqdan əl çəkmir. Müxtəlif vəzifə sahiblərinin qapısını döyür.

Təkcə Bakıdakı bir arxivdə saxlanılan və «Sarayeva-Tağıyevanın ərizələrinin araşdırılmasına dair materiallar» adlanan qovluq 199 səhifədən ibarətdir.

Qovluqdakı yazışmaların tarixi isə 1956-cı ildən başlayır…

Bu inadkar qadından yaxa qurtarmaq istəyənlər onu dəfələrlə psixiatriya xəstəxanalarına yönəldirlər, onu dəli hesab edirlər, amma Sara xanım bu yoldan dönmür, atasının haqqını tələb etməkdən usanmır!

Tanınmış kinorejissor Eldar Quliyevin rəhbərlik etdiyi «Debüt» studiyası 1988-ci ildə «Ata» adlı film çəkib. İdeyası E.Quliyevə aid olan və Sara Tağıyevanın müsahibələrindən ibarət həmin filmin müəllifi Ayaz Salayevdir. Düzdür, film o dövrün texniki imkanlarına və siyasi mühitinə uyğun çəkilib. Bununla belə, milyonçu qızının xarakteri barədə kifayət qədər təsəvvür yarada bilib.

Həmin filmdə Sara xanım kiməsə telefonla sevincək xəbər verir ki, «radioda Tağıyevdən danışdılar. Mən sevinirəm. Amma özümə görə sevinmirəm, tariximizə görə sevinirəm».

Sara xanımın bu sevinci uzun çəkmir. Həyatla vidalaşır. Tağıyev isə yaşayır… Onu həm də qızının ötən əsrin 50-ci illərindən başladığı övlad mücadiləsi yaşadır. Sara xanımın vaxtilə min bir əziyyətlə toplayıb çap üçün təqdim etdiyi xatirələr sovet dövründə ora-bura atılsa da, müstəqillik illərində kitab şəklində işıq üzü görür.

Sara xanım həyatda olmasa da, onun arzuları reallaşır. Yəqin, buna görə də ruhu şaddır.

O da sirr deyil ki, 1960-cı illərin əvvəllərindən Tağıyev mövzusu təkcə Sara Sarayevanın şikayət ərizələri ilə aktuallaşmır. İ.Stalinin ölümündən sonra ölkədə gedən liberallaşma prosesi insanlara böyük milyonçu barədə açıq danışmağa imkan verir.

Və adamlar danışırlar… Bu danışıqlar isə sovet ideoloqlarını ciddi narahat etməyə başlayır. 1961-ci ilin fevralında Azərbaycan KP MK-ya göndərilmiş bir məktub bu narahatlığı bütün çılpaqlığı ilə əks etdirir.

Söhbət Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Mətbuatda Hərbi və Dövlət Sirlərinin Mühafizəsi Baş İdarəsi («Qlavlit») rəisinin Mərkəzi Komitəyə göndərdiyi «məxfi» qrifli məktubdan gedir…

Azərbaycanın ovaxtkı baş senzorunun məktubundan…

Respublikanın baş senzoru nədən narahat idi?

«Qlavlit»in rəisi Mərkəzi Komitəyə yazır ki, son vaxtlar nəzarət üçün bizə daxil olan bəzi materiallarda Bakının milyonçu-sənayeçisi Tağıyev Hacı Zeynalabdin oxuculara Azərbaycanda maarifin, mədəniyyətin və incəsənətin inkişafına qayğı göstərən xeyirxah insan kimi təqdim olunur.

Belə faktlar barədə Mərkəzi Komitəyə məlumat verilib. Həmin materiallarda milyonçu Tağıyevin tərifləndiyi hissələr MK-nın razılığı ilə ləğv olunub. Lakin Tağıyevin xeyirxah və mütərəqqi ictimai xadim olması barədə materiallar yenə də daxil olur.

Baş senzor Vəli Məmmədovun «Azərbaycan» jurnalının 1960-cı ilə aid 10-cu sayındakı «Yazıçı-vətəndaş» adlı yazısından sitatları nümunə gətirir: «…Tağıyev Azərbaycanda ilk texniki sənət məktəbi, ilk müsəlman qız məktəbi açmış, toxuculuq fabriki və ilk teatr binası tikdirmişdir. Tağıyev ictimai faydalı işlərə yardım etmiş, çoxlu yoxsul tələbələrə təqaüd vermişdir».

Mərkəzi Komitəyə ünvanlanan məktubda Abuzər Xələfovun Azərbaycan Dövlət Universiteti nəşriyyatında buraxılmış «Azərbaycanda kitabxana işinin tarixindən (1870–1920)» adlı kitabı da xatırladılır. Kitabda 1894-cü ildə Nəriman Nərimanovun Bakıda qiraətxana təşkil etməsindən söhbət açılır və həmin qiraətxanaya Tağıyevin köməyi qeyd olunur.

Kitabda baş senzoru narahat edən sitat isə belədir: «Kitabxanaya daxil olan qəzet və kitabların çoxu Nərimanovun və digər ziyalıların xahişi ilə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin vəsaiti ilə alınırdı».

Bütün bunlarla yanaşı baş senzor son vaxtlar şifahi söhbətlərdə Tağıyevin maarifçi kimi təbliğ olunduğundan narahatlığını da gizlətmir. Yazır ki, 1960-cı il noyabrın 9-da Mərdəkandakı 1 nömrəli istirahət evində dincələnlər üçün tarixi yerlərə ekskursiya təşkil olunub. Ekskursovod adamları nəinki məscidə, həm də milyonçu Tağıyevin qəbri üstünə aparıb. Bu zaman o, Tağıyevin xeyirxahlığından, yoxsullara köməyindən, Bakıda teatr, fabrik və s. tikdirməsindən danışıb.

Ekskursiya iştirakçılarından biri ona sual verib: «Əgər bu adam bu qədər xeyirxah olubsa, nə əcəb ona yaxşı qəbirüstü abidə düzəltməyiblər?»

Ekskursovodun cavabı: «Söhbət 1924-cü ildən gedir, onda hələ xalq indiki kimi ayılmamışdı».

Bəs Tağıyevin qəbrinin ziyarətindən belə geniş «reportaj» baş senzora necə çatıb? O, Mərkəzi Komitəyə məktubunda həmin «informator»un adını da çəkir: «Bunun şahidi bizim senzor – Sov.İKP üzvü, yoldaş Avanesyan L.B. olmuşdur».

Daha sonra baş senzor Tağıyevin qızının topladığı xatirələr məsələsinə toxunur. Yazır ki, qızı atasını tanıyan adamların xatirələrini toplayıb və onların surətini Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutuna təqdim edib. Həmin materiallar arasında Azərbaycan Dövlət Universitetinin professoru Feyzulla Qasımzadənin və M.F.Axundov adına Pedaqoji İnstitutun işçisi Heydər Verdiyevin də xatirələri var.

F.Qasımzadənin 1956-cı ilin iyununda danışdığı xatirələrə görə, «Tağıyev nəhəng kapitalist olmaqla yanaşı həm də nəhəng maarifçi idi, yoxsullara kömək edirdi. Ümumiyyətlə, H.Z.Tağıyev savadsız kəndlilərin oxumasına çalışan şəxsiyyət idi, öz xalqını çox sevirdi».

Heydər Verdiyev isə xatırlayır ki, 1905-ci ildə Tağıyev fabrikində işləyərkən milyonçunun fəhlələr üçün açdığı axşam kurslarında oxuyub. Və bir dəfə Tağıyev uşaqlarla görüşərək deyib: «Bu məktəbi açmışam ki, siz təhsil alasınız, yaxşı oxuyun, uğurlar arzulayıram».

«Bu sözlər ürəyimi titrətdi və qərara aldım ki, təhsilimi davam etdirim» – bu fikir də Heydər Verdiyevin xatirəsindəndir. O, sonralar Moskva Universitetində oxuyub.

Mərkəzi Komitəyə ünvanlanan məktubda H.Verdiyevin bir sitatı xüsusi qeyd olunur: «Mən indi ali məktəblərdə işləyirəm, maddi cəhətdən tam təmin olunmuşam. Bütün bunlara görə Tağıyevə borcluyam. Çünki vaxtında məni düz yola istiqamətləndirdi. Mən həmişə hesab etmişəm, indi də hesab edirəm ki, H.Z.Tağıyev Azərbaycan xalqının nəhəng maarifçilərindən biridir».

Baş senzor Tağıyev mövzusunun aktuallaşmasından narahatdır. Mərkəzi Komitəyə məlumat verir ki, «ayrı-ayrı müəlliflər sanki Azərbaycanda xalq təhsilinin, mədəni-maarif müəssisələrinin, ədəbiyyat və incəsənətin inkişaf tarixindən yazanda maarif və mədəniyyətə milyonçu Tağıyevin qayğısını göstərməyi özlərinə borc bilirlər».

«Milyonçu Tağıyevi və digər kapitalistləri yeni nəslə ictimai və mütərəqqi xadimlər kimi təqdim etmək… onların adını tarixdə süni yolla əbədiləşdirmək, Azərbaycan xalqının «xeyirxahları» kimi onlara hörmət və ehtiram təlqin etmək kökündən yanlışdır».

Baş senzorun qənaəti belədir!

O yazır ki, «Bakıda Tağıyev kimi milyonçular az olmayıb. Kim zəmanət verə bilər ki, gələcəkdə digər kapitalistlər haqqında da müsbət fikirlər yazılmasın?» Axı bütün bunlar «bizim partiyanın ideoloji məsələlərə dair qərarları ilə ziddiyyət təşkil edir».

Ona görə də baş senzor təklif verir: «Yuxarıda göstərilənlər barədə məruzə edərək demək istərdim ki, məsələ Azərbaycan KP MK-da müzakirə olunsun, nəşriyyat və jurnal redaksiyalarının rəhbərlərinin diqqətinə çatdırılsın ki, öz işlərində belə çatışmazlıqları aradan qaldırsınlar».

Biz bu «məruzə»nin müəllifini qınamaq fikrində deyilik. Adını da ona görə çəkmirik. 1961-ci ildə yüksək rütbəli sovet məmuru başqa cür düşünə də bilməzdi. Lakin onun nə düşünməsindən asılı olmayaraq elə həmin illərdə Hacının adı ətrafında əfsanələr yayılırdı. Tağıyev əfsanələşirdi.

Niyə?

Tağıyev niyə əfsanələşir?

Böyük şəxsiyyətlərin adı ətrafında, bir qayda olaraq, həmişə əfsanələr yaranır və yayılır. Tağıyev də istisna deyil.

Əgər günün birində qəzetlərin hansısa «Bakı metrosu Tağıyevin pulu ilə tikilib» başlıqlı yazı dərc etsə, bu xəbəri oxuyanların yarıdan çoxu inanacaq. Baxmayaraq ki Bakı metrosu Tağıyevin ölümündən nə az, nə çox, düz 43 il sonra istifadəyə verilib.

Tağıyevə bu inam, bu etimad haradan qaynaqlanır?

Məlum olduğu kimi, 70 illik sovet dövründə Tağıyev, eləcə də digər milyonçular barəsində ya yazılmayıb, ya da yalnız tənqidi material yazılıb. Bu adamlar burjuaziya nümayəndəsi kimi təqdim edilib, onların haqqında xoş söz demək yasaq olunub. Amma bu insanların, xüsusən H.Z.Tağıyevin xeyirxah əməlləri barədə söz-söhbətlər nəsildən nəslə keçib. Folklor kimi, nağıl-əfsanə kimi…

Və təbii ki, nəsildən nəslə keçən bu danışıqlarda təhriflər də, şişirtmələr də qaçılmaz olub. Bəzən başqa milyonçunun elədiyi xeyirxahlıq da Tağıyevin adına çıxılıb. Yaxud, əksinə, Hacının xidmətləri kiməsə şamil olunub…

Beləcə, Azərbaycan xalqının qan yaddaşında bir Tağıyev nağılı, Tağıyev əfsanəsi formalaşıb. Daha doğrusu, xalqın yaddaşında əfsanəvi Tağıyev obrazı yaranıb.

Bəs real Tağıyev kimdir, necədir? Biz bu suala cavab vermək istəyirik. Arxiv materialları əsasında. Çünki Hacının fəaliyyətinin əksər hissəsi arxiv sənədlərində qorunur.

Nə yaxşı ki, sovetlər burjuaziya nümayəndələrinə aid olan bu sənədləri məhv etməyiblər. Sadəcə, bu sənədləri gözdən-könüldən uzaq saxlamaqla kifayətləniblər. Zaman gəlib ki, həmin arxivlər açılıb və real Tağıyev obrazı da o sənədlərdən boylanmağa başlayıb.

Tağıyev obrazı həm də öz dövrünün mətbuat səhifələrində yaşayır. Hacının gördüyü işlər, iştirak etdiyi tədbirlər və məclislər, ayrı-ayrı məktub və müraciətləri qəzet səhifələrində əksini tapıb.

Bir sözlə, real Tağıyev obrazı bu iki mənbədə – arxivlərdə və qəzetlərdədir! Qalanları, necə deyərlər, təfərrüatdır…

Daha doğrusu, qalanları təsdiq və ya inkar olunmayan həqiqətlərdir. Xalq həqiqəti, folklor həqiqəti… Məsələn, Tağıyevin Pakistan xalqına yardımı kimi…

Deyilənə görə, XX əsrin əvvəllərində hələ Pakistan ərazisi Britaniya müstəmləkəsi olduğu vaxtlarda yerli əhali arasında ağır xəstəlik yayılır. İnsanlar kütləvi qırılır. Onda Tağıyev şəxsi vəsaiti ilə 300 min ampul peyvənd alıb indiki Pakistan ərazisinə göndərir. Bununla da xəstəliyin qarşısı alınır. Qədirbilən Pakistan xalqı 1947-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra bu faktı tarix dərsliklərinə daxil edir.

Hələ ki bu faktın Pakistanda nəşr edilən hansı dərslikdə olduğunu göstərən yoxdur. Həmin faktı təsdiqləyən arxiv sənədi də mövcud deyil. Hər halda, hələ ki tapılmayıb. O dövrün qəzetlərində belə informasiya tapmaq da mümkün olmayıb. Lakin bu o demək deyil ki, belə bir şey, ümumiyyətlə, olmayıb deyək… Kim bilir, bəlkə də, nə vaxtsa bu faktı təsdiqləyən sənədlər tapılacaq? Lakin Tağıyevin Almaniyada guya bir restoranın azərbaycanlıların pulsuz yeyib-içməsi üçün yüzillik xərcini ödəməsi barədə deyilənlər xalq yaradıcılığının məhsuludur. Belə bir hadisə də olmayıb, belə bir restoran da yoxdur.

Xalq yaradıcılığından söz düşmüşkən Tağıyevlə bağlı bir əhvalat da uzun illərdir ki, zaman-zaman yada salınır: Guya hansısa dövrdə Bakıda balıq tapılmır. Camaat narazılığını Hacıya bildirir. Tağıyev problemin həlli yolunu tapır: özünün balıq vətəgələrindən birinə gedir və barmağındakı brilyant qaşlı bahalı üzüyü təzə tutulmuş, çabalayan bir balığın quyruğuna məftillə bənd edir və dənizə buraxır.

Həmin xəbər bütün balıq vətəgələrinə yayılır. Balıqçılar quyruğunda brilyant qaşlı üzük olan balığı tutmaq üçün, necə deyərlər, yarışa çıxırlar. İki gündən sonra şəhər bazarları balıqla dolur…

Bu, Azərbaycan folklorunda tez-tez rast gəlinən qızılbalıq haqqında nağıla daha çox bənzəyir. Çünki onunla bağlı nə arxiv sənədlərində, nə də o dövrün mətbuatında söhbət açılır. Lakin burada həqiqət payının olmadığını söyləmək də xüsusi cəsarət tələb edir.

«Şollar suyu Bakıya Tağıyevin pulu ilə çəkilib». Bu fikir isə, yumşaq desək, bir qədər şişirdilib. Bəli, Şollar suyunun Bakıya gətirilməsində Hacının xüsusi xidmətləri olub. Ancaq bu o demək deyil ki, bu kəmər Tağıyevin pulu ilə çəkilib. Hacı istəsə də, Şollar kəmərini maliyyələşdirə bilməzdi…

Çünki Şollar–Bakı kəməri olduqca bahalı layihə idi. Biz bu barədə ayrıca və ətraflı söhbət açacağıq.

Bir faktı da unutmaq olmaz ki, hələ sovet dövründə, hələ Sara xanımın sağlığında – 1987-ci ildə həm də H.Z.Tağıyev haqqında söhbət açılan bir kitab çıxıb. Tanınmış yazıçı Manaf Süleymanovun «Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim» kitabı.

Nəşr edildiyi gündən bu kitab əl-əl gəzib ən çox satılan, ən çox oxunan əsərə çevrilib. Çünki o dövrdə belə kitablar nəşr olunmurdu. Bakı milyonçuları barədə hamı danışırdı, lakin həmin danışıqlar kitab səhifələrinə çıxmırdı. Onu ilk dəfə Manaf Süleymanov bacarmışdı. Amma…

İndi haqq dünyasında olan Manaf Süleymanovun bu kitabın ərsəyə gəlməsi üçün çəkdiyi zəhməti kiçiltmədən deməliyik ki, «Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim» bir az bədii əsər, bir az xatirat tipli kitabdır. Və həmin kitabda verilən məlumatların heç də hamısı həqiqəti əks etdirmir!

Rəhmətlik Manaf Süleymanov özü də bunu etiraf edirdi. Ona görə də kitabın adını «Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim» qoymuşdu. Əslində, daha çox eşitdiklərini qələmə almışdı. Bu isə mərhum yazıçının günahı deyildi. Həmin 80-ci illərdə arxivlər hələ indiki kimi açılmamışdı. Bakı milyonçuları haqqında indiki qədər sənəd-sübut aşkar edilməmişdi. Ona görə də «Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim» ciddi elmi və tarixi mənbə sayıla bilməz.

Biz isə daha çox tarixi həqiqətə əsaslanmağa çalışmışıq. Tağıyev barəsində xalq sevgisindən qaynaqlanan əfsanələr isə qoy yaşasın. Elə mərhum Manaf müəllimin yazdıqları da! Necə ki yaşayır…

Bu əfsanələr isə bir deyil, beş deyil…

Hətta Hacının doğum tarixi də artıq əfsanələşib.

Bilirsiniz necə?