Текст книги "Hacı Zeynalabdin Tağıyev"

Doğum tarixində müəmma

H.Z.Tağıyevin vəfat etdiyi tarix dəqiq məlumdur: 1924-cü il sentyabrın 1-i, axşam saat 7:30…

«Bakinski raboçi» qəzetinin 3 sentyabr tarixli nömrəsində Sona xanım və İlyas Tağıyevlər əzizlərinə və tanışlarına H.Z.Tağıyevin sentyabrın 1-də axşam saat 7:30-da Mərdəkan kəndində vəfat etdiyi barədə məlumat verirlər. Onu da bildirirlər ki, mərhum sentyabrın 4-də səhər saat 10-da Mərdəkanda dəfn ediləcək. Yas mərasimi sentyabrın 1-dən 4-nə qədər Mərdəkanda təşkil olunacaq.

Qəzetdə Sara xanım və onun həyat yoldaşı Zeynal bəy Səlimxanovun, başqa qohum və əzizlərinin adından da elanlar var.

Oxşar elanlar Azərbaycan dilində nəşr edilən «Kommunist» qəzetində də verilir.

Tağıyevin vəfatı ilə bağlı bir əfsanə var. Deyirlər ki, guya Hacının vəfatından sonra Nəriman Nərimanovun tapşırığı ilə qəzetlərdə onun haqqında nekroloq dərc edilib.

Tağıyev vəfat edəndə Nərimanov artıq Moskvada işləyirdi. Və Bakıda söz sahibi deyildi. Həmin vaxt bu şəhərdə, bu respublikada söz sahibi S.M.Kirov idi. Deməli, Nərimanov tapşırıq verə bilməzdi.

Yəqin ki, Nərimanovun imkanı olsa, necə deyərlər, əli çatsaydı, ən azı Hacının vəfatından bir neçə gün sonra «Kommunist» qəzetində onun haqqında tənqidi yazı dərc olunmasına icazə verməzdi.

Həmin yazı isə belə başlayırdı: «Bu gün ölüm xəbərini verdiyimiz Hacı Zeynalabdin Tağıyev Azərbaycanın sərvətdarlıq həyatında böyük rol oynayan milyonçulardan biri idi.

Tağıyev varlı idi. Minlərcə əməkçini istismar edəcək müəssisə və fabriklərə sahib idi. Lakin eyni zamanda öz gələcək mənfəətini düşünən bir şəxs olub, xalqın rəğbətini cəlb etmək üçün Bakı, ümumiyyətlə, Azərbaycan camaatı arasında maarif sahəsindəki xidmətləri ilə şöhrət qazanmışdı. Bu cür «xidmət» onun uzaqgörücülüyünün nəticəsi idi. O, maarifə xərclədiyi pulların müqabilində avam camaatın hüsntəvəccöhünü qazanmış və bu sayədə yağlı tikələrin ən dadlısını rəqibləri olan Musa Nağıyev, Əsədullayev və başqalarının boğazından çıxarıb öz əlində saxlamaq istəmişdi».

Təbii ki, bu fikirlər ağ yalan idi. Çünki Şəmsi Əsədullayevin müflis olduğu vaxtda Tağıyevə müraciət etdiyi, onun köməyi ilə xilas olduğu barədə sənədlər var.

«Kommunist» davam edir: «Kapitalist rəqabətin hökm-fərma olan qanunlarını o gözəl anlamışdı. Bu səbəblə də o, başqalarına nisbətən «qabaqda gedənlərdən» idi.

Çoxdan bəri söylənmiş bir kapitalist şüarı gərəyincə «Reklam ticarətin mihrakıdır11
  Mihrak – mühərrik


[Закрыть]».

İştə Tağıyevin maarifçilik və camaata «bir parça çörək vermək» siyasəti həmən özünə reklama yaratmaqdan başqa bir şey deyildi».

Həmin yazı bu cür insafsız ruhda davam edir.

Məsəl var, deyirlər, ölənin dalınca ya yaxşı danışarlar, ya da heç danışmazlar. Bunu «Kommunist»də «nekroloq» yazan müəllif də yaxşı bilir. Elə həmin məsəli də xatırladır. Bununla belə, Hacını son mənzilə tikanlı sözlərlə yola salır: «Hacı öldü. Onun vəfatı olduqca pür-əlamət bir zamana təsadüf etdi. O da Azərbaycanda, ümumiyyətlə, burjuaziya sinfinin bir sinif kimi ölüb məhv olmaq zamanıdır.

Hacının vəfatı gücdən düşmüş və unudulmuş burjuaziyanın son nəfəsi olacaqdır.

Ölmüşlər haqqında ya yaxşı söylərlər, ya heç danışmazlar.

Azərbaycan əməkçiləri kinli və ədavətli deyildirlər. Əllərində olan ixtiyar və hakimiyyət keçmişin acısını onların yadından çıxarmaq üzrədir. Ona görə də vəfat etmiş Hacı haqqında fəna danışmayacaqlar. Onu bu gündən etibarən, sadəcə, unudacaqlardır.

Nasıl ki keçmişdəki bütün sinif düşmənlərini unuduyorlar».

«Bakinski raboçi» qəzeti isə Tağıyevi kiçik bir xəbərlə yada salır: «Z.A.Tağıyevin vəfatı (bolşevik qəzeti «Hacı» titulunu ixtisar edir: «Zeynal Abdin Tağıyevin vəfatı» yazır – M.H.). Zeynal Abdin Tağıyev sentyabrın 1-də 105 yaşında Mərdəkanda ağ ciyər iltihabından vəfat etmişdir. Mərhum nəhəng sənayeçi, maliyyəçi və böyük filantroplardan22
  Filantrop – yoxsullara kömək edən, xeyriyyəçi, insansevər, humanist (red.)


[Закрыть] biri kimi məşhur idi».

Hacı, həqiqətən, 105 yaşındamı vəfat edib? Bu suala birmənalı cavab vermək mümkün deyil. Əgər təsdiq cavabı verilsə, onda belə çıxır ki, məşhur milyonçu 1819-cu ildə doğulub. Lakin…

1900-cü ilin sentyabrında Tağıyevin fəaliyyətinin 50 illiyi tamam olur və bu münasibətlə Nəriman Nərimanov ilk dəfə onun haqqında kiçik bir kitab yazır: «Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əlliillik məişəti və cəmaətə xidmətləri». Həmin kitabda Hacının doğum tarixi barədə belə bir qeyd var: «Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1838-ci ildə Badkubədə (Bakının tarixi adlarından biri – red.) təvəllüd olubdur. Atası Tağı başmaqçılıq edib öz külfətini dolandırırdı. On yaşınadək Hacı Zeynalabdin atasının tərbiyəsində olubdur».

Bu, Tağıyevin müasiri və onu yaxından tanıyan Nərimanovun qeydləridir. Nərimanovdan təxminən on il sonra – 1912-ci ildə H.Z.Tağıyev Bakı Dairə Məhkəməsinin müttəhimlər kürsüsündə oturmalı olub. «Tağıyev–Behbudov» qalmaqalına görə… Məhkəmədə Tağıyevin tərcümeyi-halı səsləndirilir və onun 74 yaşı olduğu elan edilir. Bu fakt da Hacının 1838-ci ildə doğulduğundan xəbər verir.

Təəssüf ki, doğum tarixi ilə bağlı bu məlumatların heç biri yazılı kağızla, sənədlə təsdiq olunmur. Həm də ona görə ki XIX əsrin ortalarında, xüsusən əsrin əvvəllərində Bakıda yazı-pozu işi bir az pərakəndə olub. O vaxt doğum tarixinin dəqiq qeydə alınması o qədər də real deyil. Belə olan təqdirdə Tağıyevin neçənci ildə doğulduğunu dəqiq söyləmək mümkün olmur.

Əvəzində əfsanə üçün meydan açılır. Deyirlər ki, guya Tağıyev doğum tarixini sonralar özü «irəli çəkib» ki, ikinci dəfə general Ərəblinskinin azyaşlı qızı ilə evlənəndə yaş fərqi çox görünməsin.

Nə dərəcədə inandırıcıdır? Bilmirik. Bununla belə, Dövlət Tarix Arxivində H.Z.Tağıyevin özünün 1916-cı ildə Rusiya imperatoruna ünvanlanmış bir məktubunun surəti saxlanılır. Məsələ ondadır ki, həmin 1916-cı ildə Hacı özünün, həyat yoldaşının və övladlarının adının ümumi zadəgan şəcərə kitabına daxil olunması üçün müraciət edir. Əslində, Hacı zadəgan nəslindən deyildi. Atası sadə başmaqçı olmuşdu. Amma həqiqi dövlət müşaviri rütbəsi aldığına görə artıq əsilzadə sayılırdı. Lakin Ali Senat Hacının özünün və ailə üzvlərinin adının zadəgan şəcərə kitabına daxil edilməsi barədə vəsatətini rədd edir. Bu imtinanı da onunla əsaslandırır ki, Tağıyev həqiqi dövlət müşaviri rütbəsi ilə əsl fəaliyyətinə görə yox, Bakı orta texniki məktəbinin fəxri himayədarı kimi xidmətlərinə görə mükafatlandırılıb.

Hacı Ali Senatın qərarından imperatora şikayət edir. Bu, başqa mövzudur. Lakin həmin 1916-cı ildə Tağıyev imperatora göndərilən şikayət ərizəsinə özünə və ailə üzvlərinə aid bir çox sənədləri, o cümlədən doğum haqqında şəhadətnamələrin notarius vasitəsilə təsdiq edilmiş surətlərini də əlavə edir. Və özünün doğum tarixi barədə söz-söhbətlərə sanki aydınlıq gətirir. Lakin yenə də ortaya müəmmalar çıxır…

Bu sənədlərin birincisi Hacının özünün Sona xanımla nikahına aiddir. Dərbənd Şiə Ruhani İdarəsindən verilən 189 nömrəli şəhadətnamədə göstərilir ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyevlə general-mayor Balakişi bəy Ərəblinskinin qızı, hazırda Sona xanım adlanan Sofiya Qızbikənin kəbini 1896-cı il iyunun 28-də Dərbənd şəhərində Qazı Axund Molla Sadıq Kişnamazov tərəfindən kəsilib.

Növbəti sənəd Hacının 1898-ci ildə doğulan qızı Leylanın doğum şəhadətnaməsidir. Bakıdakı Gileyli məscidinin doğum kitabına əsasən verilən şəhadətnamədə uşağın atasının – H.Z.Tağıyevin 56, anasının – Sona Balakişi bəy qızının isə 18 yaşı olduğu göstərilir.

1899-cu ildə Hacının daha bir qızı dünyaya gəlir – Sara… Təbii olaraq onun doğum kağızında Tağıyevin yaşı artıq 57 göstərilir.

Bu sənədlərə əsasən inamla söyləmək olar ki, Hacı 1842-ci ildə doğulub. Amma həmin arxiv qovluğunda saxlanılan başqa bir möhürlü sənəd bu fikri təkzib edir: «ŞƏHADƏTNAMƏ verilir Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsindən ondan ötrü ki, Bakı şəhərinin sakini Hacı Zeynalabdin Tağıyev öz atası Tağı Tağıyevin qanuni arvadı Ummu xanım Axund Zülfüqar qızından 1823-cü ildə doğulub.

Onun doğulduğu gün və ay məlum deyil.

Ruhani İdarəsi imzalarla və dövlət möhürü ilə təsdiq edir.

12 oktyabr 1899-cu il.

Tiflis şəhəri.

Ruhani İdarəsinin sədri, Zaqafqaziya şeyxülislamı A.Axundzadə,

Üzvləri Talıbzadə, Sultan Hüseynbəyov».

Beləliklə, bu sənədlər əsasında məşhur milyonçunun doğulduğu illə bağlı ortaya dörd rəqəm çıxır: 1819, 1823, 1838 və 1842.

Tağıyevin doğum tarixi barədə müəmmanın qısa tarixçəsi belədir.

Yəqin ki, 1899-cu ildə verilən doğum şəhadətnaməsi də yaddaş əsasında tərtib edilib. Çünki Tağıyevin doğulduğu 1823-cü ildə (lap 1838-də də!) məsciddə dəqiq qeydiyyat aparıldığı inandırıcı görünmür.

Hər halda, Hacının doğum tarixi ilə bağlı bilgilər bu qədərdir. Lakin indinin özündə də Tağıyevin doğum tarixi ilə bağlı müəmmaların nədən qaynaqlandığı barədə müxtəlif mülahizələr səsləndirilir. Hacının 1896-cı ildə Balakişi bəyin qızı ilə ailə quranda yaşını bir qədər «azaltmasını» təbii və inandırıcı hesab edənlər var.

Bəs onda Hacı bundan üç il sonra Zaqafqaziya Ruhani İdarəsindən özünə təzə doğum şəhadətnaməsi alanda niyə doğum tarixini 1823-cü il yazdırıb? Axı onda Hacı artıq üç il idi ki, ikinci dəfə ailə qurmuşdu…

Bu suala ehtimalla cavab verənlər var: ola bilsin ki, 1828-ci ildə Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsindən əvvəl doğulanlar üçün Rusiya hökumətinin hansısa güzəştləri olub. Və Tağıyev məhz buna görə 1823-cü ildə doğulduğunu yazdırıb.

Kim bilir? Bəlkə də…

Hər halda, Tağıyevin doğum tarixi hələ də müəmma olaraq qalır. Lakin N.Nərimanov 1900-cü ildə yazırdı: «Cənab Hacı hal-hazırda 63 sinnində varsa da, ancaq çox diribaş görünür. Özü ortaboy, tökmə (sağlam, möhkəm – red.) şəxsdir. Hər bir əzası dürüst, üzündən əqli, kəmali məlum olunur».

Nərimanov Tağıyevin xarakterini isə belə təsvir edir: xasiyyəti çox mülayim, özündən kiçiklərə həmişə hörmət edən, dediyi bir sözü iki olmayan, verdiyi vədə əməl edən, haqq sözdən qaçmayan, günahkarın təqsirindən keçən, öz səhvini gizlətməyən, ürəyi saf hissli bir zatdır.

Bəs yoxsul başmaqçı ailəsində böyümüş «ürəyi saf hissli bu zat» necə milyonçuya çevrilir?

Tağıyev necə varlanmışdı?

Bu sualı Tağıyev haqqında kitab yazan N.Nərimanov da öz oxucusuna verir: «…görək hörmətli Hacı milyonları nə tövr qazanıbdır və millətə, insana nə xidmətlər göstəribdir?» Onun qısa cavabı belədir: «Atası Tağı başmaqçılıq edib öz külfətini dolandırardı. On yaşınadək Hacı Zeynalabdin atasının tərbiyəsində olubdur. Atası külfət qeyrəti çəkən, zəhmətdən qorxmayan bir zat idi və həmişə oğlu Zeynalabdinə bu nəsihəti edərdi: «Oğlum, zəhmətdən qorxma, çalış, ta axırda özgəyə möhtac olmayasan».

…On yaşında uşaq atasının zəhmətini görüb ondan təvəqqe edir ki, onu bir işə qoysun, tainki öz yemini qazana. Atası razı olub on yaşında oğlunu bənna yanında palçıq daşımağa qoyur. Bu işdə uşağa gündə 6 qəpik verirlər».

Nərimanov belə yazır. Lakin sonralar, aradan 60 il keçəndən sonra da Tağıyev bu 6 qəpik söhbətini unutmur. 1912-ci ildə rəssam İsaak Brodski onun portretini bir həftəyə çəkib iki min rubl pul istəyəndə Hacı təəccüblənir və deyir: «Cəmi bir həftə işləməyə görə 2 min? Heç olmasa, iki həftə də işlə. Mən cavan olanda günə 6 qəpik qazanırdım».

Düzdür, Hacı cavan olanda qazandığı 6 qəpik az pul deyildi. Təxminən bir kilo qoyun əti demək idi. Amma yenə də…

Nərimanovun yazdığına görə isə, Zeynalabdin əvvəlinci qazancını gətirib atasına verir. Atası dəxi pulu götürüb bir qədər çörək və bir qədər pendir alır, sonra oğluna xeyir-dua verib deyir: «Pərvərdigara, çox şükür ki, oğlumun qazancını yeyirəm». Bu söz uşağın qəlbinə çox təsir edir. Və bundan sonra öz gücündən artıq işlərə baş vurur. 12 yaşında daş yonmağa başlayır, 15 yaşında artıq bənnalığı mənimsəyir. Bir qədər sonra podrat işlərinə girişir. Və bir xeyli pul toplaya bilir. 1873-cü ildə isə artıq neft işlərinə girişir. Lakin dörd dəfə uğursuzluqla üzləşir. Ruhdan düşmür. Bu dəfə Bibiheybətdə şərikli torpaq sahəsi alır. Buruqlar vurdurur. Xərclər günbəgün artır, gəlir isə görünmür. Şəriki bu itkiyə tab gətirə bilmir və öz payını Zeynalabdinə satır. O, borca düşsə də, dözür, ümidini üzmür, gözləyir. Və günlərin birində buruq fontan vurur. Sonra o biri buruq… Bununla da Tağıyevin xoş günləri başlayır.

Böyük rus kimyaçısı D.Mendeleyevin Tağıyev haqqında maraqlı bir fikri var. Deyir ki, Hacı Tağıyevi Bakıda neft işinin çox vacib yerli hərəkətvericisi hesab etmək lazımdır. Çünki o, Bakıya və dənizə yaxın olan Bibiheybətdə torpaq sahəsi alaraq böyük inadkarlıqla çoxlu quyular qazmağa başlayıb. Demək olar ki, bütün quyular fontan vurub. Tağıyev elə neft hasil olunan yerdə böyük zavod qurub. Rusiyada və xarici ölkələrdə ticarətə başlayıb. İşini o qədər ehtiyatlı tutub ki, Bakıda baş verən bir neçə neft böhranına rahat tab gətirə bilib. Bununla da Tağıyev çox cüzi pulla, lakin bütün əməliyyatlara ağıllı münasibət bəsləməklə neft işindən böyük pullar götürməyin nümunəsini ortaya qoyub.

D.Mendeleyev özü Tağıyevin neft işinə çox cüzi pulla başladığının şahidi olub. İlk dəfə Bakıya 1863-cü ildə gələn gənc alim Hacını kiçik podratçı kimi tanıyıb. Aralarında mehriban münasibət yaranıb. Mendeleyev növbəti gəlişində artıq Bakıda milyonçu Tağıyevi görüb.

Varlanandan sonra Hacının başqa imkanlılardan bir fərqli cəhəti dərhal üzə çıxır. Nərimanovun yazdığına görə, Tağıyev yetim və fəqirləri də unutmur. Əlsiz-ayaqsızlara pul verib kömək edir: «Canları saf adamlar yolçuluq edəndə pul verməyib iş üstə qoyur ki, ta özləri zəhmət çəkib pul qazansınlar».

Bir məsəldə deyildiyi kimi, Hacı imkansız adamlara, sadəcə, balıq vermir, onlara balıq tutmağı öyrədir…

Tağıyevin varlanandan sonra yoxsullara daim kömək etdiyi barədə «Sərvət və səxavətdə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümeyi-halı» kitabında da söhbət açılır. Kitabda müəllifin adı göstərilməyib. Lakin tədqiqatçılar həmin əsəri Abdulla Şaiqin qardaşı Axund Yusif Talıbzadənin qələmə aldığını iddia edirlər.

«…Badkubədə çox bahalıq və ziyadə qəhətlik vaqe oldu ki, xalqın dolanmaq və dirilik taqəti müşkül idi. Bu cənab dörd yerdə taxtadan anbar qərar verib birini buğda, o birisini un və birini düyü və birini dəxi arpa ilə doldurub abru sahibləri və qüvvəsiz şəxslər üçün və ev-eşiksiz dul övrətlərə və yetim uşaqlara hər gündə hər kəsin ehtiyacı qədərində öz nəzarəti ilə təqsim edirdi.

Lakin onu istəməyən varlılar paxıllıq etdilər. Gedib Hacıya podrata ev verənə şikayətləndilər ki, «bu podratçı (yəni Tağıyev – M.H.) sənin evinin qeydində deyil, ancaq o pulları ki səndən alıb, onunla dörd anbar düzəldib. Buğda, arpa, düyü və un yığıb xalqa paylayır və sənin malını dağıdır».

O adam da inanır və yoxlama göndərir. Yoxlama nəticəsində şikayətlərin əsassızlığı ortaya çıxır. Podrata ev verən anlayır ki, Hacının «…fəqirlərə və zəiflərə kömək eyləməkdən başqa bir özgə məqsədi» yox imiş.

Ev isə, həqiqətən də, vaxtında hazır olur. Bundan sonra evin sahibi Tağıyev haqqında böhtanlara inandığı üçün bərk xəcalət çəkir və ondan üzr istəyir…

Həmin dövrdə Bakıda varlı adamlar, milyonçular az deyildi. Lakin onların heç də hamısı fağır-füqəranı düşünmür, ac-yalavaca yardım etmirdi. Elə Nərimanov da bu məsələyə toxunur: «Hal-hazırda Badkubədə azmı Hacılar var? Çifayda! Bu biçarələr pulları sandıqlara yığıb pişik kəsəgəni (kəsəyən – red.) marıtlayan təki marıtlayırlar. Bunlar müamilə (sələm – M.H.) pullar verib fəqirlərin evlərini yıxırlar».

Tağıyev isə ev tikir, ailə qurur. Əmisi qızı Zeynəblə evlənir. Bu izdivacdan iki oğlu – İsmayıl və Sadıq və qızı Xanım dünyaya gəlir. Həyat yoldaşı Zeynəb vaxtsız vəfat edir.

Hacının oğlu İsmayıl general-leytenant Balakişi bəy Ərəblinskinin böyük qızı ilə ailə qurur. Aradan bir neçə il keçəndən sonra Tağıyev özü də Balakişi bəyin kiçik qızı Sona xanımla evlənir. Bu izdivacdan isə üç qızı və iki oğlu dünyaya gəlir.

Yoxsul başmaqçı ailəsində doğulan Zeynalabdinin övladları atalarından fərqli olaraq, milyonçu çörəyi yeyirlər. Milyonlar isə Hacıya qızıl teştdə gəlmir. Bəs necə gəlir?

Uğurlu sahibkarlıq fəaliyyətinin sadə sirri

Tağıyevin varlanma mənbəyi məlumdur – neft. Bibiheybət mədənlərində fontan vuran buruqlar…

Amma buruqlar birdən-birə, bir günün içində fontan vurmayıb. Neft fontan vurandan sonrakı prosesləri idarə etmək də asan və sadə olmayıb. Hacı, məşhur alimin dediyi kimi, «bütün əməliyyatlara ağıllı münasibət bəsləməklə neft işindən böyük pullar götürüb». Və bu pulların qədrini bilib, ondan ağılla yararlanıb. Odur ki Tağıyev sonralar neft sahəsi ilə kifayətlənmir. İllər keçdikcə onun maraqları az qala iqtisadiyyatın bütün sahələrini əhatə edir. Neftdən gələn gəlirlərdən müxtəlif sahələrə sərmayə yatırır. Balıqçılıq sənayesinə maraq göstərir, iri balıq vətəgələrini icarəyə götürür, Kür və Xəzər sahilləri boyunca böyük balıq vətəgələri alır. Petrovsk şəhərində soyuducu zavodu tikdirir. 1894-cü ildə Yelizavetpol quberniyasının Cavanşir qəzasındakı «Yevlax mülkü»nün bir hissəsini satın alır. Böyük torpaq sahələrini icarəyə götürməklə kənd təsərrüfatı sahəsinə yatırım edir. 1903-cü ildə un dəyirmanı qurur və sonralar Bakının ən məşhur un istehsalçılarından birinə çevrilir. 1909-cu ildə Cavad qəzasının Tataroymaq kəndində pambıqtəmizləmə zavodu tikdirir.

Əsrin sonuna yaxın Tağıyev tamamilə başqa bir sahəyə – mətbuat sahəsinə sərmayə qoyur. O, 1897-ci ilin əvvəllərində «Kaspi» qəzetini və eyniadlı mətbəəni kollec müşaviri Nikolay Sokolinskidən satın alır.

Sonrakı illərdə Hacı daha bir neçə qəzetin də təsisçisi olur.

1904-cü ilin yanvarında Rusiya imperatoru «Kür–Xəzər Səhmdar Gəmiçilik Cəmiyyəti»nin nizamnaməsini təsdiq edir. Nizamnamənin birinci paraqrafında deyilirdi: «Xəzər dənizində, habelə Kür, Volqa çaylarında və onların qollarında yük və sərnişin daşımaq məqsədilə «Kür–Xəzər Səhmdar Gəmiçilik Cəmiyyəti» adı altında səhmdar cəmiyyət təsis olunur.

Qeyd 1. Cəmiyyətin təsisçiləri: 1-ci gildiya Bakı taciri Hacı Zeynalabdin Tağıyev və 2-ci gildiya Bakı taciri İmamverdi Vəliyev».

Bundan sonra Tağıyev gəmiçilik sahəsində də kifayət qədər uğurlu fəaliyyət göstərir. Arxiv sənədlərindən görünür ki, hətta bir ara Tağıyevin gəmiçilik şirkəti Nobel qardaşları şirkətinin neftini daşımaqla məşğul olur. Məsələn, Hacı 1908-ci ilin iyulunda Nobel qardaşları şirkətinə məktub yazaraq şirkətə məxsus 2 milyon 500 min pud neftin bu ay daşınacağı barədə götürülmüş öhdəliyin vaxtında yerinə yetiriləcəyini bildirir. O, enerji, nəqliyyat, şərabçılıq, bankçılıq və s. sahələrdə də uğur qazanır.

Əgər XIX əsrin 80-ci illərində Tağıyevin ticarət əməliyyatlarının dövriyyəsi 3 milyon rubl təşkil edirdisə, 1897-ci ildə bu rəqəm 4,9 milyona çatır.

Biz Tağıyevin çoxşaxəli sahibkarlıq fəaliyyətinin kiçik bir hissəsini xatırlatdıq. Və bu qeydlərdən belə çıxır ki, məşhur milyonçu əlini nəyə atıbsa, işi yağ kimi gedib. Belə düşünməyə əsaslar da var. Hacı imkanlı adam idi. Dövlət orqanlarında onu yaxşı tanıyır, necə deyərlər, bir sözünü iki eləmirdilər. Alırdı, satırdı, qururdu, yaradırdı… Lakin heç də həmişə belə olmurdu. Onu da istəməyənlər, nüfuzuna, çevik düşüncə qabiliyyətinə paxıllıq edənlər, hətta Hacını sıradan çıxarmaq istəyənlər də tapılırdı.

XIX əsrin axırlarında Hacı neft sənayesi ilə bağlı bütün obyektlərini satmaq qərarına gəlir. O, 1897-ci ildə «H.Z.Tağıyev» firmasına məxsus olan mədənləri, ağ neft, yağ və kükürd turşusu zavodlarını, neft kəmərini, dəmir yolu çənləri parkını, Rusiyanın bir çox şəhərlərindəki ağ neft-mazut anbarlarını ingilis bankının direktoru Evelin Qubbardın başçılıq etdiyi qrupa 5 milyon rubla satır.

Niyə satır? Biz bu sualın cavabını bilmirik. Amma onu bilirik ki, 1897-ci il oktyabrın 11-də imperator II Nikolay Hacı Zeynalabdin Tağıyevin «Lifli Maddələrin Emalı üzrə Qafqaz Səhmdar Cəmiyyəti»nin nizamnaməsini təsdiq edir.

Hacı, indiki terminlə desək, neft sektorundan qeyri-neft sektoruna keçir. Toxuculuq məhsullarına böyük tələbatın yarandığını hiss edərək…

Tağıyev yeni toxuculuq fabrikini Zığ və Əhmədli kənd icmasından aldığı torpaq sahəsində inşa etmək istəyir. Cəmiyyətin nizamnaməsi təsdiq olunan kimi Hacı 1898-ci ildə fabrikin tikintisinə başlayır. Eyni zamanda xarici ölkələrdən fabrik üçün lazımi texnika və maşınlar sifariş verir. Lakin tezliklə guya icarə sənədlərində nöqsanlar tapılır və tikinti dayandırılır. Hətta artıq inşa olunan tikililər hökumətin tapşırığı ilə sökülür. Hacının dilindən iltizam alınır ki, sənədlər qaydaya düşməyincə tikintini başlamayacaq.

1902–1904-cü illərdə Bakı şəhər başçısı vəzifəsində işləmiş A.Novikov sonralar Peterburqda nəşr etdirdiyi «Şəhər başçısının qeydləri» («Записки городского головы») kitabında Hacının fəaliyyəti barədə məhəbbətlə söhbət açır. Həmin kitabda toxuculuq fabriki ilə bağlı məsələyə də toxunulur: «Tağıyev Bakıda böyük fabrik tikmək qərarına gəlir. Onun əlində Bakı yaxınlığında yaşayan yerli əhali ilə bağlanmış icarə müqaviləsi var. Fabriki həmin ərazidə tikmək istəyir. Tağıyev tikintiyə başlayanda keçmiş torpaq sahibləri etiraz edirlər. Cəmiyyəti iki düşərgəyə – Tağıyevin lehinə və əleyhinə olanlar düşərgəsinə bölən uzun bir proses başlayır. Bəzi mətbuat orqanları Hacının əleyhinə iyrənc təbliğat aparır».

Bütün bunlara baxmayaraq, Tağıyev səbirlə, təmkinlə mübarizəni davam etdirir. İllərlə Peterburqla, Tiflislə yazışmalar aparır, nəhayət, istədiyinə nail ola bilir. Fabrik işə düşür…

Bu faktı niyə xatırlatdıq? Ona görə xatırlatdıq ki, oxucuda təsəvvür yaransın: Hacının da işləri həmişə hamar getməyib. Ümumiyyətlə, hər zaman olduğu kimi Tağıyevin dövründə də uğur milyonçuların üzünə daim gülmür. Məsələn, Tağıyevlə şərikli gəmiçilik şirkəti yaradan İmamverdi Vəliyev bir neçə il sonra müflisləşir.

Bəs Tağıyevin uğurunun sirri nədə idi? Onun dərin zəkasında, hər cür zəhmətə qatlaşmaq bacarığında və güclü sahibkarlıq intuisiyasında! Və bu xüsusiyyətlər kənardan da aydın görünür və deyilirdi: Hacı «işini o qədər ehtiyatlı tutub ki, Bakıda baş verən bir neçə neft böhranına rahat tab gətirə bilib» (D.Mendeleyev).

Və bir də: Hacı Bakı şəhər Dumasının üzvü – qlasnı kimi ictimai fəaliyyəti ilə çoxlarına nümunə olub. Sahibkarlıq sahəsində olduğu kimi Dumada da söz sahibinə, liderə çevrilib.

Qlasnı Tağıyevi liderə çevirən keyfiyyətlər nədən ibarət idi?