Текст книги "Сайланма әсәрләр. Том 4. Аллаһы бүләге. Батый хан һәм Ләйлә / Избранные произведения. Том 4"

– Менә хәзер сезнең Аллаһыгыз безне Болгар өстенә җибәрәчәк. Димәк, Илһам хан да гөнаһлы булып чыга. Һәм без аны җиңәрбез. Тик безне болгарлар җимерүчеләр, яулаучылар, баскынчылар дип кабул итмәсеннәр иде. Без Болгар халкына яманлык теләмибез. Әгәр дә мәгәр Болгар ханы Илһам безнең алга килеп сыгына икән, без аңа һәр каладагыча вә илдәгечә ясак салып кына китәрбез. Аллаһы Тәгаләгезгә кырыктан бер өлеш зәкят бирсәгез, Үгәдәй ханга уннан бер өлеш ясак түләрсез һәм уннан бер егетегез минем гаскәремә яугирлеккә бирерсез. Шул булыр минем шартым Илһам ханга, аксакаллар. Кабул итсә – итсен, итми икән – Тәңре үзе хөкем итсен. Кһм, сәүдәгәр, нигә дәшми утырасың?

– Мин уйлыйм, баһадир. Чирү башында Батый хан килә, ул килгәч, безнең уйларны бутап бетермәс микән дим?

– Һм-м, хак сүз, тик Батый хан килгәнче, мин Илһам ханга җиңелү гарьлегеннән котылырга мөмкинлек бирергә телим, аксакаллар… Сәүдәгәр Биккол вә сез, имам хәзрәтләре, минем сезгә йомышым бар. Мин сезне Болгарга җибәрергә булдым.

– Йа Хода, йа Хода, баһадир, – диде имам хәзрәтләре.

– Имам хәзрәтләре, миңа мәгълүм булганы шул. Кашанда бугай, ханның оныгы Галимбәк сабак ала. Син шуның янына барырсың һәм аны Болгар тәхетенә әзерләрсез. Ә син, сәүдәгәрем, миңа Карлыгачым алып кайтырсың. Шул булыр минем сезгә йөк-йомышым.

– Миндәй олы кешегә хатын урлау килешеп бетәрме икән соң, баһадир?

– Олы кешенең акылы да олы һәм кылган эше дә төпле вә ышанычлы була, сәүдәгәр.

– Ә Ташбай углан?

– Ташбай угланга тимә. Ул – хәрби кеше. Андый кешене илне яулагач кына сындырып була.

– Мин уйлап карармын, баһадир.

– Нигә туктап калдыгыз, аксакаллар, җитешеп, ашап утырыгыз.

– Баһадир, мин ястү намазын гына укып алыйм инде, – диде имам хәзрәтләре.

– Рәхим ит, рәхим ит, имам хәзрәтләре. Яугирләр алдында миңа да хөтбә әйтергә онытма.

– Мин сезне һәр намазда мактыйм, һәр җомгада, баһадир.

– Хуш, хуш, имам хәзрәтләре. Хөтбәң әйт, ләкин динең белән минем башым бутама. Минем Сөн-җү, Өй-җәз, Чи-мән кебек чин аксакалларын тыңлаганым бар. Аннары мин Юләй-Чүсәй арасында барган әңгәмәне тыңлаганым бар. Күктә йөзгән йолдызлар серен белгән, шулар буенча фал ачкан Юләй-Чүсәй Чыңгыз ханга да ошаган иде. Айлар буена тирмәсеннән чыгармады бичараны.

– Җирдәге бер генә бәндә дә Аллаһыдан уза алмый, баһадир, – диде Мәүлә Хуҗа һәм, намазлыгын тотып, чаршау артына үтте.

Сүбәдәй баһадир Бикколны үз янынарак дәште. Сәүдәгәр якын ук килгәч, иңенә кулын салды.

– Аксакал, мин сине шушы атнада ук Болгарга җибәрергә булдым. Минем фикерем Илһам ханга җиткерерсең. Калганын үзе хәл итә. Көмеш тактага язуны сәркәтибем язып бирер.

– Сез, баһадир, минем җилкәмә адәм күтәрә алмастай йөк салырга җыенасыз кебек. Сәүдәгәр ич мин. Син миңа товар бир, олау, ялчылар.

– Яхшы, сәүдәгәр. Синең белән бериш яугирләрем дә барыр.

– Менә анысы кирәкмәстер, баһадир. Илһам ханның шиккә калуы бар. Мин кирәк кадәр кешене үзем сайлармын.

– Ләкин минем бер кешемне алырсың, сәүдәгәр. Ансыз булмас. Карлыгачны таныса, ул таныр.

– Яхшы, баһадир.

– Ә синең башкалага үтеп керергә исәбең ничек?

– Анысы инде минем хәсрәт, баһадир.

– Яхшы, яхшы, сәүдәгәр, мин иртәгә үк олау хәстәрләргә кушармын.

Ул арада чаршау артыннан Мәүлә Хуҗа чыкты. Ул инде чаршау артында ук Сүбәдәй белән Биккол арасындагы сөйләшүне ишеткән иде. Болгарга кайту аны да кузгатып җибәрде, мәгәр баһадирга сиздермәскә тырышты. Ни генә булмасын, Сүбәдәй баһадир ыстанында Мәүлә Хуҗа ниндидер дәрәҗәдә үз дигәненә ирешкән иде. Сүбәдәй баһадирның уң кулы Күнбай да ислам динен кабул итте. Ләкин янә бернәрсәгә инанды ул: монгол яугирләре, ислам динен кабул итсәләр дә, «Яса» га мөкиббән китеп яшиләр. Шуннан Мәүлә Хуҗа бер нәтиҗә ясады: монголларны дин генә туктата алмаячак. Харәземшаһ Олуг Мөхәммәднең: «Монголлар ислам динен кабул итсәләр, мин аларга каршы сугышмаячакмын», – дигән сүзе һични үзгәртмәгән кебек, монгол яугирләренең ислам диненә табынулары да аларны яудан туктата алмаячак. Шуның өчен Мәүлә Хуҗа җиде юл чатында калган бер мосафир хәлендә иде. Нишләмәк кирәк, ул кулыннан килгәннең барысын да эшләде– төрки монголларның барысын да ислам диненә дүндерде. Инде китәргә булгач, арадан берсен мулла итеп игълан итәргә дә – вәссәлам.

– Утыр, утыр, имам хәзрәтләре. Мин сине хөрмәт итәм. Ләкин мин Тәңрегә табынам. Күк-Кояш – Тәңре йөзедер. Аллаһыгыз Тәңрегә тиң икән – бихуш. Тик мәңгелек Күк йөзен, Кояшны, Айны, йолдызларны кая куясың? Мин далада йолдызларга карап юл сайлыйм. Тимерказык йолдызы – минем өчен ак юл. Күк гөмбәзендәге Кояш, Ай, йолдызлар тәэсирендә дөньядагы һәммә җан иясе тереклек итә. Синең Аллаһыңа мин каршы түгел, имам хәзрәтләре, ләкин Җир, Кояш, Ай, йолдызлар тәэсирендә табыныңа китергән ризык турында да онытмасаң иде.

– Минем фәкать бер хөкемдарым, бер хакимем бар, баһадир, Аллаһы Тәгаләмдер.

– Ярый, бихуш, имам хәзрәтләре. Хәзер мине тыңла, җиргә төш. Мин сәүдәгәр Бикколны Болгарга җибәрергә булдым. Зур кәрван белән, Илһам хан таң калсын. Товарны җыйдык, дөяләр дә булды, тиздән Болгарга таба кузгаласыз. Максатың беләсең.

– Беләм-беләм, баһадир.

* * *

Әнә шулай җитмеш яшенә таба үрләгән Биккол сәүдәгәр көтмәгәндә Болгарга юл алды. Дөнья буйлап Маймыл елының җәе барганда булды бу хәл. Игезәкләр йолдызы күктә пәйда булырга озак калмаган иде инде. Борынгы бабаларыбыз: «Җәүзә керми, җәй булмый», – дигәннәр, ил буенча Җәүзә ае атлый. Сандугачлар өздереп сайрар вакыт. Димәк, исән-имин йөрсә, боерган итсә, алар ун-унбиш көннән Болгарда булачаклар. Сүбәдәй баһадир яугирләрен барыбер тапты, унбашын да түгел, йөзбашын. Хәерле булсын, Мәүлә Хуҗа әйтмешли, барысы да Аллаһы Тәгалә кулында, ул ни язган, шул булыр. Биккол белә иде: Сүбәдәй йөзбашына Карлыгачны алып кайтырга йөкләгәндер. Һәм аның йөзбашы, таш яуса да, Карлыгачны урлап алып китәр. Йөзбашның исемендә генә түгел, кыяфәтендә үк өмет юк иде. Исеме дә сәер – Йөгерек. Монголлар ыстанында яшәгәндә, ул бернәрсәгә инанды: монгол яугире өстенә йөк алдымы, таш яуса да үтәргә тырыша. Үти алмаса, аңа йөк юлында үлеп калу хәерлерәк, чөнки аңа соңыннан барыбер көн булмаячак. Юлга чыгар алдыннан инде барысы да әзер булгач, Биккол Сүбәдәй баһадир янына килде һәм:

– Баһадир, әгәр дә мәгәр мин йөгемне үти алмасам? – диде, тыныч булырга теләп.

– Мин сине эзләп табармын, сәүдәгәр. Таш астына качсаң да, эзләп табармын.

– Хуш, баһадир. Ак юл телә безгә.

* * *

Болгарга юл төп олы юлдан читтәрәк булды. Бу юлдан болгар сугышчылары Карамалы кальгасыннан Болгарга, Болгардан Карамалы кальгасына йөрерләр иде. Шушы Карамалы кальгасы юлында әмир Булат һәлак була. Монголлар аны куып җитәләр һәм, аркан ташлап, атыннан суырып төшерәләр, бик озак сөйрәтеп алып баралар, шуннан соң гына кылычтан уздыралар.

Олау тигез һәм әкрен генә бара. Биккол атка атланды. Мәүлә Хуҗа исә арбада бара, йоклый, рәхәт кыла. Олауны ашыктырып булмый, чөнки товар шактый җыелды. Монда түк-түк чин ефәге дә, Сәмәрканд өреге дә, Бохара йөземе дә, Хива осталары ясаган кувшин-комганнар да, көмеш савыт-саба да, нефтә белән яндыра торган лампалар да, затлы ияр, бизәкле йөгәннәр дә бар иде. Күнбай бәк аңа болгарлардан таланган товарларны да тәкъдим иткән иде, әмма Биккол аяк терәп каршы төште.

– Мин – исемле сәүдәгәр, Сүбәдәй баһадирның сәүдәгәре, куй, бәк, калдыр, минем баһадир йөзенә кызыллык китерәсем килми. Аннары болгарларның үз товарларын танулары бар, анда инде Бикколны эзләп йөрисе калмас.

Сүбәдәй баһадирның сүзеннән чыкмаган, аңа карусыз буйсынырга өйрәнгән Күнбай бәк Биккол белән килеште: товарларын тирмәсенә ташыттырды.

Юл озын түгел, таныш, шуңа кәрван ашыкмады. Менә нинди заманда яшәргә язган булып чыкты хан сәүдәгәре Бикколга. Ә бит ошбу дулкынланып утырган икмәкләрне ике айдан урырга да төшәчәкләр иде. Ә хәзер исә авыллар гүя йокыга талган, әллә ташлап киткәннәр, әллә качканнар. Тәмам котын алды бу монголлар болгарларның, ил-җирләрен ташлап китә башладылар. Ә игеннәр гөрләп үсә. Ләкин бу игеннәр ит ашап гомер иткән монголларны бик аз кызыксындыра, аларга болын-тугай тулы үлән булса, шул җиткән. Хак, хәзер монголлар да ипекәйдән баш тартмый башладылар, умач пешерәләр, төрле боткалар, талкан.

Биккол басу-басу, киртләч-киртләч игеннәргә бага һәм уфтанып куя. Ни әйтер ул Илһам ханга? Ярый, Сүбәдәйнең шартнамәсен дә күрсәтсен ди. Шуннан ни? Илһам хан аны тыңлармы, үзенең шымчысын ук хыянәтче дип орышмасмы?

Авылларга кермәделәр, читләтеп үттеләр, чөнки бу хакта ханның фәрманы бар иде. Моны һәр сәүдәгәр белә һәм тәртипне бозмый иде. Аның каравы, бер көнлек юл үтүгә, кәрвансарай булыр, Чыгатай хан, болгарлардан күреп, Каракорымнан Үргәнечкә шалтылар булдырды бит инде. Үзе саклый, үзе карый, үзе юл бәһасен дә ала. Шалтыда барысы да бар: ат дисәң – өшәнгән атың алыштыр, дөяң дисәң – дөяң. Кыскасы, болгарларның сәүдә юлы монголлар килгәнче үк инде җайга салынган, көйләнгән иде. Шуңа карамастан, ике арадагы сәүдәне ныгыту өчен, Үгәдәй хан Илһам ханга илчеләрен җибәрде. Ул атасы Чыңгыз ханга Олуг Мөхәммәд шаһ эшләгән этлек кебек начарлык эшләвен көткәндер, ләкин Биккол Илһам ханга: «Һични кылма, илчеләр белән яхшы мөгамәләдә бул», – дип хәбәр иткән иде инде. Буш кул белән кайталар Каракорымга Үгәдәй ханның илчеләре. Шуннан Үгәдәй ханга бердәнбер чара кала – сугышу, яу йөрү.

Авыллар яныннан узганда, Бикколның йөрәге кысылды. Болай да сүнеп-сүрелеп калган авыллар тарафында һичнинди тавыш ишетелми, бала-чагалар да йөгереп озата бармыйлар. Элек кәрван күренсә, бала-чага гына түгел, яше-карты сәламләргә чыгар иде, бай сәүдәгәрләр аларга өрек ташларлар, ә тагын да баераклары акча да сибәрләр иде. Бүген исә сирәк-мирәк этләр ләңгелдәп ала да, саташкан әтәч кенә тартып-сузып кычкырып куя. Ләкин авылларда яңа бина ителгән өйләр дә күренгәли. «Димәк, халыкның барысы да урман якларына качмаган әле, кыюлар бар, калганнар», – дип уйлады Биккол, атын атлата төшеп.

Сүбәдәй ыстанында да, әле дә Ташбай угланны күз алдына китерергә тырышты Биккол. Кем булыр бу бала?.. Атасы артыннан китәрме, әллә, булмаса, тәрбияләп үстергән Артык атасы белән Болгар каласын саклап башын салырмы?.. Барысы да Хода кулында иде.

Кич җитеп, кояш баюга таба тәгәри башлагач, кәрван туктады. Ашап-эчкәч, алар Мәүлә Хуҗа белән ястү намазын укыдылар. Аз сөйләштеләр, сөйләшәсен сөйләшкәннәр иде инде, кылынасы эшләре турында уйланулары иде. Эш-йөкләре гаять җаваплы. Аннары икесенең берсе тәгаен кемгә хезмәт итүләренә шикләнебрәк калганнар иде. Аларны Илһам хан да, Сүбәдәй баһадир да үз итә. Әмма төп максатлары ил халкына игелек кылу иде дә, әллә нишләп барысы да буталды.

– Игеннәр матур быел, Биккол, – диде, ниһаять, Мәүлә Хуҗа. – Бу мөртәтләр килмәгән булса, Болгар тагын урысларга икмәк сатасы иде.

– Үзем үк алып барган булыр идем әле, – дип өстәде Биккол, сүз ара сүз чыгуга кинәнеп. – Владимирны күреп кайткан булыр идем. Үзебезнең күмәчләрне, кабарып пешкән ипекәйләрне сагындым, Мәүлә Хуҗа, татлы чишмә суларын, тыныч йортым, Мәфтухам.

– Син аңар өйләнергә иткән түгел идеңме соң?

– Кузгалып куйган идем бер, аннары менә бу хәл килеп чыкты. Кисәк кенә китеп бардым.

– Кайткач инде хәзер, боерган итсә.

– Исән-сау торсалар, Ходай Тәгалә насыйп итсә, булмас димә. Шуңа кинәнеп, торам әле, ичмасам, Баһман баһадирның кызын, Кол Галием җибәрә алдым. Зөлхидәсен дә коткарган булсалар…

– Ташбай углан җыеп алып китте инде, үзең шаһит.

– Шаһитын шаһит, имамым, кайчан шиккә калам, Күнбай бәк бер дә уфтанмады. Әйтерсең лә хатынын алып китмәделәр. Тәгаен гамьсез йөри. Ә баһадирны күрдең әнә, ничәмә еллар үткән, Карлыгачым дип җан ата.

– Берәүгә хатын-кыз – гөлчәчкә, икенче берәүгә – тигәнәк, Биккол. Җанына тигән булгандыр.

– Зөлхидәме?! Сөйләмә тузга язмаганны олы башың белән! Андый хатын мең елга бер туа…

Акрын гына караңгы төшә башлады, күк йөзендә берсе артыннан берсе йолдызлар кабынды. Биккол өчен алар барысы да таныш, үзгә. Ничәмә еллар киләп сарды ул, сәүдә юлларында йөри-йөри. Ничәмә тапкырлар күктәге йолдызларга карап яткандыр – хәтерләми. Әмма белә: монысы соңгысы, ары таба беркая да кузгала алмас. Йолдызлар, йолдызлар… Юлда шулай йоклаганда, аның төшенә һәрчак йолдызлар керер иде. Кайчак шул йолдызлар аның өстенә тәңкәләр булып коелдылар, кайчак яңгыр булып яудылар. Ул аларны кабаланып җыя башлар иде һәм җыя-җыя кычкырып җибәрер иде, үз тавышына үзе уянып китәр иде. Тамаша, үткән гомерне син аны…

Һәр калада өе булса да, аңарга күбрәк Үргәнечтә яшәргә туры килде. Аннары бер тапкыр Болгарга кайтып озаграк торгач, әни карчыгы вафат булды. Җирләде дә өчесен, җидесен, кырыгын уздырды һәм, урам аша торган, ире орышта ятып калган Мәфтуха атлы хатынга йорт-җирен, булган хезмәтчеләрен калдырып, яңадан Үргәнечкә китте. Бәхетле иде Биккол ул елларда, янында Кол Гали булды. Кол Гали аны – ата, ул исә аны углан итеп күрде. Һәм ул шулай иде дә. Бит ул аны, бик бәләкәй чакта ук, Үргәнечкә алып килгән иде. Үргәнечтәге хатыны, мәрхүмә, угланны карап үстерде, үз баласыдай күрде. Аннары Биккол аны Пәһлеван Мәхмүткә сабакка бирде. Аннан соң Машәрип оста кулында булды. Хәрби һөнәрдән сабак алгач, фарсы мөгаллиме вә галиме Рәҗап Нәзари кулына тапшырды, ахыр килеп, гарәп суфие Нур Мөхәммәдтән сабак алды. Ул арада Кол Гали балигъ булды, үзе сабак бирә башлады. Шул елларда ул күрше хатыны баһадир Баһман хәләле Зөлхидәне күрде. Биккол алардан беренче очрашканда ук курка калган иде. Ничекләр тартылды Кол Гали ошбу хатынга, ничекләр тегесе яратуын сиздермәскә тырышып изаланды. Биккол сукыр түгел иде, барысын да күрде. Әмма ышана иде: Кол Гали ахмаклык кылмас, Зөлхидәнең хәләл җефете бар. Аллага шөкер, ул-бу булмады, ике як та сынауны әйбәт уздырды. Язмышлары белән килешүләре булгандыр, күрәсең.

Аннары Елан елы килде, Үргәнечкә монголлар ябырылды. Баһадир Баһман гаиләсе белән монголларга әсир төште. Калганын исенә дә төшерәсе килми иде Бикколның. Шул көннән гүя мәхшәр башланды. Сәлахетдин аңа Илһам ханнан йөк китерде: ничек кенә булса да, монголлар ыстанына үтеп керергә һәм анда барган хәлләр турында хәбәр итеп торырга. Бер җайдан Илһам хан мең алтын да җибәргән иде, кул очына. Ә ул алтын Ләйләне коткарганда ярап торды…

Иртән ашап-эчкәч, олауларны җайлап, кузгалырга гына торганда, көтмәгәндә Болгар алае килеп чыкты. Әллә тагын Ташбаймы дип уйлаган иде Биккол, ялгышты, меңбаш Байморза икән. Йөгерек йөзбаш егетләре колакларын торгыздылар, атылып чыгарга җыендылар. Әмма Биккол аларга кымшанмаска кушты. Меңбашны хансарайда күргәне бар иде аның, баш иде, сәламен алды һәм кем икәнен танытты, Мәүлә Хуҗаны алгарак төртеп чыгарды.

Меңбаш барысын да аңлады, артына әйләнеп, егетләренә кире борылырга боерды.

– Хан сәүдәгәре! Борылабыз, Кандырча тарафына! – дип кычкырды.

Шуннан юлга кузгалгач, Мәүлә Хуҗа уч төбендәге кош теле хәтле генә кәгазьне Бикколга бирде.

– Меңбаш калдырды, укы, – диде.

Кәгазьдәге язмада «Биккол агай, кирмән капкалары ябык булыр, Хан капкасы аша керерсең. Илһам хан» диелгән иде.

Биккол чак кына кычкырып җибәрмәде, кош теле хәтле генә кәгазь шулхәтле шатлык китерсә дә китерер икән. «Онытмаган аны хан, онытмаган», – дия-дия кинәнде ул.

Сәфәр аеның 29 нчы көнендә Биккол сәүдәгәр кәрваны белән Хан капкасына килеп туктады. Аны күптәнге танышы, хан тамгачысы Асылгәрәй каршы алды.

– Товарың ни, кайдан? – дип сорады ул, бөтен рәвешен китереп, гәрчә Бикколның кем икәнен һәм каян кузгалганын тәгаен белсә дә.

– Үргәнечтән, Хивадан! – дип кычкырды Биккол.

– Уздырыгыз сәүдәгәрне! – дип боерды Асылгәрәй. – Төшерегез асма күперне, ачыгыз капкаларны.

Асма күперне төшерделәр, капкаларны ачтылар һәм кәрван әкрен генә калага уза башлады. Биккол сәүдәгәр һәм Мәүлә имам туган калаларының туфрагына бастылар һәм чак кына тузанлы юлга капланмадылар, чөнки таныш биналарны, мәчет манараларын, кальга диварларын, хансарайны күрүгә, күңелләре тулышып киткән иде. Биккол Йөгерек йөзбаш ягына карап алды. Йөзбашның күзе аңарда иде.

– Хан кәрвансараена. Кузгалдык! – дип кычкырды ул, Йөгерек йөзбаш ягына карап.

Калага килеп керүгә, шатлыгы эченә сыймастай кебек булган иде, таныш шау-шуга, шәһәр ыгы-зыгысына кереп чумгач борчыла башлады. «Йөгерек йөзбаш бүген үк Карлыгачны урласа?.. Әллә ниләр булып бетүе бар», – дип уйлады ул, торган саен хафалана барып. Кәрвансарайга җитүгә, ул Мәүлә Хуҗага ат бирде һәм өенә кайтарып җибәрде, ә үзе, олау сарайга кереп урнашкач, катына Йөгерек йөзбашны чакыртып алды.

Теге килеп керде, түргә узарга яхшысынмый ишекъяры калды.

– Уз, утыр, йөзбаш. Сиңа бер киңәшем бар. Берәр атна ял итик. Минем монда үз йортым, шунда торырмын. Ә мин монда һәммәсенә дә ия. Товарны базарга чыгар, саттыр, килеш, сатулаш. Һәммәсенә дә син ия. Саткан товарларга да, җыелган акчага да. Шуннан бер утырып киңәшербез.

– Яхшы, сәүдәгәр. Кирәгең чыкса, мин сине каян табармын соң?

– Мине монда белмәгән кеше юк. Ләкин син мине эзләп йөрмәсәң иде. Мин сине үзем эзләп табармын.

– Яхшы, сәүдәгәр. Килештек.

– Менә булды да. Егет икәнсең. Мине югалтма, мин калада. Әйтәм бит, мин сине үзем табармын. Төп йомышың мин беләм, ышан миңа, барысы да әйбәт булыр.

Йөзбаш еш-еш ияк какты.

– Мин шунда торырмынмы?

– Әйе, шунда. Син – кәрванбаш, син – ия. Хуш!

– Хуш, сәүдәгәр.

Биккол кәрвансарай капкасын узды һәм урамга чыкты. Ул туктады, тирән итеп сулыш алды һәм үзалдына: «Аллага шөкер, бер бәладән котылдым», – диде.

Ул хәтта ат та алып тормады, тизрәк өенә ашыкты. Тизрәк Кол Галине, Ләйләне, Мәфтуханы күрәсе килде. Хәйран, нәкъ менә читтә ул ошбу хатынны ярата башлады, читтән торып. Исән-имин торган булса, ул аны йорт хуҗабикәсе итәр. Аннары Кол Гали ни эшләп ята икән? Кыйссасын язып бетердеме? Бетергән булса, ханга бүләк иттеме?.. Ни өчендер Бикколның Кол Гали язган диван-кыйссаны Илһам ханга бүләк иттерәсе килә иде. Язган булса, ул аны ханга бирдертер, бәлкем әле, бергәләп барырлар: Кол Гали, Ләйлә һәм ул…

* * *

Көн сүрелеп бара иде инде. Ул, лапас астына кереп, киез җәйгән сәкегә ятты һәм баш астына кулын куеп уйга калды. Көтү кайта, сарык бәрәннәре бәэлди, сирәк-мирәк сыер мөгрәп куя. Биккол сәүдәгәр өе күрер күзгә зур булмаса да, ике катлы, күркәм һәм дә ямьле инеш буенда иде. Кичләрен, кояш баегач, Кол Гали еш кына бакчага чыкты, инеш буена төште һәм, басма кырындагы тактага утырып, су тавышын тыңлады. Инеш гүя кем беләндер сөйләшә, серләшә иде, һәрхәлдә, Кол Галигә шулай тоелыр иде.

Кайчак бу урынга ул иртәнге якта килә. Елгачык өстеннән өрфия шәльяулык кебек томан күтәрелгәнне карап торырга ярата. Әнә шулай хозурланып, куе томанның күтәрелүен, инеш суының шавын вә пышылдавын тыңлап торганда, аңа Мәфтуха апа сөенче килеп әйтте:

– Гали улым, Гали улым, Асылгәрәй улы килгән, кем, Бәхтияр. Артык малае Ташбай монголлардан әсир хатын-кызларыбыз коткарганнар, хәзер хансарай мәйданында, диләр. Күрәсе килмиме, дип әйтеп әйтә.

Кол Гали шунда тетрәнеп китте һәм ни өчендер нәкъ шул мизгелдә зиһенен Зөлхидә исеме телеп узды. Кол Гали ничек капка каршына чыкканын, Бәхтияр китергән атка сикереп атланганын хәтерләми калды, хәтта егет белән исәнләшергә дә, сәлам юлларга да онытты. Берара юл узгач кына исенә төшеп:

– Әссәламегаләйкем, егет. Кичерә күр, гел онытып җибәргәнмен. Белмәдегезме, кем кулыннан коткарганнар икән хатын-кыз әсирләрне?

– Ниндидер Күнбай бәктән, диделәр.

Кол Гали, йөрәге ат аягы астына төшеп киткәндәй, «трр!» дип атын туктатты.

– Кабатла әле, Бәхтияр туганый, кабатла!

– Күнбай бәк төмәнен Җаек аръягына куып, хатын-кызларны, олау-малларын йолып алганнар һәм барысын да хансарайга алып кайтканнар.

– Хатын-кызлар да шундамы?!

– Барысы да шунда, әсир ителгән монголлар да.

Ары таба сөйләшеп вә сорашып торырга тәкате калмады, атын хансарайга таба куалады. Ул ашыкты, ул кабаланды, әмма ни атланган аты, ни юлга төшкән халык аның ашкынуын һәм ни өчен ашкынуын белмәде: әле юлга аркылы төштеләр, әле тыкрыктан арба-ат килеп чыкты – юлны бүлде, әле бала-чага буталды. Шәехнең халәтен Бәхтияр аңламады, гәрчә бераз төшенсә дә, хәленә керергә ашыкмады, чөнки, хан җансакчысы буларак, ул урамнарда тәртип сакларга тиеш иде.

Ниһаять, мең бәла белән булса да, хансарай капкасына килеп тукталдылар. Бәхтияр атыннан сикереп төште, шәехкә булышты, атын алып калды. Кол Гали аңа бары тик: «Рәхмәт, туганым», – диде дә хансарайның түр яктагы бакчасына таба йөгерде. Нәкъ менә йөгерде, белә иде: аңа шәех башы белән йөгерү килешми, ләкин ул йөгерде, аңа карап калдылар, аны карашлары белән озаттылар, ә ул берсен дә күрмәде, берәүгә дә күтәрелеп карамады, ул фәкать түр бакча янындагы арык буена утырышкан, төрле төстәге баш киемнәреннән булган хатын-кызларны күрде. Хатын-кызлар янында Артык баһадир йөренә, әсирлектән котылган бахырларга нидер сөйли иде. Бөтен илгә даны таралган шагыйрь шәехнең үзләренә таба йөгерүен күреп, ул сөйләүдән туктады һәм шәехне көтеп алды.

– Әссәламегаләйкем, ба-һһ-а-дир! – диде Кол Гали, килеп җитүгә, сулышы кабып.

– Вәгаләйкемәссәлам, шәех! Ни булды?!

Шунда ул Аны күрде, күрде дә тәмам өнсез калды. Ул да Аңа карап тора иде, инде күзләре мөлдерәп яшь белән тулган, иреннәре Аның исемен пышылдый, йөзендәге сүнеп-сүрелеп калган нур әкрен генә балкый башлаган.

– Зөлхидә-әү, Зөлхидә-ү! – дия алды ул һәм, нигәдер тик торганда, Артык баһадир аягына төште. – Сезгә, Сезгә рәхмәтлемен, баһадир, Сезгә!

– Чү-чү, шәех, килешми, тор, бас. Сездәй кешегә мин үзем…

– Ю-у-к, баһадир, мин төшәм, мин Сезнең аякка. Мин Сезгә мәңге, мәңге бурычлы. Гомерем буена намазлыгымда Сезгә игелек теләрмен. Әл-хәмдү лил-лаһи Раббил-галәмин. Әр-рахманир-рахим. Мөлики яумиддин. Иййакә нәгъбүдү вә иййакә нәстәгыйн. Иһдин әс-сыйратәл мөстәкыйм. Сыйратәл-ләзинә әнгәмтә галәйһим гайрил мәгъдуби гәләйһим вә ләд да-а-алин. Амин.

– Амин, амин, шәех. Йа Раббым. Ни йомыш?

– Минем монда, ошбу затлар арасында хатыным бар, баһадир.

– Сөбханалла, шәех, сөбханалла. Сез… Йә-йә, аңладым.

– Алып китим мин аны, баһадир?

– Йа Аллам, шәех хәзрәтләре. Алып китә күрегез. Ханга әйтермен, аңлар.

– Сез коткардыгызмы аларны, баһадир?

– Юк, шәех хәзрәтләре, мин түгел, угланым Ташбай, – диде Артык баһадир, ниндидер горурлык хисе тоеп.

– Мин аның алдына да барырмын, баһадир. Барырмын һәм…

– Шәех хәзрәтләре, шәех хәзрәтләре, алып китегез хатыныгыз, алып китегез. Углан Сезнең каршыга үзе килер, үзе…

Ул Зөлхидәгә таба кузгалды. Зөлхидә дә аңа таба талпынып куйды, әмма кузгалмады. Әсирлектән коткарылган хатын-кызлар, бала-чагалар аларга исләре китеп карап торалар һәм ни булганын белмәүдән аптырыйлар иде кебек. Бигрәк тә Артык баһадир һәм аның сугышчылары, алар монда берничәү иде, әсир хатын-кызларны коткарган һәм Болгарга алып кайткан азамат егетләр. Алар һәммәсе дә шәех Кол Галине беләләр, ханмәчеттә вәгазьләрен тыңлаганнары бар. Артык турында әйтеп торасы да юк: аты илгә таралган шул Кол Гали әсирлектән азат ителгән ниндидер хатынга таба бара, сакалы буйлап яшьләре ага, әмма хатыннан башка берәүне дә күрми, әйтерсең лә Җәбраил фәрештәне күргән әүлия. Хатын исә кешеләрнең үзенә игътибар итүләрен сизми; яулык очы белән авызын каплады, әмма күзләреннән яшь бөртекләре тәгәри дә тәгәри. Үзе елый да кебек, үзе шатлыктан көлә шикелле, һич аңламалы түгел.

Кол Гали аның янына ук килде, беләгеннән алды, күзләренә карады. Шунда кисәк җир убылгандай булды, хатын аһ итте дә шәехнең күкрәгенә капланды һәм фәкать: «Кол Гали, бәгърем!» – дигән аваз ишетелде. Юк, бу гади генә аваз түгел иде, ошбу тамашага шаһит булган һәммәсе сизде, тойды: бу йөрәк түреннән чыккан әрнүле, шул ук вакытта шатлыклы вә куанычлы иңрәү авазы иде, ул гынамы, гүя хатынның соңгы сулышы, якты дөнья белән хушлашуы иде. Ләкин алай булмаган икән, икенче мәлдә, йөзен күтәреп, Кол Гали шәехкә карады, инде йөзе елмая, күзләреннән чаткылар оча, битләреннән нур балкый иде.

Артык баһадир белән азамат егетләр күзгә-күз карашып алдылар. Кол Гали исә зәңгәр күк йөзенә күз төшереп алды, аннары азамат егетләргә, әсирлектән котылган хатын-кызларга, бала-чагаларга киң итеп елмайды да:

– Без китик инде, инсаннар, мин үземнең насыйбымны таптым, – диде.

Алар борылып китәргә генә кузгалганнар иде, ике тәгәрмәчле арбага ат җиккән Бәхтияр килеп җитте. Атны җилле генә борып куйды да сикереп арбадан төште һәм шәех Кол Галигә:

– Рәхим итегез, шәех, ат-арба белән кайтыгыз. Утырыгыз. Борчылмагыз, атны үзем килеп алырмын.

Кол Гали аңа рәхмәт әйтте, Зөлхидәгә арбага утырырга булышты. Үзе, борылып, кулын күкрәгенә куеп, һәммәсенә рәхмәтен белдерде һәм кичерүләрен үтенде, шуннан соң гына арбага утырды, дилбегәне кулына алды. Атны җилле генә юырттырып хансарай капкасыннан чыгып киткәч кенә, Зөлхидә аның беләгенә сарылды һәм:

– Синме бу, Кол Гали? – дип сорады.

– Мин, Зөлхидә, мин. Аллаһы Тәгалә безне тагын кавыштырды. Күпме, күпме хыялландым мин синең хакта, Зөлхидә, күпме йокысыз төннәрем уздырдым…

Зөлхидәнең күзләреннән яшь акты, яшь бөртекләрен җил чигәсенә тәгәрәтте, әмма ул күз яшен сөртмәде, сагыш, кайгы, хәсрәт яше түгел иде бу, шатлык, куаныч, сөенеч яше, мәхәббәт яше иде.

– Өнемдәме бу, Кол Гали, төшемдә түгелме? Мин Болгарда! Чынлап та, син утырып барасыңмы атта, башка бер-бер кеше түгелме?!

– Мин сине тагын шатландырам әле, бәгырь, тагын сөендерәм. Сиңа әйтмәгәннәрдер әле, белмисеңдер?..

– Мин куркам, Кол Гали, барысын да берьюлы әйтмә, йөрәгем ярылыр дип куркам. Зинаһар, әйтми тор, сабыр ит…

– Биккол атам, Мәүлә Хуҗа имам хәзрәтләре исәннәрме, алар да бит Сүбәдәй баһадир ыстанында, диделәр?

– Мин аларны күрмәдем, миңа аларны күрсәтмәделәр. Ләкин имам хәзрәтләрен бер тапкыр күргән идем, тирмә яныннан үтеп китте. Мине беркая да чыгармадылар, берәүгә дә күрсәтмәделәр, Кол Гали. Болгарлар һөҗүм иткәч тә, аларны Җаек аша кичереп куйганнар дип кенә сөйләнделәр монгол әсирләре. Мин аларга каһәр теләдем, Кол Гали.

– Каһәр теләдең?! Зөлхидә, бит алар – хан кешеләре, Сүбәдәй баһадир ыстанына Илһам хан тарафыннан җибәрелгән махсус кешеләр.

– Шымчылар?!

– Мин алай дип әйтмәс идем, Зөлхидә. Йә, ярый, соңыннан, соңыннан. Беләсең килсә, Ләйләне нойон кулыннан Биккол атам коткара, шактый алтын түләп.

– Бу хакмы, Кол Гали? Хакмы?! Кая соң ул бала, минем бәгырь парәм, кайларда, ялгыз каздай каңгылдап, әсир ителгән әнисен эзләп йөри?! Белсәң әйт, Кол Гали җаным. Ярыймы миңа шулай әйтергә, рәнҗемәссеңме?..

– Зөлхидә, Зөлхидә, шулай ук сизмәдеңмени, белмәдеңмени сиңа Үргәнечтә үк үлепләр гашыйк булуымны, әллә соң миннән яшьсенеп көлдең генәме?!

– Кол Гали, бәгърем, әйтмә алай, әйтә күрмә, мин ул вакытта чарасыз идем, хаксыз…

– Баһман баһадирны…

– Монголлар күз алдымда кылычтан уздырдылар. Хуштан язып егылдым.

– Баһадир, – димәк, шәһит, – диде Кол Гали, гәрчә бу хакта Ләйләдән ишеткән булса да. – Урыны оҗмахта булсын. ӘЛәйлә бездә, Зөлхидә, бездә! Болгарда!

– Хакмы шул, хакмы шул, Кол Гали, бәгырь каным?!

– Хак, Зөлхидә, хак…

– Әй өзгәләнгән иде дә сабыем аерылганда, әй өзгәләнгән иде…

Кол Гали атны ике катлы, зур түбәле йортның капка янына туктатты, алдан төшеп, Зөлхидәгә арбадан чыгарга ярдәм итте. Хезмәтче Хәйрулла йөгереп чыкты, капканы ачарга кереште.

– Хәйрулла абзый, Хәйрулла абзый. Атны бәйләп кенә куй, йортка кертеп торма, хәзер аны килеп алырлар.

– Хуш, Кол Гали углан, шулай итәрмен.

Капканы ачып, эчкәре уздылар. Болдырга, атылып, өстенә сыек зәңгәр төстәге бала итәкле күлмәк кигән, башына энҗеле калфак каптырган Ләйлә килеп чыкты. Ул башта аптырабрак калды, чөнки әнисен танымады, бәлкем, киеме дә саташтыргандыр, ул фәкать мөгаллимен күрде. Күрде һәм күңеленә ниндидер шик кереп оялады, әмма икенче мәлдә инде мөгаллиме белән болдырга таба атлаган хатын йөзендә кемнедер төсмерләде, төсмерләде генә түгел, таныды һәм бәрелә-сугыла түбән төште, әнисенең кочагына кереп сеңде.

– Әнием, әнием! – диде ул һәм әнисенең күкрәгенә кереп эрегәндәй булды. – Әнием, бәгърем…

– Балам, балакаем, бәбкәчем минем, очрашыр көнебез дә булыр икән, балам. Бәбкәчем, Бүләгем, Ләйләм минем…

Кол Гали аларга шатлыгын яшермичә, күзе тулы мөлдерәмә яшь аша карап торды. Көткән идеме бу очрашуны ул?.. Яшерми, көтмәгән иде, гәрчә өметен җуймаган булса да, хыялында һәрчак шулай бер очрашулары хакында кат-кат уйлаган һәм күз алдына китергән булса да. Бүген аның хыялы тормышка ашты – Зөлхидәсе табылды. Моның янына икенче бер зур вә кәттә куаныч – ана белән кыз табыштылар. Аллаһым, моннан да зур бәхетнең булуы мөмкинме?! Инна, ә тауна кәл Кәүсәр. Фәгъсалли-ли Раббикә уәнхар. Иннә тани-якә һу-уәл Әбтар. Йа Мөхәммәд, без сиңа шөбхәсез Кәүсәрне бирдек. Ул хәлдә Раббың өчен намаз кыл вә корбан чал. Шулай эшләмәгән кешенең нәселе киселәчәк… Рабби!

– Кем, кем сине коткарды, балакаем?

– Биккол бабакай, Сәлахетдин абзый, Җамалбикә абыстай, әнием. Әнием, әнием, әнием! – дип тәкрарлады Ләйлә һәм әле әнисенең битеннән сыйпады, әле чәч толымнарына кагылды.

– Балам, балам, балакаем! Бәбкәчем! Син җиткән кыз булгансың икән ич инде, әниеңне дә узып барасың түгелме?..

Зөлхидә Кол Галигә карады, үз итеп елмайды, бит очларына алсу нурлар кунды.

– Ничәмә тапкыр мин: «Әнием, әнием, әнием!» – дип әйтергә хыялландым, әнием, бәгърем, тик янымда син булмадың. «Әнием!» дип, төннәрен мендәрем чылата-чылата елар идем.

– Мин дә, мин дә, балакаем. Төшләремә керер идең, сагындым, саргайдым, сине күрә алмыйча үләм дип тора идем инде. Аллаһы Тәгалә ярдәм итте, күрдем, таптым. Мөгаллимеңә рәхмәт, Кол Гали абыеңа.

– Соңыннан, соңыннан, әйдәгез, башта кереп, һичьюгы, чәйләп алыйк. Аннары мунча кереп чыгарсыз. Хәйретдин агай, мунчаны карап куй әле анда. Теге чормадагы мәтрүшкәле себеркене төшер. Монголлар мунча керүнең ни икәнен белмиләр…

– Яхшы, Кол Гали энем, эшләрмен.

Икенче катка күтәрелделәр. Кол Гали үз бүлмәсенә үтте, өстәле янына килеп утырды, каләмен алды. Кыйссаның хәтимәсе язылмаган иде, каләмен кулга алуга, көтмәгәндә берсе артыннан берсе күркәм иң кирәк сүзләр коела башлады:

 
Аты Гали моны тезгән бахыр колның,
Егерме дүрт иҗек итеп тезде юлын,
Ярлыка Син, йа Рәхим, мин гасый колың,
Рәхмәтеңнән өлеш өмет итәм имди.
 
 
Өмет тота бу гөнаһлы Син мәүләгә,
Син юмарт, Син рәхимле һәм Син изгегә,
Мәрхәмәт кыл, йа Рәхим, ул Кол Галигә, —
Кайгылы күңлем Син шат кыл имди…
 

Каләме туктады. Уйга чумды, йөрәге леперди башлады, күңеле каядыр ашкына. Күңел шикләнә, икеләнә, гасабилана, сыкрый, чарасызлана. Таптымы ул аны?.. Югалтуы шулмы?.. Бит ул һәрчак аның турында кайгыртты, хәтта төшләрендә дә гел аны сөйде, аны теләде. Хак, Ләйлә үзендә яши башлагач, ул аларны еш кына буташтырды, төшенә әле берсе, әле икенчесе керде. Соңыннан, тәгаен уянгач, төшендә булган хәленнән үзалдына оялып, кызарынып ятты. Әмма ул белә иде: болар барысы да тәүге мәхәббәткә – Зөләйхага, аннары Зөлхидәгә барып тоташа. Кыйссага тезгән энҗедәй юллар да аңа багышланды, аңа вәгъдәләнде – язган юлларының барысы да аларның сафлыгына, гыйффәтлелегенә мәдхия иде. Яшерми: ул гамәли тормышында Зөлхидәне көтте. Иң авыр, иң сагышлы, иң үкенечле мәхәббәте – Зөлхидә иде. Һәм ул бүген күктән төшкән кебек аның янында, дивар аша гына, үреләсе дә аласы кебек. Тик хакы бармы моңа аның?..