Текст книги "Xatirələr"

Əlisa Nicat

Xatirələr.

KEÇMİŞLƏ KÖÇƏNLƏR

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 55-ci kitab

1

Ön söz

DAHİNİN HƏYATI

Axşamın alatoranlığı, soyuq, sərt şimal küləyi bu naməlum qocanı Masazır körpüsünün altında, dar bir küncə sığınmağa məcbur etsə də, qıvraq görünürdü. 77 yaşında olsa da, başını dik tutub şax qaməti ilə ətrafa boylanır, gözləri ilə hansı tərəfdən gələ biləcəyimi arayırdı.

Uzaqdan onu görür, özüm də bilmədən yavaş yeriyir, adamın sifətini qarsan soyuq, sazaqalı qış

havasında körpünün solğun işıqları altında dayanan bu məchul insanın taleyini göz önünə

gətirir, 20 illik dostluğumuz dövründə tanış keşməkeşli həyatını bir daha xəyalımda canlandırırdım.

Bu bir neçə dəqiqədə bütün həyatı sürətlə gözlərimin qarşısında vərəqləndi və məni az qala soyuq tər basdı, papağımı əlimə alıb kürkümün yaxasını açdım, əlimin biri ilə yaxınlıqdakı ağacdan tutub özümü topladım. Xeyli müddət zəif, qırmızımtıl körpü işığının altında duran bu çəlimsiz, arıq cüssəli insana baxdım. Onun nə düşündüyünü, bu dəfə hansı deyilməmiş

mövzunu düşündüyünü təsəvvür etməyə, daxilinə nüfuz edib bir anlıq o olmağa, dünyanı onun kimi görməyə cəhd edirdim. Lakin bu mümkün idimi, onun düşündüklərini başqaları düşünə bilərdimi, onun həyatını özgələri onun kimi yaşaya bilərdimi?!

Bu mübhəm, qarmaqarışıq sualların təsiri altında başımı bulayıb ona yaxınlaşdım. Altı aydan sonra, nəhayət, vaxt tapıb görüşə bildik. Bir qədər söhbət edib fikirlərimizi bölüşdük körpü altında. Narahat bir yerdə, ayaqüstü bölüşdüyümüz fikirlər bizdən, ətrafdakı maşınlardan, o tərəf-bu tərəfə qaçışan insanlardan çox-çox uzaqdı. İnsanın yaranışından, ilk dəfə ayağa qalxıb əllərini tanımasından, ibtidai ailənin necə yaranmasından başladıq. Səmaya üz tutub kainatın ənginliklərinə gedib çıxdıq. Ulduzlardan danışdıq, qalaktikalara baş vurduq.

Yenə qayıdıb bir anlıq uzaqlaşdığımız bədbəxt insan nəslinin üzərində dayandıq və burada söhbətimiz qurtardı…

Bu qoca müdrik külliyyatının son üç cildini mənə bağışladı. Yenə ayrıldıq. O getdi. Dayanıb arxasınca bir də baxdım və bu dəfə kövrəldim. Gözlərimdən axan yaşın səbəbini özüm də

anlamağa çalışırdım. Gecələr yatmayıb yazan, gündüzlər çoxunu piyada, qalanını isə avtobusla uzun yol qət edib yazdıqlarının bir hissəsini cüzi qonorar müqabilində qəzetdə çap etdirən, ən aşağı dövlət təqaüdü, bir neçə günə çatacaq qonorarla bu adam ailəsi ilə necə yaşayır?! Bu məşəqqətə necə dözür, bu iradə, səbir, dözüm haradandır?! Bu necə insandır?! Axı istəsəydi, bu məşəqqətdən çoxdan xilas olar, çoxları kimi varlanıb firavan həyat sürərdi. Ancaq o, məsləyinə, əqidəsinə qarşı getməkdən imtina etdi, hamının can atdığı rahat, gözəl həyatdan boyun qaçırdı.

Bu insan ömrü boyu döyüşüb-çarpışıb. Bu qədər döyüşkənlik, cəngavərlik ruhu, tükənməz enerji ona haradan verilir, üstəlik, ilahi fikirlər, balaca beynindən tökülən bu qədər təxəyyül, düşüncə məhsulları bu kiçik bədəndə harada yerləşir?! Görəsən, bu insanın bilmədiyi, haqqında məlumatı olmadığı bir həyat, kainat sirri varmı?! Bu qədər yaddaş, güclü bilik hansı mənbədən qaynaqlanır?! Bitib-tükənməyən bu sualların ağırlığına tab gətirmək məni üzürdü.

Uzun illərdir, geydiyi nimdaş kürkdə özünü soyuqdan qoruya-qoruya Masazırın dar, əyri-üyrü, palçıqlı küçəsi ilə şəraitsiz komasına tələsir, heç şübhəsiz, öz zamanını gözləməyə gedirdi.

84 illik ömründə onu başa düşə bilənlərin və başa düşmək istəyənlərin sayı barmaqla sayılacaq qədərdi. Görəsən, qibtə edilməyən, bəlkə də, ən qibtə olunası, son dərəcə maraq kəsb edən heyrətamiz ömrü tam başa düşülməsinə kifayət edə biləcəkdimi?! Yəqin ki, yox. Tarix çoxdan sübut edib ki, belə adamları öz dövründə anlamırlar və sanki bilərəkdən anlamaq da istəmirlər. Hərgah hamı oturub onun axirətini gözləyir ki, öləndən sonra bu ağlasığmaz, əzablı 2

həyat dövründə bu insanın nə demək istədiyini başa düşsünlər. Sonra da ona heykəllər, büstlər ucaltsınlar, adına küçələr verib arası ilə yerisinlər, əsərlərini bestseller kimi dalbadal nəşr edib milyonlar qazansınlar, kitablarını dərsliklərə salıb körpə uşaqlara nümunə göstərsinlər və yeni nəsilləri məhz bu cür olmaq istiqamətində, belə dahiyanə əsərlər yaratmaq yolunda tərbiyələndirsinlər, acı ömrünü kitablara salıb bu qüssəli həyatını oxuyub kədərlənsinlər.

Dahinin həyatı başqa cür olmur, ey dili-qafil. Bu yolu sən seçməmisən ki, şikayətlənəsən.

Dahilik sənin taleyin, ona boyun əymək nəsibindir.

Binnət QƏRİBLİ

filosof, publisist

3

Uzun zamandır, demək olar ki, 20 yaşımdan gündəlik yazıram. Bəzən ara versəm də, bütün həyat yolum o qalın dəftərlərdə əks olunub qalır. Qocalığın sahilinə yaxınlaşdıqca hiss edirəm ki, həyatımda çox şey – çox yaşantılar, çox xatirələr və hadisələr gündəliklərdə öz əksini tapmayıb. Görüşdüyüm və həyatımda müəyyən rol oynayan insanlarla münasibətlər –

oxuculardan nə gizlədim – gənclik dövrlərimdə sevdiyim, vurulduğum qızlar elə bil unudulub.

Ən əsası isə yalnız indi olub-keçən saysız hadisələrə, uğur və uğursuzluqlara qiymət verə bilir, hansının nədən yarandığı, nə ilə nəticələndiyi indi mənə aydın olur.

Ona görə də son illər memuar yazmaq zərurəti hiss etdim və gecələr qalxıb beş-altı yaşlarımdan bizim günlərəcən keçmişimi ardıcıl, sistemli şəkildə əks etdirməyə çalışdım.

* * *

Zaman hər altmış-yetmiş ildən bir bütün canlı sakinlərini, hətta cansız evləri, binaları və ya yarımcanlı hesab edilən ağacları belə, özü ilə yığıb aparır. Gedər-gəlməzə, yoxluğa… Bütün bu altmış ildə yaşayanlar elə gedir ki, sanki heç vaxt olmayıblar.

Yəni zaman sanki deyir, “mənimlə gəlmisiz, mənimlə də getməlisiz”.

Amma nəinki insanlar və başqa canlılar, qeyd etdiyim kimi, hətta ağaclar, evlər belə, təkrarsızdır. Hər birinin öz taleyi, öz görüntüsü var. Hətta deyərdim ki, bütöv məhəllələr belə

yox olub öz evləri və ağacları, hasarları ilə bərabər köçüb gediblər.

İnsanlar isə dünyaya gəlməkdə davam edir. Amma bunlar artıq başqalarıdır.

Münasibətlərsə əvvəlki kimi, bəlkə də bir qədər qəliz şəkildə davam edir.

Bütün yaxşılıqlar məqsədli, pisliklər isə təbiidir. Yəni birincilər düşünülüb edilir, ikincilər isə insanların təbiətindən gəlir. Beləliklə, gəlib elə bir yaşa dolduq ki, artıq bütün gecə

düşüncələrimiz, xüsusilə yuxularımız keçmişimizlə bağlı olur. Bu keçmiş, bu bitib-tükənməz xatirələr, Nitsşe demişkən, bütün gecə bizi əzir, hətta haylı-küylü gündüzlərdə belə, rahatlıq vermir.

Əslində, hər şey məhəlləmizdən başlayır. Elə mənim şüurlu həyatım da. Bu məhəllə, bu qonşular kimlərdi? Bu barədə bir az sonra.

Ailədə dörd qardaş, iki bacıydıq. Ancaq kiçik qardaşımız Məhərrəm doğulana qədər (1941) öz evimiz, həyətimiz olmayıb. Uzun illər Lənkəranın Böyük Bazarının müəyyən məhəllələrində, orda-burda kirayədə yaşamışıq. Axırıncı kirayə qaldığımız ev, daha doğrusu, otaq sonra özümüzün olacaq evimizdən bir az aralı, Ağabəyim nənənin evində idi. Bu dördotaqlı, uzun eyvanlı, hündür evdi. İki otaqda Ağabəyim nənə oğlu İmanqulu və qızı Nəcibə ilə yaşayırdı. Həyətdə gözəl Mələs və talışların Şəlem adlandırdıqları dadlı armud ağacları vardı. Ancaq bu ağacların meyvələrinə toxunmaq ixtiyarımız yoxdu. Bir qədər axsayan Ağabəyim nənə çox zabitəli və qaraqabaq qarıydı.

1940-cı illərin əvvəlləriydi. O vaxt böyük qardaşım Səadətin 10-12, mənim beş-altı, Qəhrəmanın isə iki-üç yaşı vardı. Məhərrəm və qızlar hələ doğulmamışdılar.

O vaxtlara aid Səpnəkəran kəndində “spolkom” işləyən atamın evimizdə olan bir qonaqla bağlı hadisə hələ də yadımda qalıb. 1940-1941-ci illər idi. Evimizdə qonaq olanda təbii ki, yaxşı yeməklər bişirilərdi. Anamın növ-növ xörəklər bişirməkdə tayı-bərabəri yoxdu. Həmin gecə

lənkəranlıların “azatmayı” adlandırdıqları qızılbalıq (losos) qızardılmışdı. Qonaq İrandan gəlmişdi. Atamla söhbətlərindən məlum oldu ki, İrana casus kimi keçmiş, ancaq uzun müddət indi bildiyim kimi, Gilan əyalətinin qamış bataqlıqlarında dolaşmalı olmuş, güclə salamat qalıb, nəhayət özünü Təbrizdəki sovet konsulluğuna çatdıraraq orada müalicə almışdı.

4

Evin və həyətin bir tərəfi küçə, o biri tərəfi Əbucə xalanın iri həyəti idi. O həyətdə də bir iri armud və bir neçə nəhəng qoz ağacı vardı.

Ümumiyyətlə, bütün uşaqlar kimi mən də həddən artıq meyvəpərəstdim. Ancaq öz ağaclarımız yox idi. Bazardan nə atamız, nə də anamız heç vaxt meyvə almazdılar. Olsa da, nadir hallarda. Ümid qalırdı özümüzə. Özümüzün də pulumuz olmazdı. Ata-anamız heç vaxt bizə xərclik üçün pul verməzdilər. Yəqin ki, uşaqdıq, ona görə. Amma yadıma gəlir ki, elə

sonralar, məktəbli olanda da belə olmuşdu.

Əlbəttə, hər qadının, hər ananın öz xasiyyəti, xarakteri var. Eləcə, atanın da. Təbii ki, ata-anamız övladlarını sevirdilər. Amma bu, çox özünəməxsus sevgi, çox sərt məhəbbət idi.

Hətta qeyd edim ki, səhv eləmirəmsə, dərzidə ilk bahalı kostyumu universitetdə tələbə

olarkən tikdirmişəm. Ona qədər, yəni iyirmi yaşına kimi yay-qış ucuz mallardan tikilən paltar geyərdik. Axırı bir dəfə hirslənib anama qışqırıb dedim ki, nə vaxtacan bizə “detdom”

parçalarından kostyum, ayrı-ayrı mallardan olan, sətin parçalardan pencək və ucuz şalvarlar tikdirəcəksiz? Anam çox sakit təbiətli uşaq olan mənim bu ittihamıma mat qalıb deməyə söz tapmamışdı.

O dövrdən yadımda qalan Əbucənin qoz ağacları ilə bağlıdır. Payızda səhər tezdən duranda məftil hasarın altından keçib qorxa-qorxa və tələsə-tələsə gecə yerə düşüb qabığı partlayan yaş

qozları yığmağım hələ də yadımdadır. Bu, beş yaşında olan mənim üçün az qala bayram olardı.

Ona görə ki, məhəllədə uşaq oyunlarının ən prestijlisi “qoz-qoz” oyunu idi. Çünki aşıqdan fərqli olaraq qoz ləzzətli idi və qeyd edim ki, o dövrün meyvələri indikindən dəfələrlə dadlı olurdu. Doğrudur, aşıq-aşıq da çox oynayardıq. Ancaq aşıq sadəcə sümükdü, qoz isə yağlı və

ləzzətli meyvə.

Uşaqlar, əlbəttə, məktəb yaşına qədər həyatlarının ləzzətli dövrlərini yaşayırlar. Bütün günü küçədə, dalanda müxtəlif oyunlar oynayıb keyf edirlər.

Bütün heyvanların, canlıların körpələri oynamağı sevir. İtlərin, pişiklərin, hətta vəhşi heyvanların da. Lakin heyvanlarda bu oyun dövrü çox az çəkir. Çünki təbiət onların uşaqlığı üçün lap az vaxt ayırıb. İnsanların körpələri isə məktəbə gedənə qədər, hətta ondan sonra da səhərdən-axşamacan oynamaqdan başqa heç nə bilmirlər. Özü də unutmaq olmaz ki, o vaxtlar illər indikindən çox-çox uzun çəkirdi.

Məhəllə uşaqlarının həm yaş, həm də boyca ən böyüyü “domkom” (evlər müdiri) Ağabbanın oğlu Əlihüseyn idi. Bir az əqli natamamlığına görə məktəbə getməsinin və elmləri dərk etməsinin faydasız olduğunu görüb ata-anası onu sərbəst buraxmışdılar. Məlumdur ki, hər övlad, hətta şikəst olsa belə, valideynləri üçün əzizdir. Hətta çox vaxt şikəstlər sağlamlardan daha şirin olur. Görünür, belə uşaqlara valideynlərin yazığı gəlir. Əlihüseyn isə

sağlam, cəld və diribaş idi. Sonralar o, heç bir savad istəməyən Yanğınsöndürmə idarəsində işə

düzəlib, hətta evlənib ailə başçısı da oldu.

Bütün günü oynadığımız məhəllə uşaqları – Fikrət, İlyas, Paşa, Bayram, Adil, İsmayıl, Xəlil və başqaları idilər. Əlbəttə, məndən iki yaş kiçik qardaşım Qəhrəman da daim bizimlə olardı.

Onlar məktəbəqədərki dövrün dostları, o vaxt dediyimiz kimi “partnyor”larımız idilər.

Məktəbli dövrün isə öz dostları vardı və onlar barədə hələ xeyli söhbət olacaq.

Məktəbəqədərki məhəllə uşaqları və o dövrün yadımda qalan hadisələri, əlbəttə, xarakterimin formalaşmasında, psixikamda dərin iz buraxdığından uzun illər yuxumun əsas mövzusu idi. Aydındır ki, yuxu bütün yaşantıların, bütün baş verənlərin bir növ disketə çəkilib beynin rəflərinə düzülməsidir. Gecələr çox vaxt təbiət onları işə salır.

5

Əgər anamın xəbərçiliyi ilə atamızın gələndə öz enli dəri qayışı ilə bizə divan tutması hadisəsi illər boyu dönə-dönə təkrar olunmasaydı, uşaqlıq dövrünü doğrudan da, ən qayğısız və ləzzətli dövr saymaq olardı.

Müharibə illəri idi. Atam Səpnəkəran kəndində İcraiyyə Komitəsinin sədri – “spolkom” idi.

Səhv eləmirəmsə, 1942-1946-cı illərdə. Ondan əvvəl isə “Kirov” sovxozunda “politotdel” idi, yəni siyasi şöbə rəisi. Sonralar bu vəzifə sovxozlarda partiya katibi adlandı.

Lap uşaqlıq, bağça illərinə aid olan o dövrdən yadımda qalan odur ki, bu sovxozda taxta və

ağacdan tikilmiş dövlət evində yaşayırdıq. Yadıma gəlir ki, bağçaya gedirdim və orda hansısa o dövrün vətənpərvərlik mahnısını hey oxuyardıq. Yadıma gəlir ki, sovxozda qalıb orduya getməyən kişilər axşamlar təlim və döyüş hazırlığı keçər, cərgəyə düzülüb marş addımlarla küçələrdən keçərdilər.

Müharibənin ikinci ilində, atam Səpnəkəranda işləyəndə hər yanda aclıq olsa da, vəziyyətimiz pis deyildi. Atam kolxozdan aldığı buğda və un “payok”unu evimizə qətirər, ilboyu anamın bişirdiyi təndir çörəyini yeyərdik.

Səpnəkəran kəndi Lənkərandan 10-15 kilometr aralı, Bakı-Astara şosesi üstündə bol meyvəli, xüsusilə gilas ağacları ilə məşhur kənd idi.

Hələ məktəbə getmirdim və atam çox vaxt həftədə bir dəfə evə gələrdi. Ona görə də dörd oğlundan (Məhərrəm də hələ körpə idi) yalnız məni özü ilə aparıb kənddə yanında saxlayardı.

Qayğısız halda günlərimi, xüsusən yaz, payız aylarında, kəndin iri gilas bağında keçirər, ağaclara çıxıb budaqlarda qalıb bürüşən dadlı gilasları qoparıb yeyərdim.

İdarənin həyətində nəhəng şəlem ağacları var idi. Payız günləri həyəti örtən xəzəllərin altında bəzən bir də görürdün sap-sarı, ətirli armud var. Götürüb ləzzətlə yeyərdim.

Günorta atam məni çağırar, bişirdiyi qayğanağı (o ancaq bunu bişirə bilirdi) birlikdə

yeyərdik.

Taxtadan tikilmiş ikimərtəbəli binanın aşağı otağı atamın idarəsi, yuxarıdakı isə yataq otağımız idi.

Atama “bon” verib orduya aparmamışdılar. Yaşı əllini haqlamışdı. Ancaq üç əmim – Bali (Balaxan), Feyruz və Dənzi orduda idilər. Elə böyük əmim Rəşidin oğlu Baloğlan da. Onların Separadi kəndində evləri, həyətləri və ailələri vardı. Sonralar müharibənin ortalarında Bali əmim yaralanıb gəldi. Sağ əlində bir neçə barmağını qəlpə alıb aparmışdı. Başqa yarası da vardı, amma müalicə olunub evə buraxılmışdı.

Atam vaxtaşırı Separadiyə gedib onların, xüsusilə çox sevdiyi Feyruzun ailəsinə maddi kömək edərdi.

Anam Qızbəs də Separadidən idi. Atamgil təqribən 1910-cu illərdə, ataları Əkbər vəfat edəndən sonra bütün əcdadlarının yaşadıqları Lerikin Zuvand mahalının Yuxarı Gədik kəndindən analarına qoşulub beş qardaş və bir bacı gəzə-gəzə gəlib bu kəndə çıxmışdılar. Ev tutub ana paltar toxumaq, böyük oğlan Rəşid onun-bunun evində işləməklə dolanmışdılar.

Anaları 30-cu illərdə rəhmətə getmişdi.

1919-1920-ci illərdə vəziyyətlərinin çətinliyini görən atam Qulam Bakıya gəlmiş, neft mədənlərində fəhləliyə başlamışdı. Burada yaxşı qazanıb həm özü dolanmış, həm qardaşlarına göndərmiş, həm də bir az ehtiyat yığıb saxlamışdı.

Atam sonralar Bakı həyatından çox danışardı. Görünür, həmin dövr gəncliyinin ən yaxşı çağlarından olmuşdu. Dediyinə görə, o vaxtlar neft mədənində işləyən fəhlələrə hədsiz diqqət və qayğı varmış.

6

Bir neçə il sonra, yəni 1924-cü ildə o, Kommunist Partiyası sıralarına keçirilib, əvvəlcə

namizəd, 1926-cı ildən isə partiya üzvü olub.

1928-ci ildə partiya “şüurlu fəhlələri” rayonlara işləməyə çağıranda atam da onlara qoşulub Lənkərana gəlmiş, sonra o vaxt Vərgəduz adlanan Yardımlıya təyinat almışdı.

Separadiyə, anası və qardaşlarının yanına tez-tez gələn atam 1925-1926-cı illərdə burada Mirzəli kişinin on dörd yaşlı qızını görüb, istəyib. Əvvəlcə qızın atası verməyib, sonra üstünə

çoxlu adam tökülüb, axırı razılaşıb. Qız azyaşlı olduğuna görə nişanlı qalmış, nəhayət, 1928-ci ildə yaşı on altıya çatanda evlənmişdilər. Onda da kəbin kəsdirmək mümkün olmadığına görə,

“zaqs”a anamdan bir neçə yaş böyük xalam Mədinəni aparıblar.

Beləliklə, atam Qulamla anam Qızbəs evləniblər.

Mirzənin gərək ki, dalbadal iki qızı olduğuna görə, üçüncü qız – anam doğulanda adını Qızbəs, yəni “qız, bəsdir” qoymuşdular. Bundan sonra onun daha bir qızı olub, yalnız dördüncü qızdan sonra bir oğlu dünyaya gəlib. Qurban adı qoyulan oğlandan sonra Mirzənin daha iki qızı – Dilavər və Şahbikə dünyaya gəliblər. Beləliklə, xalalarım Həlimə, Mədinə, Mülkü, Dilavər və nəhayət, Şahbikə, anam da daxil olmaqla altı qız və bir qardaşları olub.

Yadımdadır, müharibə dövrü idi, altı-yeddi yaşım olardı. Dayım Qurbanı qarlı bir qış günü orduya apardılar və sonra heç bir xəbər-ətər gəlmədi.

Çox mehriban, yumşaq təbiətli cavan idi.

Xalalarım hamısı mehriban və gözəldilər. Bircə Mədinənin övladı olmadı. O və ən kiçiyi Şahbikə çox vaxt bizdə yaşadıqlarına görə onlarla bağlı xatirələr daha çox yadımda qalıb. Bu barədə hələ söhbət edəcəyik.

Atam əvvəllər Yardımlı və Lerikdə, sonralar Lənkəranda müxtəlif vəzifələrdə qulluq edib, arada partiya kursunu bitirib. Amma 1943-cü ilə kimi öz evimiz olmadığına görə orda-burda qalırdıq.

Ata babamı və nənəmi görməmişik. Ana babam Mirzəli və nənəm Gülbəyim isə hələ də

yadımdadırlar. Hədsiz mehriban və mülayim təbiətli insanlardı. Separadidə çox böyük həyətləri, həyətdə saysız meyvə ağacları vardı. O ağacların, xüsusilə armudların artıq nəsli kəsilib. Evin qabağında nəhəng armud ağacı vardı. Ona “Qara hülə”, yəni “Qara armud”

deyərdilər. Dadı hələ də yadımdadır girdə, boz rəngli, iri meyvə idi.

Lənkərandan araba ilə kəndə səfərlərimiz yadımdadır. Orda bütün günü həyəti gəzər, bir də

görərdim ki, həyətin ayaq dəyməyən kol-koslu bucaqlarında gözəl şaftalı, albalı, heyva ağacları toxunulmadan qalıb. Onların meyvəsi heç dərilməz, bu da mənimçün bayram olardı.

Mirzəli ilə Gülbəyim müharibə illərində altmış-altmış beş yaşlarında, heç şübhəsiz ki, ehtiyacdan öldülər. Çünki o illərdə hərə öz hayında idi. Yadıma gəlir ki, Lənkəranda elə

yollarda, yaxud şəhərin ortasındakı bağda neçə-neçə adam uzanıb acından ölərdi. Dəhşətli illər idi. Heç kim heç kimin hayına qalmır, hərə özünün, öz ailəsinin dərdini çəkirdi. Şəhərdə

yaşayanlar üçün nisbətən yaxşı idi. Çünki talonla “qalac” – qara çörək alırdılar. Kərpic şəklində, amma bir az qalın, hərəsi bir kilo olan, qapqara undan bişirilmiş çörək idi. Onu elə-belə yemək ləzzət vermədiyinə görə dilimləyib sobanın üstündə qızardar, sonra xırçıltı ilə yeyərdik.

Babamın yerdən bir qarış hündür olan torpaq döşəməli, gərək ki, qamış və torpaq divarlı evi vardı. Bu evdən daim qəribə, xoş torpaq ətri gələrdi.

Yadımda deyil haçan, yəqin ki, 40-41-ci illərdə Mədinə xala ilə gah qardaşım Qəhrəmanla üçümüz, gah da xalamla ikimiz iyirmi kilometrlik yolu payi-piyada kəndə gedərdik. Görünür, uşaq olduğuma görə yavaş-yavaş getdiyimizdən yol sanki bitib-tükənmirdi. Yorulanda xalam 7

məni belinə alardı. Torpaq yolla hey gedərdik. Ayaqyalın olduğumuzdan toz barmaqlarımızın arasından pıf edib havaya qalxardı. O vaxtlar maşın nadir hadisə idi.

Bəzən kəl arabası ilə gedərdik. Özü də çox vaxt gecələr. Araba iyirmi verstlik yolu yeddi-səkkiz saata başa vururdu. Belə səfərlərimizdən birini “Bir ağac tanışım var” hekayəmdə təsvir etmişəm. Saman döşənmiş arabada arxamız üstə uzanıb göyə tamaşa edərdik. Yadımda qalan başımızın üstündəki saysız ulduzlar, uzaqdakı nəhəng ağaclar, kiçik körpülərin ağ divarları və

nəhayət, araba təkərlərinin və məhəccərinin bitib-tükənməz cırıltılarıdır.

Yumşaq saman üstə uzanıb səssiz-səmirsiz çöllərdən saysız böcək, ilbiz və gecə quşlarının səsi ilə yuxuya gedər, oyananda hələ də yolda olduğumuzu, Mədinə xalanın, Qəhrəmanın və

arabaçının yanımda olduğunu görüb sevinər, kənddə dədəgildə (babamızı “dədə” çağırardıq) paxla, doşab, düyü fətiri, ən əsası isə armud, heyva, alça ağaclarına çıxıb doyunca yeyəcəyimi, ciblərimi dolduracağımı, həm də budaqlarda cırcırama tutacağımı düşünüb ləzzət alardım.

Məktəbəqədərki həyatımdan daha nələr yadımda qalıb? Əlbəttə, uşaqlıq oyunları, qonşu uşaqları ilə dalaşmalarımız, yaxın kəndə – Sutamuradova meyvə oğurluğuna getmələrimiz…

Məhəllə uşaqları Paşa, İlyas, Bayram, Alim, Arif və başqaları həm də savaş mənbəyi idilər.

Savaşmalar da ən çox oyun vaxtı kimsə cığallıq edəndə baş verirdi. Uşaqlar içində açıq favorit –

yalnız Fikrət idi. O vaxt deyildiyi kimi, çox “zağar” idi, yəni dalaşqan. Heç kimdən qorxmurdu.

Üstəlik, anası və böyük qardaşı da davakar, aqressiv və həyasız idilər. Bir də keçəl İlyas heç kimdən qorxmurdu. Çünki dörd-beş böyük qardaşı vardı. Bayramdan, Arifdən və bizdən başqa bu uşaqların ataları yox idi. Yəqin ki, müharibədə həlak olmuşdular. Alimin, hansısa rayonda işləyən atasını, yadımda gəlir ki, öldürmüşdülər. Yasını xatırlayıram, bütün məhəllə yığışmışdı.

Alimin Aydın adlı hədsiz davakar böyük qardaşı vardı. Onların hamısını təbii ki, anaları dolandırırdı. Nə ilə? Əlbəttə, alver ilə. O vaxt başqa qazanc yolu yox idi.

“Qoz-qoz”, “aşıq-aşıq” oyunlarından başqa, “çilink-dəstə”, “ağlar-qırmızı”, “hadar-hadar”

və əlbəttə, ən əsası, futbolu qeyd etmək olar. O vaxt futbol oynamaq üçün heç balaca top da yox idi. Topu “kos” və ya “ləp” adlandırardıq. Uşaqlarla “ləp-ləp oynamağa gedirik” – deyərdik.

Çox vaxt elə küçəmizdə oynayardıq. Nadir hallarda araba, fayton və ya maşın keçəndə

dayanar, sonra hansı vəziyyətdə dayanmışdıqsa, o vəziyyətdə də təzədən oynamağa başlardıq.

Ancaq əsas oyun yerimiz çay qırağı, topumuz isə əsgidən düzəldilən yumru kos olardı.

Ümumiyyətlə, uşaqlığımız həmin çay qırağında keçib. Lənkəranda iki çay vardı – Balacaçay və

Böyükçay. Böyükçaydan keçmək bizim üçün çətin idi. O, dərin və coşqundu, özü də ilboyu balıqla dolu olardı. Balıqlar, əsasən, yazda və payızda tutulardı. Çünki çay boyu üzüyuxarı miqrasiya edərdilər. Nərə balıq növlərindən başqa, bütün növ balıqlar olardı. Ən qiymətlisi lənkəranlıların “azatmayı” adlandırdıqları qızılbalıq, yəni losos idi. Ən çox tutulanı və yeyiləni isə yenə lənkəranlıların “ziyad” adlandırdıqları kütüm, sonra isə çəki və sıf balıqları idi. Kütüm hər evin gündəlik ən əziz yeməyi idi. İçini doldurub təndirə qoyar, ya da tavada qızardardılar.

Çəki və kütüm indi də boldur. Qızılbalıq isə artıq əlçatmaz delikatesdir. “Təzə bazar”da kilosu 30-40 manatdır. Bu balıqlar dəstə-dəstə çay boyu üzüyuxarı gedər, camaat da yenə çay boyunca ya atma, ya da səbət torlarla tutardılar. İldə bəlkə də, yüz minlərlə kütüm tutulsa da balıq heç azalmazdı. Müharibə illərində də “lənkəranlıları balıq saxladı” desəm, yəqin ki, düz olar. Çünki bu növ balığı tutmaq mümkün və asan idi.

Payızda, qışda isə əlbəttə, ov quşları – ördək, qaşqaldaq və başqa quşlar lənkəranlıların əsas yeməyi idi. Onlardan növ-növ plovlarda istifadə edilərdi. Belə ekzotik plovlardan birinin dadı hələ də yadımdan çıxmayıb. Xalam və anam “Qara plov” adlanan həmin yeməyin ustaları idilər. İndi artıq onu bişirən çox azdır. Həm də həmin dadda olmur. Ləvəngi doldurulmuş yağlı 8

çöl ördəyini turş nar ilə qaynadar, sonra içinə təmiz yuyulmuş, qızdırılmış nal atardılar.

Ördəyin suyu bir anda qaralardı. Sonra yarıbişmiş düyünü həmin qara ördək suyunda bişirərdilər. Əlbəttə, fisincan ilə. Fisincan da əsasən, soğan və qozdan ibarət olardı.

Kiçik çayda isə adı kimi kiçik balıqlar olurdu. O lap evlərin yanından axardı. İlin üç ayı suyu çox olar, yayda isə azalardı. Orada çəki, şahmayı, qara sol, şirbit, naqqa və başqa balıqlar olardı.

Biz dəftər skripkasından tilov düzəldib çaya atar, həmin kiçik balıqlardan tutardıq. Lap balacalarını, əlbəttə, çaya atardıq. Bir az böyüklərini evə gətirər, anamız bizimçün tavada qızardardı.

Yay ayları hər iki çayın suyu xeyli azalardı. Bu da bizimçün əsl bayram olardı. Demək olar ki, səhərdən-axşamacan çayqırağı çəmənlikdə qaçar, o qədər oynayardıq ki, yorulub əldən düşəndə özümüzü isti çaya atardıq. Balıqçılar Böyükçayı müəyyən yerlərdə qazıb dərinləşdirərək “şolqi”, yəni dərin yer düzəldərdilər və biz də əsasən, belə yerlərdə çimərdik.

Su, əlbəttə, boyumuzdan hündür olardı. Amma çox da dərinə getməz, boyumuza qədər olan yerlərdə çimər, qum üstə uzanar, yenə çimərdik.

Demək olmazdı ki, üzə bilmirdim, amma qaydasınca üzə bilmədiyimdən və üzərkən düzgün nəfəs almadığımdan o dəqiqə yorulardım. Və bu xüsusiyyət hələ də məndə qalır. Ona görə boyumdan dərin yerə heç vaxt getməzdim.

Günorta evimizə gəlib nahar edər, ya da anamızdan pendir-çörək alıb yeyə-yeyə yenə çay qırağına qaçardıq.

Yaxın qonşularımız üz-üzə Qəmbərgil, sağda Mustafagil, solda isə Şacıağagil idi. Qəmbərin müharibədə ölmüş qardaşı Mərinin evini almışdıq. Təxminən 42-43-cü illərdə 40 min manata.

Yadıma gəlir, anam bütün qızıllarını, evdə çox qiymətli əşyalarımızı, xalçalarımızı satmışdı. O

vaxt kənddə “ispolkom” işləyən atamı çox o yan-bu yana çəkdilər. Çünki dövlət qulluqçusunun belə hərəkəti yolverilməzdir. O mənada ki, yəni pulu haradan gətirmisən? Atam da yalnız sənədlər sayəsində bu vəziyyətdən çıxdı. Məri, qeyd etdiyimiz kimi, Qəmbərin qardaşı idi. Ona görə onlar, xüsusilə mən yaşda olan oğlu Bayram həmişə bizə düşmən kimi baxırdı. Anası Züleyxa belə deyildi. Çox mehriban, ürəyi geniş arvad idi. Gecələr çox vaxt onlara gedər, nərd, domino, ən çox isə loto oynayardıq. Qəmbər qoca, amma çox qumarbaz adam idi. Bəzən şəhərdən və məhəllədən çoxları gəlib onlarda domino oynayardılar. “Telefon” adlanan oyunda çox vaxt onların dediyi rəqəmləri mən yazırdım. Kim 355 rəqəmini tez başa vursa, qalib olurdu.

Təbii ki, gələn də, Qəmbər də məni tanıyırdılar, mən də onları. Ona görə hər ikisi mənə göz vurardı ki, onunçün çox yazım. Mən də fikirləşib belə edərdim, həm onunçün, həm də

bununçün eyni dərəcədə artıq yazardım. Mən yazanda çəpəki baxıb görərdilər ki, 10 əvəzinə

mən 20 yazdım və hər ikisi məndən razı qalardı. Bu minvalla vəziyyətdən çıxardım.

Özümüz də çox oynayardıq. İllah da loto. Bizdən xeyli aralı yaşayan bir kişi vardı. Oğlu Ağa müəllim bizə ikinci-üçüncü siniflərdə dərs demişdi. Deməli, biz yeddi nəfər, iki qonşu ailə

üzvləri, bir də həmin bu uzaq qonşu. Dərhal, əlbəttə, Qəmbərin göstərişi ilə birləşərdik. Hər dəfə birimiz həm “terna”nı, həm də “davolna”nı deyərdik. Yəni hər iki mərhələdə udardıq.

Deməli, bu necə olardı? Kim daşları torbadan çıxarıb çağırırsa, o, hər şansı birimizin cədvəlinə

baxıb daşın hansı nömrə olmasından asılı olmayaraq lazımi rəqəmləri deyərdi və nəticədə

hansımızsa qalib gələrdik. Nəhayət, daim uduzduğunu görən həmin Ağa müəllimin yaşlı atası şübhələnib deyərdi: “Hələ ver, o 47-yə baxım”. İstər-istəməz verməli olardıq. Qoca gözü pis gördüyündən çeşmək arxasından baxıb deyərdi: “Axı, bu, 47-yə oxşamır”. Qəşş edib gülərdik.

9

O vaxt şəxsi ev aldığımıza görə, partiya üzvü olan və dövlət işində işləyən atamı çox çək-çevirə saldılar. Atam sənədləri, şahidləri göstərib evi nəyin hesabına aldığını sübut etsə də, əl çəkmirdilər. Çünki o vaxt partiya üzvü, dövlət adamının pulu ola, ev ala bilməzdi.

Atam çox böyük vəzifələrdə olmasa da, möhkəm danışan, hədsiz sərt və nəhayət, hədsiz təmiz adam idi. Buna görə Lerikdə də, Lənkəranda da rayon rəhbərləri ona hörmət edər, heç vaxt nədəsə qınamazdılar. Lakin atamın ali və hətta orta təhsili olmadığından daha yüksək vəzifə tuta bilmirdi.

Hər halda, 40-cı illərin lap əvvəllərində, nəhayət, öz evimizin və həyətimizin olması ailəmizin həyatında dönüş nöqtəsi oldu. Evimiz ikiotaqlı, qırmızı kirəmitli, amma içi və

divarları çiy kərpicdən idi. Hətta deyəsən, divarları qamış və torpaqdan hörülmüşdü. Ev və

eyvanı qazdırıb taxta döşəmə saldırdıq. Divarlarla tavan isə qamış və torpaq qaldı. Biz balaca evdə, atam bizimlə qalanda böyük otaqdakı çarpayıda yatardı. Sobanı qışda kiçik otaqda qoyardıq. İstini çox sevdiyimdən yanında yatardım. Qış gecələri oyanar, divardan asılmış

paltolara baxıb onları adam kimi görər, qorxardım.

Bir qonşumuz bənna Hacıağa, o biri isə qeyd etdiyim kimi, Qəmbərgil idi. Küçənin o tərəfində Mustafagil olurdular. Onların əsli Lerikin Halabın kəndindən idi. Çoxlu oğlanları, qızları vardı. Nəvələri Paşa, Adil, Nurəddin bizimlə həmyaşıd və oyun yoldaşı idilər. Ancaq bizdən əvvəl evi onlar da almaq istədiyi üçün çox vaxt dalaşardıq. Onların Əlişan və Sulduz adlı böyük dayıları olduğuna görə, heç kimdən qorxmaz, dava salardılar. Biz dalaşan kimi evimizi daşa basardılar. Qardaşımız Səadət belə işlərə qarışmazdı. Öz yoldaşları vardı və

həmişə onlarla olardı. Atamız da ki, orda-burda işlədiyinə görə enli qayışı ilə bizi döyərdi.

Qalırdı bircə anamız, onun da hamı ilə dalaşmağa, əlbəttə, gücü çatmırdı.

Buna rəğmən qonşularımız xüsusən, müharibə illərində bir-biriləri ilə çox mehriban idilər.

Biz nə bişirərdiksə, yaxın qonşulara da bir nimçə göndərərdik. O vaxt çörək talonla verilirdi.

Atamız yaxşı işdə olduğuna görə, çox vaxt buğda unundan bişirilmiş təndir çörəyi yeyərdik.

Evdə həmişə unumuz, düyümüz olardı. Hətta bəzən ürəyimiz həmin talonla verilən “qalac”

adlı qara çörək istəyərdi. Qonşumuz Qəmbərin oğlu Bayramla çörəyi dəyiş-düyüş edərdik.

Çörək təndirdə bişəndən sonra anamız hərəmiz üçün bir balaca çörək – kökə də bişirərdi.

Üstəlik, qonşulara da isti çörək göndərərdi. Bəzi kündələr təndirdə qalmaz, düşərdi. Amma təndirə yapışıb qalan kündənin dibi qıpqırmızı bişərdi. Onu çox xoşladığıma görə alıb ləzzətlə

yeyərdim. Qonşular bir-birlərindən tez-tez yumurta, un, qənd, çay, sabun, neft istəyərdilər.

Olanda lap axırıncısı olsa da, verərdilər. Lampa o vaxt neftlə yanardı. Nefti də “nöyütçülər”

dükanlarda satardılar. İri çənin içində ağ neft – kerosin satılardı.

Həyətlərin hamısında iri meyvə ağacları vardı. Meyvələr dəriləndə bir-birilərinə pay göndərərdilər. Xüsusən qonşumuz Hacıağagilin həyəti növ-növ armud və başqa meyvə ağacları ilə dolu idi. Aramızda məftil çəpər olduğuna görə, xüsusən, yağışlı payız gecələri hasarın altından keçib, yerə düşmüş armudları yığıb əkilərdik.

Məktəbə ilk dəfə atam Lerikdə Meşə İdarəsinin direktoru işləyəndə getmişəm. Əlifbanı əvvəlcədən bildiyimə görə mənimçün bir az asan idi. Yadımdadır, “Əlifba” ilə kifayətlənməyib evimizdən bir az aralıdakı rayonun kitab mağazasından kiçik kitabçaları pulla alıb həvəslə

oxuyardım. İlk oxuduğum kitabçalardan birinin adı yadımdadır, “Əfzələddin və şah” adlanan bu poemanı, deyəsən, Mehdi Seyidzadə yazmışdı. Onu alıb necə sevinclə evə qaçdığım hələ də

yadımdadır. Qalın kitabları nə almağa, nə də oxumağa hələ imkan yox idi. Yeddi-səkkiz yaşım olardı. Məndə bu cür kitab oxumağa maraq haradandı? Çünki sinif yoldaşlarımın belə şey ağlına gəlmirdi. Evimizdə də kitab-zad yox idi. Bəlkə, atamın uzun qış gecələri günlərlə

10

danışdığı nağılların təsiri idi. Bilmirəm. Yadımda qalmayıb. Gərək ki, o, hələ bizə nağıl danışmamışdı. Bu hadisələr sonralar baş vermişdi. Amma doğrudan da, kitab oxumaq ehtiyacım və həvəsim müəmmadır. Nəinki Lənkərandakı məhəlləmizdə, heç ümumiyyətlə, bütün şəhərdə mənim qədər kitab oxumaq ehtirası olan uşaq yəqin ki, çox az idi.