Текст книги "Xatirələr"

Yadımdadır, bir neçə il sonra Əbucəgilin həyətindəki nəhəng evdə yaşayan Əsəd müəllimin oğlu, dostum Xeyrulla ilə atasının kitabxanasından kitabları götürüb gecələr lampa işığında necə həvəslə, həm də vahimə ilə oxuyardım. Ən çox sevdiyim və dönə-dönə oxuduğum kitablardan biri də “Min bir gecə” nağıllarından “Ələddinin sehrli lampası” və “Sindbadın səyahətləri” idi. Qəribədir ki, həmin nağıllara marağım indiyə qədər qalmaqdadır. Kino kolleksiyamın ən əziz lentlərindən biri də Sindbada həsr olunmuş üç Amerika filmidir. Onlara bəlkə, yüz dəfələrlə baxsam belə, doya bilmirəm. Bu uşaq maraqlarımın hələ də məni tərk etməməsi qəribədir.

Qardaşım Səadət qonşumuz mola Rəzzaqgilə gedərdi. O, mollanın oğlu Balağa ilə bir sinifdə oxuyardı. Mola Rəzzaq gözəl, sehirli nağıllar danışar, Səadət də gəlib onu bizə təkrar edərdi. Təəssüf ki, o nağıllardan yadımda heç nə qalmayıb. Həm atamın, həm də Rəzzaqın danışdığı, aylarla uzanan bu nağılları bu adamlar özləri ilə qəbrə apardılar. Doğrudur, atamın danışdığı “Dürüşt-dürüşt”, “Firuzbəxt” nağılları təxmini olsa da, yadımda qalıb. Ancaq onları bütün detalları ilə bərpa etmək, əlbəttə, çox çətindir. Bərpa etmək olsa da, sözsüz ki, təsirini itirəcək.

Hacıağa əmi isə axşamlar tez-tez bizə gələr, öz həyatından, eşitdiklərindən məzəli, yumorlu əhvalatlar, lətifələr danışardı. Gülməkdən qəşş edib gedərdim və bu da Hacıağa əmiyə ilham verər, daha şövq və həvəslə danışardı. Çoxları talışların həyatından idi. Əhvalatın yumoru, gözəlliyi bu sadəlövh xalqın türk dilini lazım olduğu kimi tələffüz edə bilməməsindən, avamlığından irəli gələrdi. Çoxu ədəbsiz olduğuna görə qələmə almaq, əlbəttə, qeyri-mümkündür. Əlbəttə, bunlar canlı xalq həyatının misilsiz, təbii səhnələri olduğuna görə

hərdənbir dostlarım arasında danışıb-gülürük.

Məsələn, həmin əhvalatlardan biri “moy” sözü üstündə qurulmuşdu. Talışlar da hind-avropa dilli xalq olduqlarına görə, leksikonlarında çoxlu rus sözləri var. Əhvalat belədir ki, bir rus “soldat”ı çaya qırmaq atırmış. Bir talış cavanı da onun yanında dayanıb baxırmış. Rus hər dəfə balıq tutanda talış oğlan qışqırırmış ki, “o, moy”, yəni talışca “o, balıq”, – soldat balıq tutdu. Çünki talışca “moy” – balıq, rus isə “mənim” deməkdir. Soldat oğlanın hər balıq tutulanda “mənimdir” deməsinə dözə bilməyib axırda oğlanın üstünə hücum edib ona bir şapalaq vurur, “ay köpəkoğlu, balığı mən tuturam, necə yəni sənindir?” Əhvalatı eşidən yoldan keçənlər söhbətin mahiyyətini başa düşüb güclə onları ayırırlar.

Məktəbəqədərki həyatımın ən yadda qalan, kədərli hadisəsi evimizdən aşağıdakı çəmənlikdən axıb gedən Böyükçayla bağlıdır. Beş-altı yaşım olardı. Adətən, o vaxt Balacaçayda çimərdik. Buna görə suyu daha təmiz, dərin olan Böyükçay bizi daim cəzb edərdi. Bir də orda balıq çox idi, balıqçılara tamaşa etmək də ləzzət verərdi. İsti yay günlərinin birində uşaqlara qoşulub mən də Böyükçaya getdim. Böyüklər, kiçiklər – hamı çimirdi. Mən də soyunub dayaz yerdə ləzzətlə özümçün “üzürdüm”. Bir də gördüm güclü bir əl saçlarımdan yapışıb başımı suya basdı. Ancaq onu görə bildim ki, qonşumuz Həlimənin oğlu Aydındır. On səkkiz-iyirmi yaşlarında, həddən artıq davakar cavan idi. Başımı suya basıb saxladı, boğulmağıma az qalanda çıxarıb, güclə nəfəs almağa imkan verib yenə təzədən suya basdı. Beləcə, iki-üç dəfədən sonra hiss etdim ki, artıq boğuluram. Çünki başımı çıxaranda nəfəs almağa macal olmurdu. Heç kim də fikir vermirdi. O gün boğula bilərdim və boğulmağıma lap az qalmışdı ki, nəhayət, bu 11

canavar məni buraxdı. Daha heç nə yadımda deyil, neçə dəqiqəyə güclə özümə gəldim.

Sonralar da dönə-dönə buna bənzər hadisələrdə ölə bilərdim. Bəlkə də, heç kim görməzdi və

deyərdilər ki, dərinə gedib boğulub. Beləliklə, əhvalat bitər və bütün olacaqlar artıq olmazdı.

Əlbəttə, anam qışqırıb qiyamət salar, lap görən olsaydı da, Aydını tutub beş-altı il iş verərdilər.

O da elə xarakter sahibi idi ki, “türmə” ilə çölün onunçün bir fərqi yox idi.

O, əlbəttə, ləzzət alıb məni – beş-altı yaşlı uşağı boğurdu. Bəlkə də, elə zənn edirdi ki, mənimlə oynayır. Kim bilir? Bununla dünyada nə dəyişəcəkdi? Heç nə. Elə bil nəhəng ağacın milyonlarla budağının birindən təzə pöhrəni zorla qoparıb atırsan. Heç ağacın özü belə, bunu hiss etmir.

Evə gəlib əhvalatı anama danışanda onu od götürdü. Amma əlbəttə, qarğışdan başqa gücü nəyə çata bilərdi və o, uzun illər bu hadisədən sonra, mən əlli yaşlarında olanda da, həmin hadisəni xatırlayıb Aydına qarğış etməkdə davam edərdi. Bəlkə də, bu qarğışların təsirindən idi ki, sonralar hansı rayondasa böyük vəzifədə işləyən ataları qəfil öldü. Aydının özü də sonralar alver, qumar, oğurluq – nə üstəsə tutulub dönə-dönə “türmə”də yatdı. Atamın belə şeylərdən və hadisələrdən xəbəri olmurdu. Olsaydı da, mənə elə gəlir ki, təsir etməyəcəkdi. O öz işindəydi.

Aydının biz yaşında olan qardaşı Alim isə tamam başqa xarakterin sahibi idi. Davadan qorxmayan, amma sakit oğlan idi. Çox vaxt uşaqlaarası mübahisədə bizim tərəfimizdə olardı.

Yayda qonşu uşaqlarla çayı keçib Sutamurdova meyvə oğurluğuna gedər, alça, sonralar isə

şaftalı, əzgil oğurlayıb yolla oynaya-oynaya geri qayıdardıq. Əzgillər yetişmədiyinə görə bərk olardı. Amma baxmayıb yeyərdik. Böyükçayda su çox olanda uşaqlarla, əsasən, qardaşım Qəhrəmanla əl-ələ tutub çayı keçərdik.

Gəlib çatdıq məktəb illərinə. Lerikdə atamın yanında qalanda bir müddət birinci sinfə

getsəm də, faydasız olmuşdu. Amma həyatımın Lerik dövrü bəlkə də, ən xoşbəxt çağlarım idi.

Meşəbəyilər mənimçün yun corab gətirərdilər. Rayon Daxili İşlər Şöbəsinin müdiri Mustafa Babayevin ikinci oğlu Hamletlə dost olmuşduq. Atamın Lerikdə işlədiyi 1948-ci ilə qədər bu dostluq davam etdi. Hamlet ilk və əvəzsiz dostum idi. Bu hiss o qədər güclü idi ki, evdə

qardaşlarım nəyisə boynuma almağımı istəyəndə deyərdilər ki, Hamletin canına and iç, inanaq.

Mən də, əlbəttə, heç cür yalandan and içə bilməzdim. Sonralar bir dəfə bir neçə gün onların evində qaldım. Atalarımız da möhkəm dost idi. Bu dostluq Hamletin atası rəhmətə gedənə

qədər davam etdi. Sonralar Hamletlə uzun zaman görüşə bilmədim. Atası, deyəsən, uzun illər hardasa başqa rayonda işləyirdi. Amma bu dostluq hissi ürəyimdən uzun illər silinib getmədi.

Aylarla Lerikdə qalandan sonra idarəmizin “Poluturka” maşınının kabinində Lənkərana gələndə elə ki, maşın “Bəlləbur” dağından çıxıb Lənkəran görünərdi, ürəyim sevincdən az qala uçardı. Çünki doğma qardaşlar, məhəllə uşaqları, çayqırağı oyunları, Böyükçayda çimmək –

hamısı yenidən başlanacaqdı.

Lerikdə oxuduğum yalnız bir neçə gün yadımdadır. Yadımda bir də o qalıb ki, sonralar oğlu Cümşüdlə dost olduğum İslam müəllimi nəsə yeyən görəndə mat-məəttəl qaldım. Çünki o vaxtacan elə bilirdim ki, müəllimlər hardasa göylərdə yaşayır və qətiyyən insanlara məxsus məxluq deyillər.

Beləliklə, gəlib çatdıq məktəb illərinə. Həmişə atamla olduğumdan az müddət həm Lerikdə, həm də Lənkəranda birinci sinfə getmişdim. Lənkəran şəhərində yox, Səpnəkaran kəndində.

Detallar yadımda deyil, onu bilirəm ki, müharibə dövrü idi və gərək ki, artıq öz evimiz vardı.

Sonralar atam Lerikdə işə girib Meşə İdarəsinin direktoru oldu. Bu da ailəmizin həyatında ən xoş dövr sayıla bilərdi. Atamla qaldığımdan ildə iki dəfə Lənkərana evə gələrdim. Orda 12

məktəbə necə getdiyim yadımda deyil. Bircə o yadımda qalıb ki, sonralar oğlu Cümşüdlə dost olduğum İslam müəllim atamla tanışdı və gərək ki, məktəbin də direktoru idi. Hamletə

möhkəm bağlanmışdım. Bu, dostluq hissimin tüğyan edən ilk təzahürü idi. Hətta onların evində də qalmışdım. Hamletin böyük qardaşı Yaşar da qardaşım Səadətlə dost idi. Ancaq mənim qədər öz dostundan danışmırdı. Hamlet tipik Yardımlı sifətli, nazik üzlü oğlan idi.

Səhər-axşam bir yerdə olardıq.

Lerik dağ döşündə yerləşdiyindən yollar üzüaşağı-üzüyuxarı idi. Qışda bərk palçıq olardı.

Ancaq gün bir balaca çıxan kimi dərhal da quruyardı. Sadə adamlar, məsələn, idarəmizə gələn meşəbəyilər çarıq geyərdilər. Biz isə üzsüz qaloş geyərdik. Lerikin palçığına başqa heç nə

dözməzdi. Yaşlı vəzifəlilər uzunboğaz çəkmə, üstündən də qaloş geyərdilər. İdarəyə çatanda qaloşu çıxarar, çəkmə ilə otaqlarına keçərdilər. Atam da uzunboğaz xrom çəkmə geyərdi. Evə

gələndə çəkmələrini ayağından zorla dartıb çıxarardıq. Bir də atam qalife şalvar geyərdi. O

vaxtlar dəb idi. Bu hərbi geyim bir növ ona işarə edirdi ki, müharibə dövrüdür və ya bütün mülki məmurlar həm də ehtiyat döyüşçülər idi. Atam Hitler və ya Mir Cəfər Bağırovsayağı burnunun altında nazik bığ saxlayardı. O vaxt rəhbərlərin əksəriyyətinin bığları bu cür olardı.

Çox sonralar heykəltəraş Fuad Əbdülrəhmanov haqqında sənədli filmə ssenari yazarkən 30-40-cı illərin xronikalarına baxanda Mir Cəfər Bağırovun da məhz bu cür bığ saxlayıb qalife şalvar geydiyini görəndə bunların səbəbini bildim.

Əlbəttə, atamın 37-38-ci illərdə tutulmaması ilə bəxtimiz gətirmişdi. Tutulsaydı, başımıza nə

gələrdi, Allah bilir. Yəqin ki, müharibə illərində tələf olardıq.

Atam partiya və dövlətə hədsiz sədaqətin və yəqin ki, NKVD rəisləri ilə həmişə dost olduğuna görə repressiyalardan yan keçmişdi. Çünki rüşvətin nə olduğunu bilməməsi, həmişə

ədalətli və adamlara qarşı humanist rəftarı onu bu çətin illərdən salamat qurtarmışdı. Çünki özü də deyərdi ki, o vaxt “qarğa” adlanan qara maşının gecələr gəlib adamları evlərindən aparması adi hal idi. O da həmin illərdə bu qorxunu yaşamışdı. Danışardı ki, Kirovun güllələnməsi ilə guya daxili düşmənlər bütün sovet rəhbərlərini, o cümlədən Stalin yoldaşı da aradan götürməyi planlaşdırıbmışlar.

Uşaq yaşlarımdan hədsiz dərəcədə utancaq, cəsarətsiz idim. Bu da dilimin tutulması kimi, yəqin ki, anamın və xüsusilə, atamın qayış tərbiyəsinin nəticəsi idi. Beş-altı yaşlı uşağı döymək (yəqin ki, hələ əvvəllər də), əlbəttə, psixikada dərin iz buraxmaya bilməzdi. Dilimin tutulması və cəsarətsizlik xüsusən, böyük qardaşım Səadətə və mənə çox baha başa gəlib, çox acı qəmlər içirtdi. Daxilimə çəkilməli oldum. Fikirləşmək, xəyala dalmaq, gələcəkdən qorxmaq, ümumiyyətlə, adamların çoxluğundan, iclaslardan kütlədən qorxmaq, nəhayət, bitib-tükənməz arzularla yaşamaq xarakterimin əsas xüsusiyyətinə çevrildi. Həm də hədsiz dərəcədə sadəlövh idim. Kim nə desə, inanırdım. Bu da yəqin ki, atamdan gəlirdi.

Digər xüsusiyyətim özümdən fantastik əhvalatlar qoşa bilməyim idi. Məhəllə uşaqları İlyas, Bayram, Paşa, Məmməd, Xəlil və başqaları, o cümlədən qardaşım Qəhrəman (həmişə birlikdə

olurduq) başıma yığışar, mən də müxtəlif əhvalatlar uydurub danışardım. Hadisələri zəncir kimi calayıb hey uzadar, bütün dünyanı gəzib-dolaşardım. Bu da yəqin ki, gələcək peşəmin rüşeymləri idi. Amma ilk yazımı yazmağıma hələ çox vardı. Həmin hekayəni beşinci-altıncı siniflərdə oxuduğum zaman yazmışam.

O vaxt Molotov küçəsi 1 nömrəli evimizə ən yaxın məktəb Böyük Bazarın yanındakı 3

nömrəli orta məktəb idi. Birmərtəbəli, dördkünc bina idi. O vaxtlar qızlar və oğlanlar ayrı-ayrı məktəblərdə oxuyardılar. Bizim məktəb təbii ki, oğlan məktəbi idi. Qızların məktəbi isə 2

nömrəli idi. O şəhərin bizdən bir kilometr qədər aralığında idi.

13

Doqquz yaşım olduğuna görə, atam, deyəsən, məni birdəfəlik aparıb 3 nömrəli məktəbdə

üçüncü sinfə qoymuşdu. Ancaq məlum oldu ki, hələ bu sinfə uyğun gəlmirəm. Ona görə gətirib ikinci sinifdə oturtdular. Qəribədir ki, sonrakı bütün siniflərdə olduğundan çox həmin ikinci sinifdəki hadisələr yadımda qalıb.

Çəlimsiz uşaqdım. Qətiyyən davakar deyildim, heç kimlə də işim olmazdı. Buna baxmayaraq o vaxtlar uşaq həyatını dava-dalaşsız təsəvvür etmək çətindir. Hey görərdin, küçədə, oyunlarda, bazarlarda, siniflərdə yeniyetmələr mübahisə edir, dalaşırlar.

İkinci sinifdə də birinci sinifdə olduğu kimi, bütün dərsləri bir müəllim keçərdi. Bizə də

Ruqiyyə müəllimə dərs deyirdi. Çox ağıllı, təmkinli qadın idi. Əlbəttə, dərs danışanda tutulardım. Uşaqlar bunu dərsi bilməməyim kimi başa düşüb, yerdən pıçıldayıb mənə kömək etmək istəyirdilər. Ruqiyyə müəllimə isə onlara deyərdi ki, işiniz olmasın, o (yəni mən), dərsini biləndə tutulmadan danışır. Doğrudan da, adi vəziyyətdə danışanda qətiyyən tutulmazdım.

Olsa da, nadir hallarda və elə kəskin şəkildə də olmazdı. Uşaqların qabağında isə bu özünü o dəqiqə göstərirdi.

Sinfimizin uşaqları azyaşlı şagirdin – Əkrəmlə Rəcəbin dəstələrinə bölünüb fasilə zamanı bərk dalaşar, bir-birlərini o ki var, əzib-yıxardılar. Məni də Əkrəmin dəstəsinə qatıb vaxtaşırı cəzalandırırdılar.

Evləri bizdən bir az aralı, çay qırağına yaxın olan dərzi Kazımın oğlu Əlişah mənimlə bir sinifdə oxuyardı. Xeyirxah, ağıllı oğlan idi. Uzun illər çox vaxt bir skamyada oturardıq. O da çox yaxşı dərzi idi. Təzə köynək və şalvarlarımı çox vaxt o, tikərdi. Məktəbi qurtarandan sonra da heç yana getməyib elə anası kimi dərziliklə yaşadı.

Çox yoxsul yaşayırdıq. Neçənci sinifdə oxuduğum yadımda deyil. Çox vaxt qışa kimi məktəbə ayaqyalın gedərdim. Yollar palçıq idi. Hələ elektrik də yox idi. Axşam düşən kimi küçələr qaranlığa qərq olardı. İtlər yoldan keçənlərə hücum edərdi. İtdən çox qorxurdum.

İndi olduğu kimi, onda da Lənkəranda qışda evlərdə odun yandırardılar. İki otağımızın birində yatardıq. Peçin dibi həmişə mənim idi. Çünki soyuğa heç davamım yox idi.

Atam gərək ki, 1943-cü ildə Səpnəkarandan Lerikə – Meşə İdarəsinə köçürülmüşdü. O

vaxtlar mən də onunla olurdum. Lənkəranda 45-ci ilin payızından ikinci sinifdə oxumağa başladım. Atamın bizi, Səadətlə məni enli qayışı ilə “tərbiyələndirməsi” davam edirdi və bu da xarakterimizə dərin təsir buraxırdı. Əslində, ədalət naminə desək, biz də dinc qalmırdıq.

Xüsusilə Səadət evə gec gəlir, dərslərini pis oxuyur, qumar oynayanlara qoşulurdu. Ən pisi isə

tez-tez paltarlarımızı palçığa bulaşdırmağımız, qaloşlarımızı batırmağımız idi. Bu da anamızı özündən çıxarırdı.

Elə də yaxşı oxumurdum. Əlaçı deyildim, orta qiymətlər alırdım. Xüsusilə hesab və sonralar riyazi elmlərindən (cəbr, həndəsə, triqonometriya, fizika, kimya) çox vaxt “3” alırdım – bəzən onu da zorla.

Amma bir dəfə, hələ ikinci sinifdə oxuyarkən ev tapşırıqları yazılan dəftərimi müəllimədən alanda açıb “5” qiymətini görəndə onun ləzzəti hələ də yadımda qalıb. Gərək ki, hansı şeirisə

kitabdan köçürmək tapşırığı idi.

Orta qiymətlərlə oxumağıma baxmayaraq qeyd etdiyim kimi, kitab oxumağı xoşlayırdım, özü də hədsiz dərəcədə. Əlbəttə, böyük romanları deyil, yalnız kiçik kitabçaları, əsasən də

nağılları və təkrarsız “Koroğlu”nu. Çünki “Koroğlu” dastanı evimizdə vardı. Deyəsən, 1938-ci ilin çapı idi.

Aman Allah, onu necə ləzzətlə oxuyurdum. Əlbəttə, ürəyimdə. Yəni bərkdən tələffüz etmədən. Əvvələn, hələ sözləri bütöv oxuya bilmir, ürəyimdə höccələyib oxuyurdum.

14

Sonra əlimə “Azərbaycan nağılları” kitabı keçdi. Üçüncü-dördüncü siniflərdə oxuduğum vaxtlar qonşumuz Əsəd müəllimin oğlu Xeyrulla ilə möhkəm dost idim. Əsəd müəllim Kiçik Bazardakı məktəbdə ədəbiyyat müəllimi idi. Amma xalq arasında “Cindar Əsəd” kimi tanınırdı. O vaxtlar camaat avam, savadsız və hədsiz mövhumatçı olduğu üçün cinə, şeytana möhkəm inanırdılar. Xüsusilə kənd əhalisi. Kimin evində nə problem olardısa, nə

oğurlanardısa, mal-qarası harada itərdisə, o saat “cindar Əsəd”in və ya “cindar İsa”nın yanına gələr, necə deyərlər, tasa baxdırardılar. Bu yolla guya, məsələn evlərini kimin oğurladığını və

ya hansısa çarəsiz xəstəliyin dərmanının nə olduğunu, ərə getməyən qızlarının bəxtini kimin bağladığını öyrənərdilər. Buna nə dərəcədə nail olub-olmadıqlarını deyə bilmərəm, amma Əsəd müəllimin Azərbaycan dilində çoxlu kitabı vardı. Biz də Xeyrulla ilə onlara baxar, istədiyimi alıb oxuyardım.

Üçüncü-dördüncü siniflərdə baş verən hadisələr tamam unudulub. Orta məktəb həyatımda dönüş beşinci sinifdən başlandı. Amma buna hələ xeyli vardı. Orta məktəbi, demək olar ki, bir məktəbdə və hətta eyni sinif otağında oxumalı olduq. Hətta skamyalar da bəzən eyni olurdu.

Evdə, məhəllədə də həyat və münasibətlər eynilə davam edirdi. Doğrudur, bəzən məhəllədə

gah bir, gah da digər həmyaşıdım ilə yaxın olurdum. Dairə hələ məhdud idi. Yalnız sonralar, yeniyetmə, gənc vaxtı başqa məhəllələrdən də dostlarım oldu.

İndi məktəbə getdiyimizə görə oyunlar xeyli azalmışdı.

Atam 43-48-ci illərdə, qeyd etdiyim kimi, Lerikdə “Lesxoz”un, yəni Meşə İdarəsinin direktoru idi. İdarənin “Qaz-51” AJ 42-84 nömrəli “Poluturka” markalı yük maşını vardı və

onun da Aşur adlı gözəl insan sürücüsü. Aşur, əlbəttə, Lənkərandan Lerikə, Lerikdən Lənkərana gedib-gələrkən maşın adamla, yəni “xaltura” ilə dolu olardı. Bu isə pul demək idi.

Bu pulların sayəsində evimizdə təmir işləri apardıq. Evin və eyvanın torpaq döşəməsini taxta döşəmə ilə əvəz etdik. Amma divarlar, tavan olduğu kimi qaldı. Divarlar qamışdan idi və

torpaqla suvanmışdı. Eləcə də tavan və anam hər Novruz bayramında divarları əhənglə

ağardardı.

Mədinə xala çox vaxt bizimlə olduğundan hər işdə anamıza kömək edirdi. Müharibə

illərinin axırlarında baba və nənəmiz artıq ölmüş, bacıların hərəsi bir evə köçmüş, ata yurdunda kiçik xalam Şahbikə qalmışdı. O biri xalalarım Həlimə və Mülkü kənddə yaşasalar da, öz ailələri, evləri, həyətləri vardı. Mədinə xala ata yurdunda tək qalan Şahbikəni də götürüb bizə

gətirdi.

1945-ci ildə doğulan bacımız Azadə ilə ailə artıq xeyli böyümüşdü. Amma demək olar ki, Aşurun “Poluturka”sı sayəsində korluq çəkmirdik. Əksinə, anamın qızıl əşyalarının sayı artırdı.

Evimizdəki yaxşı qab-qacaq, güllü çini piyalələr və anamın açılıb bağlananda zınqırov çalan gözəl sandığındakı misilsiz qədim yun şallar 30-cu illərin yadigarı idi.

Ailəmizdə bundan sonrakı hadisələr çox sürətlə, dramatik şəkildə davam edirdi. Qışda ailəliklə bir evdə yatırdıq. Hərənin öz yorğan-döşəyi, öz stəkanı, öz qaşığı var idi. Gecələr oyanar, uzun zaman xəyallara dalardım. Lampa səhərə kimi zəif-zəif yanardı. Gecələr çölə

çıxmağa məcbur olanda möhkəm qorxardıq. Özü də ən çox “alarvadı”ndan1. “Alarvadı”

haqqında o qədər söhbətlər danışılmışdı ki, varlığı bizim üçün çox real idi. Hətta qardaşım Səadət də deyərdi ki, guya, “alarvadı” gecə yol boyu onun dalınca gəlmiş, yalnız qapıya 1 “Alarvadı” – Al Ana. Türk, altay, tatar, yakut və monqol mifologiyalarında pislik ilahəsidir. Hal Ana olaraq da bilinir.

Qırmızı geyimli, qırmızı saçlı qadındır. Pis ruhlar olan albıslarla bağlıdır. Çirkin, saçları dağınıq, gözləri qanlı, uzun dırnaqlı, uzun boylu, çox qüvvətli olduqları qeyd olunur. Dəvəylə güləşə biləcək qədər uzun olduğu deyilir. Bəzən albıs ilə

eyniləşdirilir. Lakin əslində, bütün albısların başçısıdır. Müasir anlamda isə cinlərin anası kimi qəbul edilir.

15

çatanda ayaqlarını şappıldadaraq çıxıb getmişdi. Əlbəttə, bu söhbətləri uşağın yanında danışmaq yaxşı deyildi. Amma o dövrdə adamlar belə şeyləri, uşaq psixologiyasını, onun yanında nəyi danışmaq olar, nəyi olmazı bilməzdilər.

Aprelin əvvəllərindən eyvanda yatardıq. Əvvəlcə hamıdan böyük olan Səadət köçərdi. Bizə

isə ancaq mayda icazə verilərdi. Çöldə bizi səhərə kimi sərin, təmiz hava, həm də çay qırağındakı qurbağaların “konsert”i müşayiət edərdi. Çay qırağında həmin qurbağalar milyonlarla idi və yaz gələndə “sevgi nəğmələri”ni oxumağa başlayardılar. Bu, bir növ yaz-yay gecələrinin atributuna çevrilmişdi. Ancaq yerimizdə dinc qalmazdıq. Xüsusilə səhərlər yorğanın altında bir-birimizlə təpikləşərdik. Ən çox da Qəhrəmanla mən. Buna görə anamız deyinər, ya da qarğış edərdi.

Səhər sübhdən oyanar, həyətdəki ağacların hava işıqlaşdıqca yavaş-yavaş necə forma aldığına tamaşa edərdik.

Sevimli ağacım, əlbəttə, düz evin qabağındakı qoca lətənz armudu idi. Bu, indi bazarlarda

“düşes” deyilən armud növünə oxşar, amma ondan çox dadlı idi. Sulu, ətirli və hədsiz ləzzətli armud idi. Qoca olsa da, çoxlu bar verər və biz də saralıb qurtarınca yeyərdik. Əlçatmaz budaqlarda axıra kimi qalan armudlar sapsarı, bal kimi olardı. Evdə işim bir balaca xarab olanda, döyülmək təhlükəsi yarananda qaçıb tez armud ağacına çıxar, ən çətin yerində oturub gözləyərdim.

Sonralar elə ilk şeirimi də məhz həmin armud ağacına həsr etdim. Şeir təəssüf ki, qalmayıb.

Ancaq evin hegemonu, əlbəttə, Səadət idi və nəinki bizim, qonşu həyətlərin də meyvələrinin ən yaxşısını o yeyərdi. Ağaca çıxmaqda usta olduğuna görə qonşuların meyvədərəni idi.

Xüsusilə Hacıağagilin misilsiz “sement” armudunu dərən də o idi. “Sement” armudu çox böyük olar, bəzən biri az qala yarım kilo gələrdi. Bu, hədsiz sulu, dadlı, adamın ağzında xırtıldayan armud idi. Səadət zənbil alıb ağaca çıxar, orada doldurub iplə aşağı sallardı. Həmin gün bizim də bayramımız olardı. İri armudları Hacıağagilin həyətinin o başından düz bizim həyətə tullayardı. Əlbəttə, armud yarpaqlara dəyib və həyətimizdə yerə düşəndə səs salırdı.

Bunu armud yiyəsi eşitməsin deyə, meyvə yerə dəyəndə mən bərkdən öskürər və tappıltı səsini batırmağa çalışardım. Bunu özüm kəşf etmişdim. Adam bir-iki belə armud yeyəndə yemək yeməyə ehtiyac olmazdı. Suyu adamın ağzından daşıb tökülərdi.

Ən xoşladığım meyvələr, yalnız Lənkəranda və onun kəndlərində bitən, “şəlem” və “mələs”

armudları idi. Qeyd etdiyim kimi, yalnız Lənkəran və Masallıda bitər, özü də payızın sonlarında – noyabrda yetişərdilər.

Atamız Qulam həddindən artıq təmiz, tamah nə olduğunu bilməyən, xeyirxah, amma eyni zamanda çox sərt adam idi. Lerikdə bir yerdə olarkən bəzən iclaslarda iştirak edərdim.

İşçilərinə necə kobud sözlərlə, ləqəblərlə müraciət edərdi. Amma əlbəttə, onların və dövlətin xeyrinə danışdığını bilər, heç vaxt heç kim ona söz qaytarmazdı. Amma eyni zamanda praktiki düşüncədən tamam uzaq, adamları qətiyyən tanımayan, hər sözə inanan, hədsiz sadəlövh adam idi və bu da özünü işdə dönə-dönə göstərdiyinə baxmayaraq, atamçün heç vaxt dərs olmur və o, heç vaxt nəticə çıxarmırdı. Axırıncı belə səhvi xüsusilə, çox baha-başa gəldi.

Sürücümüz Aşurun “xaltura”sı sayəsində “Poluturka” maşını bizi “dövlətli” etmişdi. Onu da, əlbəttə, kiçik təmir işlərini nəzərə almasaq, anam ancaq qızıl əşyalara verirdi. Bunlar beş-altı qızıl onluq, beşlik, bilərzik, üzüklər, sırğalar və ən böyüyü isə “Quranqabı” adlanan balaca qızıl qutu idi. Onları anam çox vaxt balaca evdə rəfdəki piyalələrin birinə qoyardı.

16

1948-ci il gəldi. Tətildə Lerikdə atamın yanında idim. Bir axşam atam məni yaxın tanışımız qosməliyanlı Feyruz əmiyə qoşdu. O da məni atın tərkinə aldı. Gecə ilə yola düşdük. Atın belində arxadan onu qucaqlamışdım. At qaranlıqda tanıdığı yolla yorğa-yorğa yorturdu.

On iki yaşım vardı. Yol boyu “Yatma ha!” Feyruz əmi tez-tez məni çağırardı. Yəqin ki, əllərimin əsdiyini hiss edib yıxılmağımdan qorxurdu. Zuvanda – doğma kəndimiz olan Yuxarı Gədiyə gedirdik. Bu, lap sərhəddə yerləşən balaca kənd idi.

Qaranlıqda nə qədər yol getdik, bilmirəm, ancaq o yadımda qalıb ki, at kiçik çayların sularını dönə-dönə şappıldadıb keçirdi. Yol isə qurtarmaq bilmirdi ki, bilmirdi. Ətraf o qədər vahiməli idi, gözlərimi yumub Feyruz əmidən bərk-bərk yapışmışdım. Nəhayət, gecəyarısı sanki dünyanın axırında, iki dağın arasında kölgəsi görünən evin qabağında dayandıq. Feyruz əmi məni səsə evdən çıxan qadının qucağına təhvil verdi:

– Al, – əmin oğlunu gətirmişəm, – dedi və yenidən ata minib geriyə – öz kəndləri Qosməliyana tərəf çapdı.

Beləliklə, on iki ildən sonra yenidən, deyildiyinə görə doğulduğum Yuxarı Gədik kəndində

idim.

“Bibi” çağırdığım Siminin üzünü səhər gördüm. O, böyük əmim Rəşidin qızı idi. Evdən un və torpaq iyi gəlirdi və nədənsə bu iy mənə ləzzət verirdi.

Separadidə “dədə” dediyimiz ana babamın evlərindən də torpaq iyi gələrdi. Ancaq orda evlərin döşəməsi elə bil həmişə nəm olardı. Buna görə daim üstünə həsir sərərdilər. Burada isə

torpaq quru idi və evə də palaz döşənmişdi.

Simi bibim də Zəri bibim kimi uzunsifət qadın idi. İri gözləri vardı və əri, deyəsən, müharibədə həlak olmuşdu.

Balaca bir kənd idi. Hər evin olduğu kimi, Simi bibinin də on-on beş qoyunu vardı. Həyətdə

alma, ərik ağaclarının tək-tək meyvələri qalmışdı. Burada hamı öz təsərrüfatı ilə dolanırdı.

Bibimin Rza adlı oğlu məndən beş-altı yaş böyük idi. Düz bir ay Yuxarı Gədikdə – onlarda qaldım. Gündüzləri qoyunları otarardıq. Dağların döşündə, bulaqların başında oturub söhbət edər, danışardıq. Qoyunlar səssiz otlayar, buludlar ora-bura keçib üstümüzə kölgə salardı.

Yeməyimizi də özümüzlə götürər, bulaq başında pendir, lavaş yeyib doyunca dişgöynədən sudan içərdik.

Gecələr Rza ilə yanaşı yerdən azca hündür topraq “eyvan”da yatardıq. Bircə dənə də

ağcaqanad olmazdı. Göy isə ulduzla o qədər dolu olardı ki, baxanda qorxardım.

Yuxarı Gədik kəndində (hazırda isə bu kənd mövcud deyil) bu bir aylıq günlərim qarşıda ailəmizi gözləyən ağır sınaqlar dövrü üçün sanki qayğısız giriş dövrü idi.

Sonralar “Monoloq” adlı kiçik povestimdə həmin hadisələri əks etdirməyə çalışmışam.

Atamın bir xasiyyəti vardı, tanıdığı kim olursa-olsun, özü ilə evə gətirərdi. Bir növ əndazəsiz qonaqpərvərdi. İdarəsinin işçiləri isə Lənkərana gələn kimi ancaq bizdə

gecələyərdilər. Belələrinin içində anbardar (“skladçik”) Təhməz kimi ləyaqətli adamlarla bərabər, Fəyyaz kimi çox ləyaqətsizlər də olurdu.

1948-ci ilin payızı idi. Lerikin Mondiga kəndindən olan bu Fəyyaz yenə bizdə gecələmişdi.

O vaxt həyətdə itimiz vardı. Tərslikdən həmin gecə iti zəncirləmişdilər ki, Fəyyaz narahat olmasın. O, səhər sübh çıxıb gedərdi. Bu dəfə də elə oldu. Səhər açılandan sonra (Fəyyazla bərabər eyvanda yatmışdıq) anam görür ki, evin pəncərəsinin şüşələrindən biri yoxdur. Tez rəfdəki piyaləyə baxıb görür ki, içindəki bütün qızıllar yoxa çıxıb. Deməli, Fəyyaz anamın bütün qızıllarını götürüb aradan çıxmışdı. Əlbəttə, biz xəbər tutanda, artıq hamısını

“əritmişdi”. Haradasa kiməsə satıb pulunu da lazımi yerdə rahatlamışdı.

17

Onu tutdurduq, lakin nə qədər təsir etsələr də, boynuna almadı. Amma aydın idi ki, onun işi idi və buna görə beş-altı il iş alıb getsə də, bunun bizə heç bir faydası olmadı. İllərlə

topladığımız var-dövlət beləcə, bir gecədə yox oldu.

Anam dözə bilməyib çox keçmədən astma xəstəliyinə mübtəla oldu. Az sonra Lerik Meşə

İdarəsi də ləğv edilib Lənkəranla birləşdi. Atam da kiminsə tabeliyində işləyə bilmədiyindən müavinliyə getməyib bir müddət Lerik ticarət şöbəsinin Lənkərandakı böyük bazasının müdiri oldu. Bədbəxtlikdən bir-iki ay keçmədi ki, mal almaq üçün gedərkən anbarda olan nəhəng araq çəlləyindən neçə yüz litrlik spirt, yaxud da araq axıb getmişdi. Bunu görəndə atam zirək tərpənib o dəqiqə hüquq və maliyyə işçılərindən ibarət komissiya düzəldib yoxlama apartdırdı.

Onlar arağın həqiqətən də axıb getdiyini sənədləşdirdilər.

Amma vaxtilə Meşə İdarəsində səbəbsiz olaraq kiminsə təsirilə, ya elə-belə, baş texnoloq vəzifəsindən qovduğu Səttarın qardaşı, Lerik payon İcraiyyə komitəsinin sədri Əli Rüstəmovun tapşırığı ilə atamın araq itkisinə görə üç dəfə məhkəməsi oldu. Məhkəmə, əlbəttə, zarafat iş

deyil. Hər dəfə evimizdən xalçaların və hətta işlədilməyən, yalnız qonaqlar üçün istifadə

olunan yorğan-döşəyimizin satılması hesabına başa gəlirdi. Çünki hakim hansı qərarı istəsə

çıxara bilərdi və hər dəfə atam bəraət alırdı. Beləliklə, üç dəfə məhkəməsi oldu. Evdə nəyimiz varsa, demək olar, hamısı satılıb getdi.

Bu o il idi ki, qardaşım Səadət artıq orta məktəbi başa vurmuşdu. Amma imkanımız olmadığına görə, Bakıya, instituta gedə bilmədi.

Uşaqlar da yavaş-yavaş böyümüş, üstəlik, sonuncu uşaq Asudə də 1948-ci ilin dekabrın 31-də dünyaya gəlmişdi. Xalam Şahbikə ilə bərabər 9 baş külfət Allahın ümidinə qalmışdı. Allah isə əlbəttə, insanların səhvlərini düzəltməklə məşğul olmur. Nəticədə evimizdə xırda-xuruş nə

varsa, satıb yaşayırdıq. Müxtəlif qiymətli parçalar, köhnə, qiymətli yun şallar, 30-cu illərdən yadigar qalan bəzəkli piyalələr – ki, anam illərlə elə bil bu cür günlər üçün saxlamışdı – dəyər-dəyməzinə satıb yeyirdik.

1949-cu ildə Səadət qəpik-quruşla Bakıya gedib Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna qəbul olundu.

Zəif qiymətlər aldığı üçün əlbəttə, təqaüd almırdı. Amma təkcə təqaüdlə də 19 yaşlı cavan oğlan yaşaya bilməzdi. Üstəlik, evpulu da vermək lazım idi. Əlacsızlıqdan gecələr hansısa tikintidə gözətçilik edirdi. Bunu eşidən anam dözə bilməyib Bakıdakı Kubinkada tanışları olan qonşumuz Xoşqədəmə qoşulub Bakıya getdi. Axı kimsə aparıb qardaşıma ayda iki dəfə, az da olsa, pul verməli idi. Bakıda Kubinkada yaşayan Xanım xala və onun gəlini Fatma ilə dostlaşıb gedib-gəlməyə başladı. Axı əsas məsələ Bakıda yer tapıb qalmaq idi. Əlbəttə, əliboş getmir, ayın-oyun aparırdı. Yükü bəzən ağır olurdu. Onu 13 yaşlı mənlə, çox vaxt balaca qardaşım Məhərrəm çay qırağında yaşayan Həzi əmidən onun əl arabasını alıb yükü vağzala aparardıq.

Ağır, dolu düyü zənbilini şəhərin kələ-kötür küçələri ilə əl arabasında itələyə itələyə şəhərin o başındakı dəmiryol vağzalına çatdırardıq. Yol pis, yaşımız az, yükümüz də ağır olduğuna görə, ən azı bir saata gedib çatardıq. Orda stansiyanın bir qırağında oturub qatarın gəlməsini gözləyərdik. Çox vaxt tək olardım. Hələ, üstəlik, anam üçün bilet almalı idim. Bu da çox çətin iş

idi. Ən çətin isə əlbəttə, qatar gələndə ağır zənbili aparıb vaqona qoymaqdı.

1949-1950-ci illər idi. Yayda yenə birtəhər keçinirdik. Payızda, qışda isə çətin olurdu. Palto nə olduğunu bilməzdik. Bütün qışı çox vaxt nazik, sətin pencəklə keçirərdim.

Lənkəranda sentyabrdan maya qədər yağışlar yağır. Burada yağış bəzən ara vermədən həftələrlə davam edir. Bu cür yağışda vağzala getmək, çöldə hansısa küncdə daldalanıb saatlarla gözləmək müsibət idi. Özü də gecə. Qatar axşam saat 10-dan sonra gələrdi. Üstəlik, 18

yenə arabanı uzun yol boyu taqqıldada-taqqıldada, itələyə-itələyə evə qayıtmalı idim. Özü də

13 yaşım vardı.

Amma nisbətən mülayim günlərdə, hələ eyvanda yatdığımız vaxtlarda yağış ləzzət verirdi.

Şıdırğı yağış ara vermədən yağar, mahnı kimi səslənərdi. Sanki yer-göy səhərəcən şırıldayar, şırıldayardı.

Qonşumuz Hacıağagilin həyətlərində yağışa dözməyən iri “sement” armudları budaqdan qopub yerə düşəndə tappıltısını eşidər, ağzımız sulanardı.

Gərək ki, dördüncü sinifdə oxuyurdum və təzəcə qalın kitabları oxumağa başlamışdım.

Buna məni Səadətin hələ bir-iki il əvvəl oxuyub məzmununu bizə danışdığı “Üç muşketyor”,

“İyirmi min lye su altında”, “Robinzon Kruzo”, ən çox isə əlbəttə, “Kapitan Qrantın uşaqları”

romanları həvəsləndirmişdi. Bu romanlar, onların qəhrəmanlarının başına gələn macəralar məndə kitab oxumağa dəli bir istək yaratmışdı. Səadətin danışmasına baxmayaraq həmin romanları məktəb və ya şəhər kitabxanasından alıb gecələr lampa işığında təzədən oxuyardım.