Текст книги "Gəncəli müdrik. M.Ş.Vazeh"

5

Şəfi Gəncə çayı sahilində oturub suya tamaşa edirdi. Axşam günəş Kəpəzlə Qoşqarın zirvələrinə sanki qızıl tac qoymuşdu. Dünya nə qədər gözəl idi. Ağaclar, evlər, bərəylə keçən adamlar, dəstəylə üzən qazlar – hər şey qürubda çimirdi.

Şəfi gözlərini çaya zilləmişdi. Su hər an bir rəngə çalır, şırıltıyla axır, axırdı. Zaman da belədirmi? Bütün bunların bir mənası varmı?

…Otlar, böcəklər, çiçəklər, heyvanlar, nəsil-nəsil gəlib gedir…

Bütün ömrünü ələm paltarına bürün – gedəcəksən… Bütün ömrünü toy-bayram içində yaşa – gedəcəksən… Bu nə gəliş, bu nə gediş, bu nə oyun, bu nə qanundur?

Otuz il gedib… Uşaqlıq günləri, almacıq sümükləri qabarmış mehriban simalı anasının, ciddi baxışlı atasının üzləri zaman arxasında, sanki hardasa, bilinməz, dumanlı, sirli bir aləmdə yenə yaşayır, həyatları eyni ilə təkrar olunurdu…

Axı niyə mənimki heç vaxt gətirmir, niyə?

Şəfinin dodaqlarını yandıran bu suala qədim Gəncə çayı eyni şırıltı ilə cavab verdi.

…Bəxt nədir?

Beş-altı il bundan əvvəl olmuş bir əhvalat yadına düşdü.

…Yay günüdür… Hacı Abdullagilin qonşuluğundakı uca binada bir qız görünürdü. Qız hər gün həyətə düşür. Hacı Abdullanın qardaşı qızları ilə saatlarla lingi-lingi oynayırlar.

Yenə başları oyuna elə qarışıb ki, hətta sakitcə gəlib yaxınlıqdakı oturacaqda əyləşən oğlanı belə görmürlər. Oğlan kitab oxuyur, arabir başını qaldırıb gözaltı qızlara baxır.

Oğlan hiss edirdi ki, qız da onunla maraqlanır. O, səbir və təmkinlə qızı izləyir. Qız yavaş-yavaş ona yaxınlaşmağa başlayır.

Günlər keçir… Budur, deyəsən yenə atılıb-düşməkdən, qaçmaqdan yorulub. Girdə, ağ üzündə zərrəciklər düzülüb. Uzaqdan dönə-dönə oğlana baxır. Oğlanı etinasız görüb, gəlib oturacağın lap o başında oturur. Guya yorğunluğunu alır.

Və günlərin bir günü qəfildən oğlanın yanında dayanır. Onun lap çiyni üstündən əyilib kitaba sarı boylanır. Ətirli nəfəsi oğlana toxunur. Gəncin elə bil qəlbi közərir. O, qızın parlayan iri qara gözlərini lap yaxınlığında duyur. Ürəyi yerindən oynayır. Ancaq qızı ürkütməkdən qorxub yenə susur.

Nəhayət, bir gün qız o biri qızlarla birgə oğlanın yanında əyləşir.

Cavan illər və xatirələr dumanı arxasında qalanları xatırlayıb gülümsədi. İlk söhbətləri yadına düşdü:

– Əsmər, sənin neçə yaşın var? (Əsmər Hacı Abdullanın qardaşı qızı idi.)

Əsmər rəqəmlərin sayını barmaqlarıyla göstərib.

– On iki. Bəs sənin? – deyir.

– İyirmi üç.

Sükut. Oğlan qıza baxır.

– Əsmər, bəs bacılığının neçə yaşı var?

– Neçə olar?

– On dörd.

Əsmər əl çalır:

– Eh, bilmədin, on beş.

Qız məlahətlə yırğalanaraq:

– Mənim yaşımın neçə olmasının kimə nə dəxli var?

Oğlan gözlərini qızın çəhrayı tül kimi zərif üzünə zilləyir.

Bəlkə birinə dəxli var, – deyir.

Zümrüd qızarır:

– On altı, – deyir, sanki söhbətin gerisindən qorxub qızlarla birgə qaçıb gedir.

Üç-dörd gün daha belə… Oğlan səadət yağışı altındadır. Xoşbəxtlik lap ovcundadır, ancaq bir gün birdən-birə qız yox olur. Oğlan səhərdən axşama kimi oturacaqda əyləşib gözəl Zümrüdü gözləyir. Ancaq məlum olur ki, Zümrüd daha yoxdur, olmayacaq da…

Oğlan bir həftə özünə gələ bilmir. Heç yerdə qərar tuta bilmir. Zümrüd onun həyatına gətirdiyi bu qədər sevinci yığışdırıb aparır. Yerində ağır, dərin bir yara qalır.

Bir neçə ay sonra Hacı Abdulla ölür… Qardaşı da ailəsi ilə harasa köçüb gedir… Bax, bəxt deyilən budur.

Haçandan-haçana Şəfi dərindən köks ötürüb başını qaldırdı.

O heç zaman ağlaya bilmirdi.

…Günəş batmış, çayın üstünə qaramtıl örtük salınmışdı. Bayaqkı bütün gözəlliklər yoxa çıxmışdı. Çay üstə əyilmiş və bayaq işıq saçan ağaclar indi qüssəli, kədərli sükut nəğməsi oxuyurdu. Ətrafındakı hər şey get-gedə qaralırdı, qərib, əsrarəngiz, qorxulu bir görkəm alırdı. Çay kənarındakı daş-qaya parçaları, ağaclar, kollar, uzaqdakı körpü, çaydan keçən bərə, bərənin içindəki adamlar hamısı əriyib axşama qarışdı.

…Züleyxa. Bu qız hardan mənim həyatıma daxil oldu? Yoxsa bu da bir təsadüfdür? Yoxsa itirdiyim sevinclərin, aldığım yaraların əvəzidir?

Şəfi ağır-ağır ayağa qalxdı. Ayaqları qıc olmuşdu. Çevrilib şəhərə baxdı. Saysız-hesabsız pəncərələrdən şamların solğun işığı süzülüb bir-birinə qarışırdı.

Bu qədim şəhərdə min illərdən bəri olduğu kimi, indi də hərə öz səadətinin hücrəsinə qapılıb yaşayırdı. Yalnız onun – Şəfinin hücrəsi boş idi, səadətsiz idi.

6

Şəfi xanın həyətinə daxil olanda orda böyük bir məclis gördü. Kabab iyi ətrafı bürümüşdü. Şəfi ləzzətlə tüstünü ciyərlərinə çəkirdi. O, hovuzdan bir neçə addım aralı dayanıb nə edəcəyini bilmirdi. Deyəsən yeməyin qızğın çağı idi. Çünki nökərlər, kənizlər ara vermədən kabab, lavaş, meyvə daşıyırdılar.

Gül kolluqları arasındakı məclisdən gülüş və qəhqəhə səsləri ucalırdı. Sonra deyəsən, mübahisə başlandı, iki nəfər çəkişirdi. Yenə qəhqəhə qopdu. Heç kim Şəfiyə nəzər salmırdı. Bu vaxt Əlimərdan əlində kuzə hovuza sarı qaçdı. Şəfiyə əhəmiyyət vermədən kuzəni suya saldı.

Şəfi qaşqabaqlı halda:

– Xanımlara de ki, bu gün dərs günüdür.

Əlimərdan laqeyd halda əlini yellədi:

– Görmürsən nə həngamədir. Xanımlar səni çoxdan görüb, lazım olsaydın çağırardılar.

Şəfinin rəngi ağardı. O, nifrətlə ocaq yerinə baxdı. Xanımlar əlləri bellərində əmrlər verir, xörəklərin dadına baxırdılar.

Əlimərdan çoxdan getmişdi. Şəfinin geri dönməkdən başqa çarəsi yox idi. İki gün ərzində qəlbində bu qədər ölçüb-biçdiyi sözlər, söhbətlər… Yaxşı deyiblər ki, sən saydığını say, gör fələk nə sayır…

Şəfi eyvana baxdı. Baxdı, baxdı… Züleyxa kərpic dirəyə söykənib ona baxırdı. Şəfi sanki indi, Züleyxanın boy-buxununa, çöhrəsinə baxdığı zaman dərk etdi ki, qadın gözəlliyi nə deməkdir. O, qızın çağırış dolu təbəssümünə istər-istəməz təbəssümlə cavab verdi. Dodaqları qeyri-ixtiyari olaraq pıçıldadı…

«Züleyxa, bu dünyada sən var ikən, sənin üzün, saçların, gözlərin, əllərin var ikən kədərlənmək olarmı? Sən ki hələ bu ikicə görüşlə qəlbimə bu qədər işıq salmısan, bəs bunun sonrası necə olacaq? Sənin gözlərinin sevincini, məhəbbətinin səadətini necə gizlədəcəyəm».

O, birdən-birə qəribə bir cəsarətlə həyətdəkilərə işarə olaraq əlini yellədi. Yəni «bizə baxan yoxdur»…

Züleyxa, görünür, onun işarəsini başa düşdü. Çünki əliylə Şəfiyə gözləməsini işarə edib eyvana qaçdı. Şəfi dalğın-dalğın qızın dalınca baxıb gülümsədi. Amma yenə darvazaya sarı yeridi. İnanmırdı ki, Züleyxanın sözüylə onu çağırsınlar.

Darvazadan çıxıb bir neçə addım atmışdı ki, arxadan Əlimərdanın yoğun səsi eşidildi. Səsindən duyulurdu ki, həvəssiz, məcburi çağırır. Şəfi qızın hökmünə təəccüb edərək geri baxdı.

– Gəl, xanım çağırır.

Bunu deyib darvaza dalında yox oldu. Görəsən bu çağıran hansı xanımdır?

Ani fikirdən sonra dodaqlarında mızıldanıb darvazaya sarı yeridi.

Həyətdə onu Zeynəb xanım qarşıladı:

– Mirzə, gərək bağışlayasan. Özün görürsən ki, başımız necə qarışıqdır. Keç yuxarı, qız otaqda gözləyir…

Şəfi şikayət və töhmətin artıq olduğunu hiss edib heç bir söz demədi. Ancaq pilləkənləri çıxanda qəlbi gup-gupla döyünürdü. O, eyvanla gedərkən xatırladı ki, hansı otağa girəcəyini unudub. Yaxşı ki, qapı açıq idi.

Züleyxa miz üstə əyilib yazırdı. Qız Şəfini görüb ayağa qalxdı. Şəfi özünü sakit göstərməyə çalışaraq, salam verib papağını çıxartdı. Arxası qıza sarı ikən:

– Otur, Züleyxa, – dedi.

O, qızın adını necə mehribanlıqla çağırdığını yalnız bir də sonra, pəncərəyə sarı getdiyi zaman hiss etdi. Pəncərəni açdı. Çinarın yarpaqları təqib edilən quşlar kimi şırıltıyla içəri doluşdu. O başa düşdü ki, bütün bu hərəkətləri həyəcanını gizlətmək üçün eləyir.

Yanaşı otağın qapısı açıq olduğundan girib-çıxan nökər və kənizlər birinci növbədə onlara sarı boylanır, nə vəziyyətdə olduqlarına göz qoyurdular.

Züleyxa ilə üz-üzə oturan Şəfi qızın gözlərinə az-az baxmağa çalışaraq:

– Hə, baxım görüm nə yazmısan? – deyə soruşdu.

Qız dəftəri ona uzatdı. Şəfi əyri-üyrü yazıları təbəssümlə nəzərdən keçirdi. Züleyxa qızarmış halda:

– Yaxşı yazmamışam, bilirəm, – dedi.

Şəfi:

– Çox yaxşıdır, – dedi. – Mənim birinci yazım bunlardan pis idi.

Züleyxa heyrətlə onun üzünə baxdı. Şəfi dəftəri ona uzatdı.

– Al, oxu görüm.

Nəyi oxusun? Züleyxanın gözlərində xoş bir təəccüb ifadəsi əks olundu. Hərflərimi?

Şəfi hiss etdi ki, o, qızın səsinə qulaq asmaq xatirinə bu sözü demişdir. Buna görə səhvini düzəltməyə çalışaraq:

– Bax, bu iki səhifəni oxu, – dedi.

Züleyxa itaətkarcasına miz üstə əyilib hərfləri höccələməyə başladı.

Qız höccələyir, səndələ yayılmış Şəfi elə bil nəğməyə qulaq asırdı. Qızın səsi gah elə bil ki, şırıldayır, gah da sirli bir pıçıltıya dönürdü. Şəfi fikirləşirdi. İnsanda nə yoxdur? Güllü-çiçəkli çöl, ətirli bağ-bağça, dəniz, səhra, mavi bahar, soyuq qış, isti yay, qızılı payız, gecə, gündüz, musiqi, şeir, xoşbəxtlik, ələm – bütün bunların hamısı Züleyxanın üzündə, gözlərində yoxdumu?

O, qızın dodaqlarının tərpənişinə baxır, bu dodaqlardan qopan sözlərin xoş təsirinə qulaq asırdı. Züleyxanın gözəl gözləri onun qəlbini ətirlə doldurur, bihuş edirdi. O, qəlbində yaranan nəğmələrin musiqisini dinləyir, şeirlərin necə misralandığını hiss edirdi.

Züleyxanın səsinə qulaq asa-asa əlini uzadıb vərəqlərdən birini qabağına sürüşdürdü, gözləri qızda yavaş-yavaş yazmağa başladı:

 
…Zaman, məkan, ad, titul, sərvət, şöhrət, varidat,
Dəhşətli bir yuxudur başdan-başa bu həyat.
Bu həyat zülmətindən kim can qurtara bilər?
Məhəbbətin nurunda bir an cilvələnənlər.
 

«Musiqi» isə səslənirdi. Şəfi qızın bir qəribəliyini, heç kimdə olmayan bir gözəlliyini indiyə qədər görmədiyinə təəccüb etdi. Züleyxanın alnına sarı dartılmış qaşları ona əfsanəvi bir gözəllik verirdi.

Züleyxa cavanın hara baxdığını görür, nə düşündüyünü hiss edirdi. Bununçün Şəfinin heyrət dolu baxışlarıyla rastlaşmaq kifayət idi.

Şəfi qızın həyəcanlandığını, qızardığını görüb ayağa qalxdı. Pəncərə qabağına gəldi, əliylə yarpaqları oynatdı.

Orta otaqda heç kim yox idi.

– Züleyxa, neçə yaşın var?

Qız gülümsəyib nazla yırğalandı:

– On altı… Bəs sənin?

Şəfi yuxarıdan-aşağı qıza baxdı. Necə desin? Bir az azaltsınmı? Yox.

– Mənimki otuz.

Züleyxa heyrətlə barmağını dişlədi. Amma bu xoş, iftixar hissindən doğan bir heyrət idi. Qız öz heyrətinin mənasından xəbərsiz idi. O, miz üstə boylanıb bir uşaq ədasıyla:

– Mirzə, yazdığın nədir? – dedi.

Şəfi hiss etdi ki, bu dəlisov qız sərbəst buraxılsa, çox uzağa gedə bilər. Amma hələ tez deyildimi?

Oturdu… Qarşısındakı vərəqi qatladı:

– Nə olduğunu sonra bilərsən. İndi dərsə başlayaq.

Şəfi oxuyur, sözlərin mənasını izah edir, Züleyxa qulaq asırdı. Bu zaman pəncərə ağzındakı budağa bir bülbül qonub cəh-cəh vurmağa başladı. Bu cəh-cəhlər daşa çırpılmış güzgü qırıntıları kimi bərq vurur, göyə, yerə, otağa səpələnirdi. Bülbülün cəh-cəhində elə bil həyəcan, təlaş var idi: sanki onu hər yerdən qovmuş, indi burdan da qovacaqdılar. Ona elə gəldi ki, qızın gözləri də baharla, bülbül nəğmələriylə doludur.

Şəfi çaşıb qalmışdı. O, bülbülün həyəcanlı səsini eşitdikcə danışa bilmirdi. Dərsi buraxıb qulaq asmaq, bülbülü də qovmaq olmazdı.

Elə bil quş Şəfinin müşkülə düşdüyünü duydu, yüngülcə qanad çalıb uçdu. Şəfi gülümsədi, yenidən dərsə başlamaq üçün Züleyxanın üzünə baxanda diksindi. Bülbüllər indi Züleyxanın gözlərində cəh-cəh vururdu. Şəfi bu bülbülləri qova, onların cəh-cəhlərindən xilas ola bilmirdi.

Züleyxa müəlliminin həyəcanlı üzünə baxdıqca onun özündə olmadığını duyurdu. Qız ilk dəfə idi ki, gözəlliyinin təsirini görürdü. Otuz yaşlı bir müdrik, qorxmaz adam onun – Züleyxanın baxışlarından çaşır, sözünün kələfini itirirdi. Bunu müşahidə etmək, duymaq qızı ağlasığmaz dərəcədə xoşbəxt edir, onda bu cavanla əylənmək həvəsi oyadırdı.

Şəfi qızın əllərinə baxırdı. Züleyxanın əlləri donmuş süd kimi ağ və hamar idi. Birdən necə oldusa, onların ikisi də eyni vaxtda yazı üstə əyildi. Züleyxanın məxmər gözləri Şəfinin lap gözləri önündə parıldadı. Bu parıltı qızın qəlbindən keçən hansı bir qüvvətli hissinsə sədası idi.

O, qeyri-ixtiyari köksünü ötürüb qarşısındakı vərəqi götürmək istərkən əli Züleyxanın əli üstə qaldı. Yumşaq, sərin əl. Qız əlini çəkmədən nəzərlərini aşağı endirib susurdu. Sanki müəlliminin necə vəziyyətdə olduğunu duyur, onu bu səadətdən ayırmaq istəmirdi.

Şəfi əlinin altındakı bu sevimli varlığı öpmək, öpmək istəyirdi. Qızın əlindən onun qəlbinə ümid axır, işıq süzülürdü.

Şəfi əlini çəkdi. Bütün bunlar bir an davam elədi. Ancaq onlar artıq nədən danışdıqlarını unutmuşdular. Özlərini xoş, həyəcanlı, bir «cinayət» işləmiş kimi hiss edirdilər.

Şəfi sakitliyi pozdu:

– Züleyxa, istəyirsən bu günlük bəsdir, – dedi.

Şəfi hiss etdi ki, bununla bu bir anlıq səadətini götürüb qaçmaq istəyir.

Züleyxa qaşlarını oynadıb gülümsədi. Sonra ayağa qalxıb getməyə hazırlaşan müəlliminə:

– Getməyin, anamın sizə sözü var, – dedi.

Şəfiyə elə gəldi ki, qız onun qorxaqlığına gülür. Züleyxa getdi. Şəfi intizarla gözlərini qapıya zilləmişdi.

O, xanımla lazımi qaydada danışa, özünü adi şəkildə apara bilməyəcəyindən qorxurdu.

Şəfi indicə, bir az əvvəl ona doğru gələn böyük səadətin addım səslərini eşitmişdi.

Qapıda Zeynəb xanım göründü. Nökər Hüseyn də əlində məcməyi onun dalınca gəlirdi.

– Hə, Mirzə, qız dərslərinə necə baxır?

Gözləri qeyri-ixtiyarı məcməyidə olan Şəfi:

– Hələ ki pis getmir, – dedi.

O, gözlərini xanımın üzündə gəzdirdi… Çənəsi, saçları, bir az da gözləri Züleyxaya oxşayırdı.

– Hafizəsi yaxşıdır. Lap yaxşı burasıdır ki, həvəsi var.

– Uşaq özü neçə müddətdi ki, yalvarırdı.

Nökər gətirdiklərini miz üstə düzdü. Zeynəb xanım gözləri ilə nökərin hərəkətlərini izləyib:

– Mirzə, balaca nahar eləyin, – dedi.

Şəfi kitabı sinəsinə sıxıb, başını yırğaladı:

– Çox sağ olun, ac deyiləm. Xudahafiz.

O, Züleyxaya ani bir təbəssümlə nəzər salıb çıxdı.

7

Şəfi hücrəsində uzanıb qəlyan çəkir, gözlərini yumub düşünürdü. Bir az yuxarıda, kiçik pəncərə ağzındakı taxçada şam yanırdı. Çöldə aylı gecə idi. Ancaq işıq pəncərəni bürüyən çinar yarpaqlarında ilişib qalır, içəri süzülə bilmirdi…

Şəfi düşünür, yazırdı… Yuxarıda şamın dövrəsində hərlənən pərvanələr odda yanır, ağ vərəq üstə tökülüb qalırdılar… Bayırdan isə ardı-arası kəsilmədən yeniləri gəlirdi. Şəfi yazırdı. Qəlyan kənarda ağır-ağır tüstülənir, Şəfi yazırdı. Həyat özü bütün rəngarəngliyi ilə onun gözləri önündə cərəyan edir, o da yazır, gördüyünü, duyduğunu vərəqlərə köçürürdü.

Gəncə elə bil onun ovcunun içində idi. O, gülən-ağlayan insanları görür, onların gah gülməli, gah ağlamalı halına tamaşa edirdi.

Şəfi ələmin də, səadətin də nə olduğunu görür, duyurdu. O, düşdüyü burulğanı da, burulğan ətrafında xeyirlə şərin əbədi mübarizəsini, bu mübarizənin harda qurtardığını da görürdü… O görürdü ki, bu mübarizədə çox zaman şər qalib gəlir. Yanından ötüb-keçən sevinclərin heç birinə əli çatmır. Bəs nə etməli? Oturub bu sevincin nə olduğunu bilməyən kütbeyin və nadanların onu necə parça-parça edib udmalarına tamaşamı eləsin?.. Yox, hər nə cür olursa-olsun, sən də öz payını almalısan…

Şəfi yazırdı. O, necə yaşamağın lazım olduğunu bilirdi. O, böyük həyat axınının haralarda pozulduğunu görür, taleyi onun taleyinə bənzəyənləri tanıyırdı.

Şəfi həqiqətin başına nə oyunlar gətirildiyini görürdü. O, üzünə ədalət qalxanı çəkib insanların qəlbinə girən, onların gözlərini pərdələyib evlərinin, ürəklərinin sərvətlərini talan edənləri də tanıyırdı.

Şəfi yazır, bu yalançı müqəddəslik paltarına bürünüb minlərlə Şəfi kimisinin taleyini həll eləyən bir əli Quranlı, bir əli qılınclı quldurların əsl simalarını açıb göstərirdi. Şahları, vəzir-vəkilləri, şeyxləri, qazıları məntiqin ağır amansız zindanı altına salıb əzirdi.

Çöldə ay yavaş-yavaş batır, şamın işığı daha parlaq olurdu. Qurd-quşların, pərvanə və kəpənəklərin sayı da artırdı. İndi onlar özlərini daha artıq fədakarlıqla oda atır, daha çox ölürdülər.

Şəfi qələmi kənara qoydu, dərindən nəfəs aldı. Kürəkləri ağrıyırdı. O, mütəkkəyə söykənib şamın ətrafında hərlənən pərvanələrə tamaşa etməyə başladı. Onlar nə qədər çox, necə rəngbərəng idilər. Bax, bu da bir həyat oyunudur. Allah bilir, hardan, nə qədər yolu uçub gəlir, özlərini oda vurub ölürdülər. Bəziləri fırlana-fırlana tədricən yanır, bəziləri isə özlərini birbaşa alova atırdılar. Onların ehtirasları ağıllarına üstün gəlirdi. Şəfi elə bil yüz illər boyu Şərq şairlərinin yazdıqlarını indi başa düşürdü. Sədinin məşhur şeirini xatırladı:

 
   Gözlərimdən yuxu çəkildi axşam,
   Eşitdim pərvanə dedi ki, ey şam,
   Mən aşiqəm, yansam əgər, rəvadır,
   Sənin yanmağında nə məna vardır?
   Şam ona söylədi: Ey havadarım,
   Əlimdən getmişdir sevimli yarım.
   Şam dedi: Yaxşı ki, nur saçıram mən,
   Gör necə yaş axıb gedir gözümdən.
   Hünərin deyildir sənin məhəbbət,
   Səndə nə səbir var, nə də ki, cürət.
   Sənin bir qanadın od tutub ancaq,
   Mən başdan-ayağa odlanmışam, bax.
   Sən kiçik şölədən qaçırsan axşam,
   Mənsə dayanmışam, yanıram tamam.
 

Ancaq Şəfi bu oyunu həyatın özündə də görə bilirdi. O özlərini bu pərvanələr kimi oda atan, şam kimi başdan-ayağa od tutub yanan onlarla adam tanıyırdı. Ancaq əgər pərvanələr düşünmədən özlərini oda atırdılarsa, insanlar bunu bilə-bilə oda atanların biridir. Olsun… Həyat onu hara çağırırsa gedəcək…

Əgər Züleyxanı sevirsə, özünü oda atmırmı? «Axı necə oldu bu sevdaya düşdüm? Axı xan mənə necə qız verəcək, nəyimə verəcək? Ürəyimlə bacara bilmirəm…»

Birdən-birə ağlına qəribə bir fikir gəldi. Ürəyi titrəyə-titrəyə qələmi götürüb tələsik yazmağa başladı. O, yaza-yaza xatırladı ki, neçə illərdən bəridir ki, bu mövzu dumanlı şəkildə onun beynində dolaşır, öz ani parlaqlığı ilə qəlbini həyəcanlandıraraq ötüb keçirdi. Şəfi heç zaman bu parıltını tuta bilmirdi… İndi isə… Şəfi hiss edirdi ki, bəlkə də bu kiçik şeir də onun yazdıqlarının ən gözəli olacaq… Axı heç bir şeirdə onun həyatı, taleyi belə parlaq, aydın və gözəl şəkildə əks olunmamışdı.

O yenidən mütəkkəyə dirsəklənib dumanlanmış gözlərini sağdan-sola xətlər üstə gəzdirməyə başladı.

 
Qəlbimlə ağlımın özgə yolu var,
Hərəsi bir yolda puç edər məni.
Birisi sevdadan uzaqlaşdırar,
O biri sevdaya tuş edər məni.
Ağlım gecə-gündüz yazıq qəlbimi
Daima danlayar, daima qınar.
Qəlbimsə sevdalı pərvanə kimi
Eşqin atəşində alışar, yanar.
 

Elə bil şam da onu gözləyirmiş. Şeir qurtaran kimi o da əriyib yavaş-yavaş közərdi. Şəfinin hücrəsi məscidin başqa hücrələri kimi zülmətə qərq oldu.

Şəfi yatağa girib, yarpaqların pəncərədən axıb gələn xışıltısına qulaq asmağa başladı. Həmişəkindən çox tez yuxuya getdi.

8

Fayton yırğalana-yırğalana gedir, İbrahim xan daha ağır düşüncələrə dalırdı.

…Deməli, Hacı Mehdiqulu da ölərmiş. O qədər əzab-əziyyət hədər getdi. Kişi cəfa çəkdi, əcəl səfasını görməyə aman vermədi. Ey bivəfa dünya, dağ kimi kişi. Kimin ağlına gələrdi.

Əslində xan, Hacı Mehdiqulunun ölümünə yanmırdı. Nə isə bu «ölüm» sözü ona xoş gəlmirdi. Ölümdən qorxurdumu?

…Eh, cəhənnəmə ki… Bircə Əbülfəz böyüyüb boya-başa çatsaydı. Züleyxa heç, özgə çırağı yandırandır. Bəs Zeynəb necə olacaq?.. Eh, deyəsən lap xərifləmişəm.

– Frrreee.

Faytonçu bərkdən çığırıb qırmancı havada oynatdı. Atlar fınxırıb Şahsevənlə Şərəfanı arasındakı düz yola çıxdı.

Xan xəyaldan ayrılıb ətrafına baxdı. Taxta hasarlar, ağaclar arasında gizlənmiş alçaq çiy kərpicli evlər, atlı, eşşəkli yolçular. Qabaqdan bir eşşəkli gəlirdi. O qədər uzun idi ki, ayaqları az qalırdı ki, yerə dəysin. Xana mənsub olan Qaratəpə kəndlisi Alı kişiyə oxşayırdı. Bəlkə elə odur. Fayton eşşəkliyə çatanda xan əyildi. Ancaq onun Alı kişi olub-olmadığını ayırd edə bilmədi.

Əşşi, cəhənnəmə ki…

Fayton hündür hasarlı bir qapı ağzında dayandı. həyətdən kök, qırmızısifətli bir nəfər çıxdı. Hacı Mehdiqulunun Şəmkirdə yaşayan qardaşı İsfəndiyar idi.

Xan yerə düşüb faytonçuya sarı döndü:

– İstəyirsən gözlə, istəyirsən bir azdan gələrsən.

– Xan sağ olsun, gözləməsəm yaxşıdır.

İbrahim xan bir söz deməyib, qapıya sarı getdi. Salam verib həyətə keçdi. Həyət nökərlərlə, əmmaməli adamlarla dolu idi. Qıraq-bucaqda yaşmaqlı qadınlar görünürdü.

Hamının sifəti tutqun idi. Qoz ağacının altında xeyli qoyun bağlanmışdı.

Xan eyvanda başmaqlarını çıxarıb o birilərə qarışmasın deyə götürüb divarın yanına qoydu. Yüsür təsbehini çıxarıb otağa keçdi. Gəncənin bütün məşhur adamları – xanlar, bəylər, şeyxlər, üləmalar burada idi. Xanın salamına cavab olaraq bir neçə tanış başını tərpətdi. Mərhumun kiçik qardaşı döşəkçə gətirib saldı, xan oturdu. Onun bir yanında məşədi Bağı, o biri yanında isə molla Cabbar oturmuşdu. Xanla üzbəüz oturanlar isə axund Sədrəddinlə qazı Əbdülqədir idi.

Qazı başını aşağı dikib qaşqabaqlı halda təsbeh çevirir, Şeyxülislam isə hərdənbir tərs-tərs İbrahim xana baxır, qazıya nəsə deyirdi. Qazı da başını yırğalayır, deyəsən təsdiq edirdi. Xan axundun baxışlarından yaxşı bir şey gözləməyib, məşədi Bağıya sarı dönüb yavaş səslə soruşdu:

– Rəhmətlik nə vaxt keçinib?

Məşədi Bağı həmsöhbət tapdığından razı halda öskürdü.

– Obaşdan.

– Bəs niyə belə tezdən dəfn eləyiblər?

– Axund belə məsləhət görüb. Deyib ki, istidir, saxlamaq günahdır.

Xan başını yırğalayıb gözaltı axunda baxdı.

«Bu zəhər tuluğu niyə mənə belə baxır?»

Adamlar get-gedə çoxalır, özlərini artıq sayanlar mərhumun qardaşlarına başsağlığı verib gedirdilər.

– Eh, dünya belə dünyadır…

Axund yekə, ağ əmmaməli başını qaldırdı. Kiçik göy gözlərini bir-bir oturanların üstündə saxladı.

– Ölüm qaşnan-göz arasındadır. Kim olursan ol, gec-tez allahın dərgahına qədəm basacaqsan, haqq-hesab orda başlanacaq. Vay o şəxsin halına ki, bu fani dünyaya uyub beşgünlük ömrünü ibadət əvəzinə kefə, nəşəyə qurşanır.

Axund nəhs-nəhs xanın üzünə baxırdı. Qazı da acı-acı gülümsəyirdi. İbrahim xanın rəngi ağarmışdı. Bütün məclis nəsə baş verəcəyini hiss edib sükuta dalmışdı.

Axund, nəhayət, çənəsini silkələyərək:

– İbrahim xan, eşitmişəm qızına mirzə götürmüsən, – dedi.

Xanın burun pərələri gərilib yığıldı.

– Bəli, Mirzə Şəfini.

Belə saymazyana əks-hücum, görünür, axundun xoşuna gəlmədi.

– Xan bilirmi ki, bu Mirzə Şəfi deyilən mürtəd hansı yuvanın quşudur?

Xan boğuq səslə:

– Xeyr, – dedi.

– Elə isə, bil. Sənin qızına Quran oxudacaq bu şəxs nozənbillah, nə allah tanıyır, nə peyğəmbər, nə Quran bilir, nə kitab…

Məclisdən narazılıq və həyəcan dalğası keçdi. İbrahim xan qəzəbdən əsməyə başladı. Ağzı elə bil kilidləndi.

– Ay xan… – Qazı Əbdülqədir vəziyyəti belə görüb həlim səslə mübahisəyə qarışdı: – Əlbəttə, axund bu vaqiədə sizi günahkar saymır. Çünki ola bilər ki, o laməzhəbi heç tanımamış olasız və yainki onu sizə ayrı cür qələmə verələr. Axundun qərəzi odur ki, sizi xəbərdar eləsin…

– Bəli, bəli, elədir ki var, – deyə bir neçə səs də qazının sözlərini təsdiq elədi.

– Mən şübhə eləmirəm ki, o mürtəd öz simasını gizlədə bilmişdir.

İbrahim xan hamının heyrətli nəzərləri altında özünü ələ aldı. Qazı əlinin işarəsi ilə ayaq üstə durub məclisə qulluq eləyən cavanı çağırıb qabağındakı dolu piyaləni xana göndərdi. Lakin xan şərbəti içmədi, yerində dikəlib üzünü axunda tutub ağır-ağır:

– Mən, – dedi, – Mirzə Şəfinin dilindən hələ ki, allahımıza, dinimizə dair heç bir nalayiq söz eşitməmişəm. Eybi yoxdur, qayıdıb onunla söhbət eləyərəm. Ancaq bir şeydən qorxuram.

Axundun gözləri bərəldi.

– Qorxuram ki, axundun dedikləri səhih çıxmaya…

– Necə? – Axund üzünü məclisə tutdu: – Sizin içinizdə Şəfinin məlun, kafir olduğunu bilməyən varmı? Hamınıza məlum deyil ki, o Hacı Abdullanın ən yaxın aşnasıydı. O Hacı Abdullanın ki, Mustafagildəki məclisdə görün durub nə dedi: Nozənbillah, əgər hər şey allahın hökmündədirsə, niyə bizi günahkar edib bəlaya salır? O Hacı Abdullanın ki, Ələddin xangildə belə dedi: Əgər şərab içmək günahsa, bəs niyə şəriət kitabında yazılıb ki, cənnətdə çaylardan su yerinə şərab axacaq.

Məclisdən hənirti keçdi.

– Heç bir peşə sahibi olmayan bu adamın orda-burda, şəhərin mötəbər üləmalarının, peyğəmbər övladlarının dalınca hədyan danışmaqdan savayı məşğuliyyəti yoxdur.

Məclisdən təsdiqedici səslər eşidildi. Bu səslərdən axund ruhlandı:

– Əgər bunlar kifayət deyilsə, xan adam göndərib o laməzhəbi çağıra bilər.

İbrahim xan ani olaraq fikrə getdi. Təbiətən əhlikef adam olan xan bir tərəfdən çox maraqlı mübahisə olacağını hiss edib əylənmək istəyir, bir tərəfdən də Şəfidən arxayın deyildi.

Axund razı halda qazıya baxdı. Əbdülqədir yenə başını yırğalayırdı. Sədrəddinin dodaqlarındakı acı təbəssümü görən xan qəti hərəkətlə:

– Xub, – dedi, – fayton bayırda gözləyir. Faytonçuya deyin, gedib mənim adımdan Şəfini çağırsın.

Məclisdən uğultu keçdi. Razılıq və etiraz səsləri eşidildi. Axund qapıda dayanmış cavana sarı döndü.

– Göndər çağırsın…

– Hardan çağırsın onu, ya axund? – dedi.

Axund istehza ilə ağzını əydi:

– Harda olacaq? Ya məsciddə olar, ya da meyxanada…

Oğlanın qaşları oynadı. Məclisdə pıqqıltı eşidildi. Axund cavabından necə bir məna çıxdığını indi hiss edib öskürdü. Fikrini aydınlaşdırıb dedi:

– Gərək Əbdürrəzağa tapşırım ki, onu məsciddən qovsun. Qoy gedib küçələrdə yatsın.

…Yarım saatdan sonra Şəfi qapı ağzında idi. O, salam verib məclisə iti nəzər saldı. Xanı görən kimi rəngi azca dəyişdi. Xanın qəribə, sınayıcı nəzərlərini görüb, məsələnin nə yerdə olduğunu təxmini olaraq anladı. Qəlbində, beynində bircə fikir qərar tutdu, Züleyxanın xətrinə necə olursa-olsun xanın rəğbətini qazanmalıdır. Bundan yaxşı fürsət ələ düşməzdi.

– Mirzə, – xan qəsdən, axundun acığına Şəfini belə mehriban, nəzakətlə çağırdı. – Axund iddia eləyir ki, sən dinsiz, allahsız, kafirsən. Mənim nə səni müdafiə eləməyə, nə də axundun sözlərini təsdiq eləməyə haqqım yoxdur. Çünki bu barədə səndən heç bir söz eşitməmişəm. Axundun buyurduğuna görə səni çağırdıblar ki, özünün nə məzhəb sahibi olduğunu bəyan eləyəsən.

Axund dinmədən gözlərini Şəfiyə zilləyib baxırdı.

Şəfi hiss etdi ki, xan onun tərəfindədir. Buna görə də xeyli sakit halda dedi:

– Mən axund həzrətlərindən soruşmaq istəyirəm ki, aya, axundun özü mənim dilimdən nalayiq, dinə xilaf bir söz eşidibmi?

Axund Sədrəddin gözləri geniş açılmış halda hələ də baxırdı. Onun baxışları elə bil deyirdi: «Sən bunun həyasızlığına bax, gör bir necə danışır…»

Axundun gözləri qıyılıb ox kimi Şəfinin üzünə sancıldı.

– Sən allahın qüdrətinə şəkk gətirməsən yaxşıdır. Yoxsa, ağam Əmirəlmöminin qırmızı gözlərinə and olsun ki, bir dua oxuyub səni daşa döndərərəm.

Şəfi başını azca yırğaladı, ötəri olaraq gülümsədi və camaatın eşidəcəyinə əmin olaraq çox sakitcə:

– Axund ağa daha əli çatan işlərə, daha imkanı olan şeylərə əl atsa, məsələn, qaranlıq küçədə başıma kisə atdırıb boğdursa, yaxud bir az xərc çəkib faytonu üstümə sürdürsə, daha münasib olmazmı? – dedi.

Məclisdə tərpəniş yarandı, sonra yenə nəfəslərdən başqa heç nə eşidilmədi.

Axund dodaqlarını qəribə tərzdə yumurladı.

– Mən sənin çox həyasız, çox mahir şər atan olduğunu eşitmişdim, ancaq bu qədər yox… Amma məni hövsələdən çıxara bilməzsən. Şükür allaha ki, sənin kimi mürtədləri çox yola salmışıq. Bir də sənə nə deyəsən? Hacı Abdullanın kökü üstə bitən ot ancaq sənin kimi ola bilər.

– Axund düz buyurur. Ot öz kökü üstündə bitər. Yoxsa az qala gündə bir ev çapan bəzi adamlar axırda gəlib hörmət və izzət sahibi olmazdı…

Qazı Əbdülqədir yastı-yastı danışdı:

– Sənin yaşıdların kimi nə evin-eşiyin, nə də izzətin, hörmətin var. Ona görə hamıya şər atırsan ki, ürəyin soyusun.

Şəfi qazının ayrı yolla hücuma keçmək istədiyini bilib istehza ilə gülümsədi.

– Belə de…

Şəfi nədənsə qızardı, qaşları çatılmış İbrahim xana baxdı.

– Mən heç bu barədə fikirləşməmişdim… Neyləmək olar, qazı həzrətləri… Allah-taala görünür öz bəndələrinə iki cür sərvət verir. Birini ağıldan, düşüncədən məhrum edib var-dövlətlə yükləyir, o birini isə var-dövlətdən məhrum edib, ağılla, zəkayla təmin edir…

– Bala, sən hardan belə ağıl sahibi oldun? – Burda qazı gözlərini bərəltdi. – Nə yapışmısan bu axundun yaxasından?.. Sən nə hünərlə onunla ağız-ağıza vermisən?

Axund Sədrəddin qazının onu yenidən mübahisəyə çəkməyindən razı qalmayaraq qaşqabağını tökdü. Ancaq qazı ona əhəmiyyət vermədi. O, bir oxla iki hədəfə vurmaq istəyirdi. Bir tərəfdən özünü mübahisədən kənarda qoyur, digər tərəfdən onun düşündüyünə görə mübahisə eləyənlər bir-birlərinin paxırını açacaqdılar ki, qazının da istəyi bu idi.

– Doğru buyurursunuz, qazı ağa. Axund çox böyük zatdı. Çox böyük hünər istəyir ki, allahdan qorxmayıb mənim kimilərin fəlakəti üstündə öz səadət mülkünü ucaltmağı özünə rəva biləsən. Bir də, gözlərə bu qəflət pərdəsi çəkilməsəydi, allahın məzlum bəndələri elə mətləblərdən xəbərdar ola bilərdilər ki, bu gün çoxları əmmaməni börklə dəyişməyə məcbur olardı.

Məclisə sükut çökmüşdü. Ona görə yox ki, onların hamısı Şəfini başa düşür və ya təqdir edirdi… Sadəcə olaraq tamaşa maraqlı idi. Çox qəribə idi ki, axund da susub qırpımsız nəzərlərlə ona baxırdı.

Axund qəzəbini zorla boğub təmkinlə:

– Sənin orda-burda bütün günü danışdıqlarını bir yana qoyuram, – dedi, – allaha şükürlər ki, şeirlərin durur. Onların ki sənə mənsub olduğunu inkar edə bilməzsən?

– Axund hansı şeirləri nəzərdə tutur?

Şəfinin səsindəki arxayınçılığı geri çəkilmək kimi başa düşən Sədrəddinin qəzəb dolu səsi ucaldı:

– O şeirlərini ki, – axund səsini get-gedə ucaltdı, – onlarda nozənbillah, allaha, peyğəmbər əleyhissalama öz murdar sözlərinlə hücum eləyirsən… O şeirlərini ki, onlarda şəriətin müqəddəs qayda-qanunlarını lağa qoyursan. O şeirlərini ki, onlarda allah adamlarını, şeyxləri, mollaları, seyidləri, üləmaları məsxərəyə qoyursan. O şeirlərini ki, xalqı şərab içməyə çağırırsan. Kifayətdir, ya yox?

Şəfi necə oldusa yenə İbrahim xana baxdı. Xanın gözləri böyümüşdü. Ancaq o, Şəfiyə deyil, axunda baxırdı. Şəfi də həmin səmtə baxdı. Axundun dodaqlarında kinayəli bir təbəssüm var idi. Nəhayət, Şəfinin adamı hövsələdən çıxaran laqeyd və inamlı səsi eşidildi.

– Mən heç vaxt böyük allahın, peyğəmbərin, əsl üləma əhlinin əleyhinə şeir yazmamışam. Əgər axund elə bir şeirimi bilirsə, qoy bu məclis qabağında oxusun.

– Mən sənin müzür şeirlərinin dağarcığı döyüləm.

Şəfi arxayıncasına gülümsədi.

– Elə bir şeiri heç kim oxuya bilməz. Ancaq mənim başqa məzmunda şeirlərim var ki, onları hamı oxuya bilər. Çünki onlar doğrudan da yazılıb. Əgər məclis əhli istəsə, bir neçəsini elə özüm oxuyaram.

– Oxusun, oxusun, – deyə yer-yerdən səslər eşidildi.

Şəfi yenə İbrahim xana baxdı. Xanın gözlərindəki marağı görüb daxilində elə bil nəyinsə alışdığını hiss etdi.

O həmişə olduğu kimi yenə gözlərini azca qıydı:

 
Şikayətmi edim, gülümmü bilməm,
Dünyanın yarısı dərrakədən kəm.
Edir utanmadan, eyləmədən ar,
Mini bir axmağın sözünü təkrar.
Yox, səni mədh edim, qoy ey yaradan
Ki, tutmuş dünyanı bu qədər nadan.
Etməsəydin bizə bu mərhəməti,
Olmazdı əqlin də qədri, qiyməti.
 

Məclisdən qəhqəhə qopdu. Çünki məclisdəkilərin heç biri özünü nadan hesab etmirdi.