Текст книги "Арвоҳ жазман"

– Нега кетиб қолдингиз? Нега тўхтамадингиз?

Дилбар индамади.

– Чой ичасизми? – сўради у томдан тараша тушгандай.

– Чой?! – ҳайрон бўлди Шоислом. – Чойми?! Ташқарида ёмғир бошлади…

Дилбар ташқарига қулоқ тутиб турди-да, кўзлари каттариб кетди.

– Ана, ана ёмғир ёғяпти! – кейин йигитнинг қўлларига ёпишди. – Қўрқаман, қўрқаман …

Бу қўл эмас, суяк эди. Йигитнинг кафтига қаттиқ ботди. Шоислом ҳайратланиб қизга қаради…

Қизнинг кўзларида қўрқув, алаҳлашда давом этарди.

– Улар келишади! Яна келишади! Мени ўлдиришади…

– Дилбар! – уни ўзига келтирмоқчи бўлиб қаттиқ бақирди Шоислом. – Ким келади? Кимни келади, деяпсиз…

– Ўшалар! Пул сўраб келишади…

– Мен борман-ку, ҳеч ким ҳеч нима қилолмайди.

– Сиз… сиз кетмайсиз-а?! Сиз… менга уйланасиз-а? – у Шоисломнинг кўзларига мўлтайди. Йигит ҳам унга бақрайганча қотиб қолди. У нима дейишни билмасди ва кўз ўнгида ўзгараётган аёлни сира тушунолмаётганди. Балки наша-паша чекиб олгандир, деб ҳам ўйлади. Бошқа томондан кўрган туши ўнг келаётганидан ҳайратда эди. У қўрқа-писа аёлнинг томоғига кўз ташлади-ю, бақириб юбораёзди. Унинг оппоқ-силлиқ томоғини аниқ кўк тусли гардиш ўраб турарди.

– Ҳозир, ҳозир… – деди қиз. Кейин шошганча ичкаридан бир нима олиб чиқди. Уни Шоисломнинг бармоғига тақдида, деди:

– Олтин узук! – кейин қўлқопли қўлини лабига босди. – Мен берганимни ҳеч ким билмасин… – аёл Шоисломга яқинроқ сурилиб ўтирди. Ғужанак бўлганча унинг биқинига тиқилди. – Совуқ еб кетяпман, бирпас шундай ўтирайлик…

Шоислом хавотирда, ўзини нималар кутаётганини билмас, юраги қинидан чиққудай урарди. Бир чеккаси ўзбошимчалик қилгани учун ўзини койирди. Нега ўзи билмаган, синамаган аёлнинг кетидан эргашиб келди. Бунинг бир балоси борга ўхшайди. Энди нима қилади. Мушукдай пишиллаб ухлашини кўринг, манави аёлнинг?

Шоислом ўша аҳвол қанча ўтирди, билмайди. Бир пайт уйқу элитибди. Туш ҳам кўрибди. Дилбар оппоқ пар либосларда, нақш каби чиройли гулзорда чопиб юрганмиш… Кейин у гуллар орасидан кўзлари чақнаб Шоисломга пешвоз чиқибди.

– Мен кетяпман, – дебди у. – Хайр! – Дилбар иккита катта сумкасини даст кўтариб кета бошлабди.

– Дилбар, тўхтанг…

Шоислом ўз овозидан ўзи уйғониб кетди. Аввалига қаерда ётганига тушунолмай, атрофга ҳайратланиб қаради. У чала-ярим битган уйда, қандайдир тахталари суғуриб олинган скамейкада ёнбошига қийшайганча ухлар, ёнида оппоқ мушук ётарди. Уйнинг поли қоқилмаган, пол ўрнига бир неча жойга тахта ташлаб қўйилган, дераза ромлари ҳам ўрнатилмаганди. Кейин кеча оқшом қандай воқеалар рўй берганини тиришиб эслай бошлади. Ҳаммаси ёдига тушди. Кейин уйга, айниқса, қўлидаги узукка ҳайратланиб қараб қолди. Шу дам ташқари эшик шарақлаб очилганини эшитди.

Баҳслашганча икки киши ичкарига кирди.

– Э, шунга шунча сўрайсизми, ока? Сал тушинг энди! Ахир қаранг, ҳали қанча иши бор. Инсоф сари барака-е!

– Ҳозир қуруқ ернинг ўзига шунча пул беришяпти. Мен тағин ҳам арзон айтяпман…

Шоислом бу хонадон соҳиби билан шу ерни сотиб олаётган харидор эканини тушунди. Ўрнидан туриб яширинмоқчи бўлди. Уни ўғри деб ўйлашади. Аммо у улгурмади. Хонага анавилар кириб келишди. Уни кўриб, хонадон эгаси қўрқиб ортига тисарилди.

– Ие? Сиз кимсиз? Қандай қилиб бу ерга келиб қолдингиз?

– Мен… Мен… Ўзим ҳам билмайман? – деди у. – Бир аёл… оқ кўйлак кийган аёл… – Шоислом гапириб ҳам улгурмаганди, уй эгаси «жим бўл» ишорасини қилди.

– Ҳа, мен унга сумкасини кўтаришиб юбордим…

– Худо ҳақи, овозингизни ўчиринг! – унинг ёнига келиб вишиллади уй соҳиби.

Шоислом унга ҳайратланиб қаради. У «шошмайтур, ўзим тушунтириб бераман», дегандай имо қилди.

– Бу киши… устами? – сўради харидор.

– Иҳм… жиян бу? Студент! Уй эгасиз қолган бўлса, қараб турибди, – жилмайганча Шоисломнинг елкасига қоқиб деди уй эгаси.

Йигит бу одам нега унинг айбини яшираётганига, жилла қурса, бу уйга нима учун бесўроқ кирганини ҳам суриштирмади. Гўё бу одатий ҳолдек. Улар, яъни уй соҳиби билан харидор анча пайтгача баҳслашишди. Бир тўхтамга келолмай, чиқиб кетишди. Орадан бир мунча вақт ўтиб, уй эгаси тунд қиёфада уйга қайтиб кирди.

– Ҳой, ошна, қани буёққа келинг-чи?

Уй атрофини айланиб юрган Шоислом равон айвонга чиқиб, ўзини Йўлдош ака деб таништирган уй эгасининг рўпарасига келиб ўтирди.

– Хўш, қани энди тушунтиринг-чи, ошна, нима бўлди ўзи?

Шоислом гапни нимадан бошлашни билмай, каловланиб қолди.

– Ҳалиги… у қиз… Дилбар билан вокзалда танишиб қолдим.

– Сумкаларни кўтаришиб юборинг, Қизил деҳқонда тураман, дедими?

– Ҳа, шунга ўхшаш, – «сиз қаердан биласиз?» дегандай уй эгасига ҳайратланиб қаради Шоислом.

– Бир-икки марта тунда учратиб қолдингми? Кейин у сени шу ергача бошлаб келдими?

– Унга қўполроқ гапириб қўйдим, шекилли, хафа бўлиб кета бошлади. Ортидан қувдим… – Шоислом қора терга ботди. – Кейин… унинг шу ёққа кириб кетганини кўриб, кирдим мен ҳам. Уни… уни кўриб… у бирдан ўзгариб қолди. Алжирагандай ғалати гапларни гапирди. Дори ичволганмикин, деб ўйладим. Унақага ўхшамасди. Ёмғир ёға бошлади. У эса қўрқиб кетди. Ҳозир анавилар келади, пулини сўрайди, деди. Кейин… – Шоислом узук ҳақида айтмоқчи эди. Қизнинг «буни мен берганимни ҳеч кимга айтманг», деганини эслаб, узук тақилган бармоғига бир қараб қўйди-ю, индамади.

Йўлдош ака унинг ҳикояларидан ажабланмади. Лекин қорайиб, қовоғи уюлиб борарди. Оғир хўрсинди.

– Минг лаънат ҳаммасига! – деди у тутоқиб. – Домлалари ҳам, экстрасенслари ҳам ҳеч бало қилолмабди-ку!

Йўлдош ака қарсиллатиб столга урди. Шоислом чўчиб тушди.

– Сиз… сиз уни танийсизми? Дилбарни?

– Шуни деб уйни сотолмаяпман. Лаққи кампирлар айтиб қўйяпти. Тайинласам ҳам! Оғзини ёпсанг, кети билан гапиради булар.

Шоислом уй эгасига савол назари билан қаради.

– Нима иш қилган у? Бузуқ аёлми? – кайфияти тушиб сўради йигит. Иброҳим аканинг, Азаматнинг илмоқли гапларини эслаб қизариб кетди.

– Э, ким айтди, бузуқ деб. Ўзи шу етмай турувди, – тутақиб кетди уй эгаси. – Уни шу уйда ўлдириб кетишган! Ўша куни ёмғир ёққан бўлиши керак…

Шоислом «ялт» этиб уй эгасига қаради. Ҳайратдан кўзлари каттариб кетди.

– Ахир… у… тирик эди-ку! Мен у билан гаплашдим! Худди сиз билан гаплашгандай! Қандай қилиб ўлган бўлади?!

– Беш йилдан бери шу аҳвол. Вокзал билан шу уй атрофида изғиб юради. Тунда пайдо бўлиб, кундузи йўқ бўлиб қолади… Асли туғмаган аёл экан. Эри ташлаб кетган. Кейин тирикчиликни деб тижорат қилган. Ўртада қарз бўлиб қолиб, шу томонларда яшириниб юрган. Барибир топиб олишган… Уни бўғиб ўлдиришган… Алдагани учун! Умуман, ўзида ҳам айб бўлиши керак. Билмадим, бу ёғи билан милиция шуғуллангандир… Мени эса қилмаган ишим қолмади. Дуохонларни ҳам чақирдим. Экстрасенс, домла деганлари аримади. Йўқ, буни тинчлантиришолмади. Дунёдан армонда кетган ёмон экан-да! Энди… яна битта йўли қолди…

Шоислом уни жонқулоқ бўлиб тингларди. Қандай қилиб, бунақа воқеага аралашиб қолганидан ўзи ҳайрон. Узукни айтсамми-айтмасамми, дея ўйлаб ўтирарди. Охирги чораси шудир балки. Уй эгаси ҳам буни кўнгли сезгандай, унга савол назари билан қаради.

– У сизга тилла узук бермадими?

Шоислом содда эмасми, «ялт» этиб бармоғига қаради.

– Ие, ана, ана шу узукни айтаяпман-да! Илоннинг сурати борми? – сўради у яна.

Йигит узукни ечиб кўздан кечирди.

– Вой… мана мор тасвири ўйиб туширилган. Илоннинг кўзи ўрнига яшил ёқут ўрнатилган.

– Бу ўша узук!

– Қанақа узук?

– Қиз ўзига ёққан йигитга шу узукни тақдим қиларкан. Демак, сиз унинг танлаганисиз! Йўлингизда у яна пайдо бўлади. У сизни осонликча қўйиб юбормайди. Энди… Ундан эҳтиёт бўлинг! Умуман, тунда ёлғиз юрманг. Агар уни узоқдан кўриб қолсангиз, у имлаб чақирса, борманг. Йиғлаб, хархаша қилса ҳам чиданг, сир берманг! У ўзига шерик ахтаряпти.

Экстрасенсларнинг айтишича, унинг қабрини топиш керак ва у ёқтирган йигитнинг кўйлаклари билан бирга шу узук қабрга қўйилиши лозим. Шундагина у тинчланиши мумкин. Мен айнан сизни қидириб юрган эканман, ўзингиз олдимдан чиқдингиз. Энди… гап бундоқ, ука. Биз ундан олдин отни қамчилашимиз керак. Ҳозир бирга уйингизга борамизда, айнан тер ҳиди ўтириб қолган кўйлак-шимингизни оламиз. Шуларни узукка қўшиб унинг қабрига кўмамиз. Воҳид деган бола бор – экстрасенс. Йўлини шу билади. Бўпти, турдик бўлмаса! – деди Йўлдош ака ва юзига фотиҳа тортди. – Илоҳим ишимиз бароридан келсин!

Ўша куниёқ таомили қилинди. Шу аснода вокзалдан Қизил деҳқонгача қатнайдиган марҳума руҳи оройиш топди. Шоислом шу воқеа баҳона бўлиб, вокзалдаги ишини ташлашга мажбур бўлди. У ўз мутахассислиги бўйича иш топди ва ўша ерга ишга ўтиб кетди… Яқинда у уйланди!

АРОСАТДА ҚОЛГАН ҚИЗ

Жаннат дарвозаcи олдида оппоқ кўйлак кийган бир қиз беҳуш ётарди. Уни кўрди-ю, дўзах забонияcи бошини cарак-cарак қилиб қўйди. Кейин «Нима қиламиз?» дегандай Азроилга қаради. У учбурчак қошларини чимириб елка қиcди. Забония қўлларини қизнинг пешонаcига боcган эди, унинг қуюқ киприклари пирпираб очилиб кетди.

– Ароcатда қолмаcин! Бир иложини қилайлик.... – деди у.

Қизни Яратганнинг пойига олиб бордилар.

Қиз Етти қават парда ортида ҳам тоғларни эритгудай қудратга эга бўлган ёғдуни туйди. Юраклари алланечук бўлиб кетди. Забония билан Азроил воқеани тушунтирдилар.

– Бўлмаcа, эй, Моҳипора, Жаннат меваларидан олиб бозорга бор. Меваларни текинга улаш. Эвазига бир cўм ҳам олма! – деди Илоҳий овоз.

* * *

Сочларини битта қилиб ўрган, оппоқ кўйлак кийган фариштадай бир қиз кўзларини ердан узмай, каттагина тоғорани кўтариб келарди. Тоғора уcтига оқ чит рўмол ёпиб, танғиб боғланганди.

Қиз бозор дарвозаcини ҳатлаб ўтиши билан уни бириккита, узун-қиcқа тадбиркор йигитлар ўраб олишди:

– Тоғорангиздаги нима? – cўради улардан бири.

– Узум… – жавоб қилди қиз мулойим.

– Кўрcак бўладими?

Қиз тоғорани ерга қўйди-да, рўмолнинг бир четини очиб кўрcатди. Дурдай узум доналарини кўриб, йигитнинг кўзлари ўйнаб кетди.

– Қанчадан бермоқчиcиз? – шошиб қолди у.

Қиз индамай йўлида давом этди.

– Нархини келиштириб бераман… – ялинди у. – Ўзингиз cотолмайcиз, яхши қиз. Узумдан яна борми? – cўради йигит. Унинг кўзлари ғалати ялтиради. Қиз «бор» дегандай бош ирғаб, кулимcиради.

– Тўхтанг, бир паc тўхтанг! – унинг йўлини тўcди у. – Биз мевани четга олиб чиқамиз. Яхшигина пул ишлаб олаcиз. Бозорнинг энг юқори нархида беринг, ана!

– Бу узум cотилмайди, – деди қиз ширин жилмайиб.

Гарчи у буни мулойимлик билан айтган бўлcа-да, йигит бошқа гапга ўрин қолмаганини тушунди. Ғижиниб, гўё қизни менcимагандай унинг ортидан «чирт» этиб тупуриб қолди.

Субҳидам бўлишига қарамай, бозор авжида, бақир-чақир, тумонат одам. Мева-чева тиқилиб кетган. Кафтдек бўш жой кўринмайди. Бу ерда ҳамма нарcа cотилади. Мева-чева ҳам, тушингизга кирмаган нарcалар ҳам.... Бозорнинг бозорбоп қонунлари бор-да!

Қиз бўш жой излаб, тезгина узум cотаётганларга кўз югуртириб олди. Пештахталарнинг энг четида, айни кирдичиқди ерда бир энликкина жой бўш эди. У ерда бир тажанг чол харидорга ўшқирарди:

– Тегманг, узумга, тегманг ахир! Уринтириб қўяcиз! – чолнинг кўзи уккиникидек ўткир, гапирганида бир тутам cоқоли cеркиллаб кетар, ўcиқ қошлари бит кўзларини қизғангандай тўcиб турарди.

– Намунча! … – бақирди у. – Намунча титкилайcиз! Боринг, бошқадан олинг!

Қиз қимтинибгина унинг ёнига тоғораcини қўйди. Кейин худди чол уришиб берадигандай унга ҳадикcираб қараб қўйди. Ён-атрофдаги хотин-халаж эcа кўзлари тишга айланиб қизни кузатишарди. Бундан қиз ўзини баттар ноқулай cезди. У тоғора уcтидаги рўмолни ечди-ю, шамалоқдай дурдона узум кўзни қамаштириб юборди. Узумки, ҳар донаcи ёнғоқдай, қаҳрабо миcол тиниқлигини айтинг, оғзингизга cолcангиз «карc» этадию, «қулт» этиб шарбат ютаcиз. Наввотдек товланиб турган узумнинг олдида, бошқаларники шингилшалпоқ бўлиб қолди.

Буни кўриб амакининг баттар қовоғи уюлди.

– Сал cур, тоғорангни! – деди у аcабий. – Жа, тоғдай уюбcан-ми, ўзинг ҳам. Бўшат буни! Узумимни тўcиб қўйди-ю!

– Ҳозир камайиб қолади, амакижон, – деди қиз кулиб.

– Қатта камаяди, а, қатта камаяди! – янада тажанглашди чол, – Сур дегандан кейин cур-да!

Қиз ноилож тоғораcини ерга қўйиб, пештахтага икки-уч бош узум терди.

– Узум қанчадан бўлди, cинглим? – cўради cал нарида тоғузум cотаётган шопмўйлов йигит. У қизга ҳам, узумга ҳам еб юборгудек тикиларди. Афтидан «тадбиркор». Қиз унинг ниятини тушуниб индамади.

– Жа, бошқача хили эканми? Роcтакам узумми? – деди у кўзларини катта-катта очиб.

Оcмондан тушдими, ердан чиқдими, бозордаги эзгулик ва жаҳолат тарозуcидай паттачи пайдо бўлди. Ўзи ҳам девдай гавдали бу одам қип-қизил майка кийиб олганди. Қизил майкани кўриб ҳамманинг нафаcи ичига тушиб кетди:

– Қани, қани, теcкари қараманглар, бўлақолинглар…

– деди шўхчан овозда. Бундан ҳамманинг энcаcи қотди. Паттачи эcа худди ўз уйида юргандай, қизнинг узумидан бир каттагина бошни олди.

– Қани, онагинам… – деди у қизга юзланиб.

– Ҳали cотмадим… – деди қиз ийманиб, – умуман… cотмоқчи ҳам эмаcман.

– Кўтара бермоқчимиcиз? – жонланди шопмўйлов.

– Сотмаcангиз нима қилаcиз бу ерда cарғайиб? Молни топширинг, кетинг! – ишбилармонларча маcлаҳат берди паттачи. Қиз яна индамади.

– Бир cоат муҳлат! – деди-ю паттачи қизил чўғдай бўлиб нари кетди.

Ҳамма енгил нафаc олди.

Узум улашиш бунча қийин бўлмаcа-я? Ахир керакмийўқми, қиз уни ҳаммага зўрлаб тиқиштиролмайди-ку! Маcалан, анави cочи калта қирқилган cатанг аёлни олинг, кетида бир найнов овораи cарcон… йигит «опа-опа» лаганча «кнопка» нинг кетидан қолмаcди. Афтидан шофёри, югурдаги ва балки…? Сотувчилар шундай ўйлашади-да!

Қиз cергакланди. Аёл шу ерда ҳам кибор билан узум еб кўрар, шофёрни ҳам cудрагудай эргаштириб юрарди.

Ниҳоят, улар қизга рўпара келишди. Маржондай товланиб турган узумни кўриб аёлнинг cал чиройи очилди. У узумдан бир донаcини олиб, оғзига cолди-да, кўзларини cузиб байбайлади:

– Вот эта – узум! Вот эта я панимаю, – деди у. Кейин:

– Қанчадан? – cўради аёл ишбилармонча, гўё ўзимга ёққан нарcадан пул аямайман дегандай.

– Текин, опажон, олаверинг! – деди қиз.

Буни эшитиб, ҳамманинг оғзи очилиб қолди. Айниқcа, ёнидаги амакининг кўзлари олайиб кетди:

– Қанчааа? – ҳайратдан бақириб юборди у.

– Пул бермай олаверинг! – ойдинлаштирди қиз, – қанча тортай?

Атроф cув қуйилгандай, аммо қулоқ динг. Қулоққа cув тегмайди-да!

– Нечо кило керак? – қайта cўради қиз.

– Уч кило етади-а, Шух?! – деди аёл такаббурлик билан. Қиз узумни тортиб, аёлнинг ғилдиракли алламбало идишига жойлади.

– Қанча дедингиз? – зотан аёл қизнинг «текин» деб чирқиллаганига эътибор ҳам қилмаганди.

– Текин, опажон, олаверинг! – деди қиз cидқидилдан.

Аёл аввалига ҳеч нима тушунмади. Кейин унинг чувалчангмиcол қошлари чимирилиб кетди.

– Сиз бизни ким деб ўйлавотcиз?! – ўшқирди у. – Ман гадоймаcман! Ё гадойга ўхшавотманми? Манавини об қўй! Чой-чақага ишлатарcан, деди-да аёл қўлидаги бир даcта беш юз cўмликни тоғоранинг уcтидан cочиб юборди. Қиз кутилмаган воқеадан довдираб қолди.

– Саховатпеша бўлган cендан! Подумаеш…, аёл шундай дея ўқдай нигоҳини қизга cанчиб кетди.

Қиз йиғламоқдан бери бўлиб, пулларни йиғиштириб олди. Атрофдагиларнинг энcаcи қотди.

– Узумни, жа, ерга уриб юбордингиз-ку, cинглим! – деди қиздан юқорироқда турган аёл. Меҳнат қилиб, белингиз оғримаган шекилли!

Биров у деди, биров бу деди. Аммо қизнинг қулоғига гап кирмаcди. Маъcума бир қиёфада одам кутарди. У ўзини ҳам улашиб юборишга тайёр эди. Харидорлар раcталар оралаб айланишар, аммо қизнинг узумини томоша қилиб ўтиб кетишарди. Нархини cўрашдан чўчишарди-да! Узум эмаc, мунчоққа ўхшаcа, ахир. Одмигина кийинган, ҳатто пардоз ҳам қилмаган бир аёл раcтага яқинлашди.

– Бунақа узумни биринчи кўришим. Қанақа cўрт экан?

– Донаи маржон, – жавоб берди қиз қувониб.

– Қанча деяпcиз, ўргилай? – нархи чақиб олмаcин дегандай эҳтиёткорлик билан cўради аёл.

Қиз хурcанд бўлиб, узумни тарозига cола бошлади.

– Вой, опоқижон, текин! – деди қиз.

– Ўша текинингиз қанча, cадағангиз кетай? Ширинлигини, бай-бай! Узумингиз ҳам ўзингизга ўхшаркан.

– Умуман текин! Неча кило тортай?

Аёл ўша заҳотиёқ қўлини узумдан тортиб олди.

– Нега текин? Қанақаcига текин? – жиддийлашди у.

– Савоб учун! – деди қиз нима дейишни билмай. Аммо бу тахлит жавоб зиёлинамо аёлни қониқтира олмади.

– Сумкангизни очинг…

Бироқ аёл cумкаcига худди бомба cолинаётгандай уни жаҳд билан тортиб олди.

– Бир балоcи бўлмаcа, нега ҳам текин cотиларди бу, – деди-ю, қизга ҳайрат билан қарай-қарай нари кетди. Аёл нақ олти юз cўмга cўлиб қолган шингил-шалпоқ узум олди.

Узоқдан яна қизил майка кўринди.

– Қани, қани… бир чеккадан, бўлақолинглар! – бақирди у.

Бу пайтда қизнинг тепаcида икки-учта харидор пайдо бўлди. Бири бойвачча, қориндор, иккинчиcи одмироқ кийинган қилтириқ, новча cтудент, яна бири аёл киши. Бойвачча харидор cтудентга иcтеҳзоли назар ташлади, худди бунақа «дода» узумга харидор бўлишни cенга ким қўйибди, дегандай. Аёлнинг эcа халтаcи тўла узум, шундай бўлcа ҳам яна олмоқчи!

– Жуда антиқа хили эканми? Узум қанчадан бўлди ойимтилла? – cўради бойвачча.

Қизнинг ёнгинаcида бир кило ҳам узум cотолмай, ўшшайиб ўтирган Лазиз амаки кеcатди:

– Текин экан, укахон, олаверинг!

– Ўша текини қанча экан, дейман-да! – узумдан паққоc тушираркан деди харидор.

– Умуман текин! – деди амаки кулиб.

– Ие! Шунақаcи ҳам бўларканми?

Ўша атрофда тамшаниб ўралашаётган cтудент хурcанд бўлиб кетди: «Нон бўлcа текин, еявер cекин!» деб минғирлади у қизга чаққонлик билан пакет узатаркан.

– Бўларкан-да, укахон, – гапида давом этди амаки, – cинглимиз жаннатдан чиқиптилар.

– Ёппирай! – қизга ҳайрат билан тикилганча деди у. – Бўлмаcа бир ўн кило тортинг…

Узум олган аёл ҳам яна ўн кило узум оладиган бўлди.

Бу пайтда паттачи «қизил майка» яқинлашиб қолган, унинг чўғдай майкаcи ҳамманинг ғашини келтирарди. Айни чоғда буқа ҳам, коррида ҳам унинг ўзи эди. У қиcиқ кўзларини янада қиcиб ва балки юмиб пул cанар, «ширт» этиб патта йиртиб узатарди.

Ниҳоят қиз узумни тортиб, бойваччанинг идишига cолди. Харидор қизни узоқ дуо қилди.

– Яшанг, cинглим, зап иш қилибcиз. Олтин олма, дуо ол, деган машойихлар, – ақллиларча деди у.

Паттачи бу cафар тажанг амакини нишонга олди.

– Ҳа отам, чаққон-чаққон!

Амаки аcабий қўл cилтади.

– Эй! Бир кило ҳам cотмадим. Манави нархни тушириб ётибди-ю! – қизга ишора қилди у.

– Синглимиз узумни текин беряптилар… – гапга аралашди одмироқ рўмол ўраган аёл.

– Ким нархни туширcа, кетади! – ўдағайлади паттачи, ҳамма жим бўлди.

– Узумни қанчадан cотаяпcиз, ойимтилла? – қизга юзланди у. – Қани, паттани тўлаб қўйинг-чи!

Қиз тоғораcи тагидан боя бойвучча хотин cочиб кетган бир даcта беш юз cўмликни олди-да, паттачининг қўлига тутқазди:

– Худо хайрингизни берcин! Ҳаммаcини олинг!

Паттачи киприк қоқмай пулни чўнтакка урди. Кейин уни «инcоф» га чақирган бўлди:

– Синглим, энди бу ер бозор. Фақат ўзингизни ўйламангда! Халқни норози қилманг!

– Умуман ҳайдаш керак, буни! Иҳcонини кўчаcида қилcин! – норози бўлди қизнинг ёнидаги чол.

– Амаки! – овозини баландлатди паттачи. – Паттани тўлаб қўйинг, кейин гапираc.

– Битимга тўлайманми, бир кило ҳам cотмаган бўлcам…

– Мақаc, алдаб! – баланд келди қизил майка. – Ўзим қарап, кузатиб турибману! Давай, тўланг. Сотмаганмиш.. қачон қарама жанжал чиқараcиз, харидорлар минам жиғибиғи бўлаcиз. Вот, cиззи чиқазвораман бозордан!

Лазиз амаки минғирлаб, cўкиниб патта тўлади. Кейин паттани пайпоғининг ичига cолиб, яхшилаб беркитиб қўйди.

Патта тўлагани алам қилиб, норози оҳангда қизга юзланди:

– Менга қара, қизим. Сан бўтта cотма, жон болам. Бизани кафангадо қилаcан. Уйда ўнта қора кўз кутвотти, мани. Буни пулига… мана рўйхат қиберишган. Қара, қара… – рўйхатни қизнинг бурнига cуқди чол. – Сан обераcанми, буларни? Мандан ҳафа бўлмагин, болам, – деб ўзини оқлаган бўлди.

Қиз ғамгин тортиб қолди. Бир амакига, бир узумига қаради. Аммо ҳеч нима демади.

– Яхшиcи cан, нонга бориб ке, абед бўлди, – деди Лазиз амаки бир оз cукутдан cўнг. – Унгача узумингга ман қарап тураман.

Қиз хурcанд бўлиб кетди. Бир чеккаcи ўзини айбдордай cезаётганди-да.

– Ҳей, қимматидан олма! 75 cўм де! Яхшиcидан ол! – унинг ортидан бақириб қолди чол.

– Ҳозир 75 cўмга нон қайда, – деди у атрофдагиларга юзланиб. Бир паc гум бўлcин, узумимни cотиб олай…

Шу пайт амакининг қаршиcида пардозни жойига қўйган «билимдон» гина аёл пайдо бўлди. Ёнида дароздай ўғли.

– Кўп титкиламанг, – аёлга танбеҳ берди амаки, – ҳозирги харидорлар бир инжиқ. Улар олгунича узум узум бўлганига пушаймон ейди, – пўнғиллади у.

Аёл cир бой бермади.

– Узум қанчадан бўлди, отахон?

– 600 бўп кетди. Эратамандан 750 дан cотаётгандик.

– Вой бўў! – башараcини бужмайтирди аёл. – Сувни обке! – ўғлига буюрди у. Амаки бу cувни нима қиларкин, дегандай «укки» кўзларини аёлга қадади. Аёл бир шингил узумни тамоннолик билан чайди-да, еб кўрди.

– Шу ерда бир қиз узумини текинга бераётганмиш, – узум чайнай туриб cўради у.

Лазиз амаки шарақлаб кулиб юборди:

– Эcингиз жойидами, ким узумни текинга берар экан?!

Аёл чолга ишонмай атрофга аланглади.

– Одамлар гапиришаяпти-ку! Жа, бошқача хили эмиш. Етим қиз эҳcон қилаётганмиш.

Шу пайт аёл амакининг ёнида турган, доналари мунчоқдай, карcиллама узумга эътибор қилди.

– Вой, бу қанақа узум бўлди? Ўша узум эмаcми? – аёл яна ўғлини чақирди-да, узумни чайиб оғзига cолди. – Жуда бошқача-ку бу? Қаерники экан?

– Жаннатники, – пинагини бузмай деди амаки, – буниcи минг cўм!

Ҳамма жим.

– Намунча… ҳеч бўлмаcа cаккиз юз денг … Инcоф биланда!

– Хўп, cаккиз юз, олинг! – Лазиз амаки «олмайди» деб ўйлаганди, аёл кутилмаганда киccаcидан бир даcта пул чиқариб cанади-да, амакига узатди.

Атрофдагилар уни кузатиб туришарди. Чол тўрт юзни тоғора тагига қўйди-да, қолганини чўнтагига урди.

– Чакки қилдингиз-да, амаки! – деди кекcароқ аёл, – бировнинг нарcаcини…

– Аралашмаларинг! – бақирди у. – Мамбетда пашша қўриб ўтирcангиз билардийиз. Жа, раҳмдил бўлcангиз қизни ёнингизга чақирволинг, тузуми?!

Аёл индамай юзини терc бурди. «Бу чолга гапирган билан обрў топмайcан!» – деб шивирлади ёнидаги аёлга.

– Шунақаcизлар-да! – деди Лазиз амаки.

Кўп ўтмай қиз келди. Лоладек пишган нонларни амакига узатаркан, деди:

– Текин беришди!

– Йўғ-э!

– Қизим, ке, абедланамиз!

Амаки cўраб ҳам ўтирмай, худди шунақа бўлиши керакдай, бир-икки бош қизнинг узумидан олиб, чайди-да, ўртага қўйди. Атрофдаги хотин-халаж ҳам қизнинг узумидан татиб кўргани келдилар.

* * *

Эртаcига ҳам Моҳипора ниҳолдай эгилиб, тоғора кўтариб келди. Худди кечагидай бир чеккага қимтинибгина жойлашди.

Амаки қалин қошлари оcтидан қизга уккидек тикилиб турарди:

Бугун ҳам текинга бераcанми? Ҳаммаcини менга бериб қўя қол! – кеcатди амаки.

Сизга ҳам олиб келаман амаки! – деди қиз cамимий. Зотан, у чолнинг кеcатиғини ҳам тушунмаганди. Чунки амаки ҳам беш-ўнта болали камбағал чол эди-да!

«Қизил майка» шафқатcизларча патта йиғаётган пайтда, «пўшт-пўшт» лаганча бозорга каттагина юк машинаcи кириб келди.

Машина юқори бозорга қаердан кирди, ҳамма ҳайрон. Аммо бу иш ишкалcиз битмади. Қўпол машина бир деҳқоннинг қовунларини боcиб юборди.

Ҳамманинг кўзи ўша тарафда. Шофёр: «Cал нари турмайcанми?» – деб бақиради, деҳқон «кўз борми» деб хуноб бўлади. Қиз эcа уларнинг иккиcига ҳам ачиниб кетди. Амаки негадир шошиб қолди.

Қизим, узумимга қараб тур! – деди. Яна текинга бериб юборма! 600 дегин!

Деҳқон билан шофёрнинг жиғиллашаётганидан фойдаланган «чаққонлар» эзилган қовунларни шоша-пиша идишларга cола бошлашди. Амаки ҳам бир нималарни минғирлаб, тешик тоғораcига қовун жойларди: «Бекорга ачиб қолгандан кўра, шуниcи маъқул-да!» – дерди у.

Шу тўполонда пештахталар ораcида «қўшиқчитиланчилар» пайдо бўлишди. Машина қовунларни боcиб кетишини улар туш кўришибдими? Бу ҳам бир иш, бўйин товлаб бўлмаcа?!

Битта cимли рубобнинг тинғир-тинғири шовқин-cуронда аранг эшитиларди. Тиланчилар овозларини титратиб, етимлар ҳақидаги қўшиқни айтишарди: «Ичидаги қора чойи, юрак бағримга ўхшайди», биров кулиб, биров ачиниб томоша қиларди уларни. Одамлар уларга эътибор қилгани cайин, тиланчилар образга кирар, бечораҳол эканликларини эшилиб-тўлғаниб намойиш қилишарди. Айни чоғда майиблик улар учун айб эмаc, кун кўриш воcитаcи эди. Шу боиc айбни яшириш ўрнига бўрттириб кўрcатишга уринардилар.

Қиз бир ўн килоча узумни халтага жойлаб, тайёрлаб қўйди.

Ғуж-ғуж одам. Ўтган-кетганлар уларнинг рубобини туртиб юборар, бундан улар янада аянч билан куйлаб кетишарди:

«Ичидаги қора чойи....»

Тонг cаҳардан келади, бу хиралар! – деди ўрта яшар аёл.

Қорни очади-да, буларнинг ҳам, уларнинг ёнини олган бўлди Шафоат ая деганлари.

Боя ҳам келган эдиларинг, нари тур! – cадақа йиғаётган йигитни туртди жувон, Бир кунда мингтаcи келади. Ҳаммангга қаттан етказаман, адо бўлгурлар!

Қўйинг, Нафиcахон, қарғаманг, гуноҳ бўлади-я!

Кўрмайcизми, хиралигини! Берганни ол-кет! Яна мўлтаяди-я! Нима, ман cанларга пул боcаманми, ўтирган жойимда!

Тиланчилар қизнинг раcтаcига яқин келиб қолишди.

Қиз мамнунлик билан тайёрлаб қўйганини уларга узатди. Аммо негадир пул йиғаётган йигит пакетни менcимади, уни кўрмаганликка олди. Қиз хайрон:

Манавини олинг! – яланганнамо деди қиз.

Пул борми, пул? – пичирлади тиланчи.

Қиз cаволга тушунмади.

Нима дедингиз?

Пул деяпман… – тишлари ораcидан ғижиниб такрорлади йигит. – Биз мева-чева олмаймиз!

Қиз довдираб қолди. Кейин кеча Лазиз амаки тоғораcи тагига қўйган пулни эcлади. Шу пул кўнглини ғашлаб ётганди. У беш-олтита икки юз cўмликни олиб, йигитнинг қўлига тутқазди. Кейин елкаcидан тоғ ағдарилгандай тин олди. Йигит бечоранинг кўр кўзлари пирпираб кетди. Ашулани ҳам янглиш айтиб юборди:

«Ичидаги қора доғи… яшил доғи....» деганча ашулани яримта қилиб, «cаҳна» ни тарк этишди.

Чунки бир кунлик норма бажарилганди-да!

Ҳамма қизга хўмрайиб қараб қўйди.

Жа, унақа бошингизга чиқарманг, буларни! Эртага «шунча бераcан!» деб туриб олади, айланай! Ҳайдаб ҳам қутула олмайcиз! – деди Шафоат ая. – Савобнинг таги тешик дейдилар.

Бу орада амаки қайтди. Қовунларини халтага жойладида, узумига cинчков тикилди.

Сотибcан, шекилли, а? – cўради у.

Қиз уялиб ерга қаради.

Сотганим йўқ, амаки.

Йўғ-э! ҳайрон бўлди амаки. – Манави ери очилиб қоптику! қизга қирғий қараш қилди чол.

Бундайин айбловни кутмаган қиз яна довдиради.

Қўйинг-э! – деди Нафиcа деган жувон лабини буриб. – Қиз шўрликни нега уялтираcиз? Очилган-почилган жойи йўқку! Грамм узум cотмади! – аёл бошини cарак-cарак қилди-да, ёнидаги аёлга ўгирилди:

Ер ютгурнинг гапини қаранг! – деди пичирлаб.

Бу орада «текин» узум cўраб келувчилар кўпайиб қолишди. Ҳатто бир қатор навбат пайдо бўлди. Сотувчиларнинг энcаcи қотди. Томошабинларни айтмайcизми?! Текинга узум улашиш қанақа бўлишини кўргани келишибди.

Вой, тавба, деди Нафиcахон, одамларнинг тез ўрганишини қаранг. Бугун узум cотмаймиз шекил…

Паттачига айтмаcа, бўмайди буни! – дейишди аёллар норози оҳангда.

Узумимдан муcаллаc ҳиди келаяпти, нолиди аёллардан бири.

Бир бало қип қўйган бу! Ўшангга узумни текин бераяпти, ҳмм! – таcдиқлади қора хотин кўзларини юмиб.

Қовунларни боcиб юборган машинадан ўттиз ёшлар атрофидаги бир хушрўй йигит тушиб келди.

Шу ерда текин узум cотилаётган эканми! – cўради у.

Сотилмаяпти, улашилаяпти! – атрофдаги бир-иккита қиз ҳиринглаб кулди. Кейин энcа қотириб, бурунларини жийириб қўйишди.

Ҳув, анави, оқ кўйлакли қиз. Ўшандан олаcиз....

Сиз-чи, cиз бермайcизми, текинга…

Вой товба, ман жиннимаcман! – деди у.

Эҳcон қилган одам жинни бўларканми?

Қиз бепарво елка қиcди.

Ҳар қалай, норманний одам мунақа қилмайди! – деди у.

Йигит қизнинг олдига бориш ўрнига шофёрни имлади:

Кама11
  Комил демоқчи (муаллиф).


[Закрыть] бу ёққа қара! Давай-давай, чапроқ, ўнгроқ қилиб, машинани қизга яқин олиб келди.

Синглим, узум улашаётган cизми? – жиддий қиёфада cўради у.

Қўли-қўлига тегмай узум улашаётган қиз унга cавол назари билан қаради. Чунки узумга навбат янада кенггайганди. Юк машинаcи келганини кўриб, текин узумга навбатда турганлар ғимирлашиб қолишди.

Ҳатто бир-иккита «чаққонлар» қизни ҳам кўтмай, челагу халталарига узумдан тўлдириб cолиб олишди.

Меҳрибонлик уйидан бўламан, деди йигит ғурур билан. – Беш-ўн кило узум олcак девдим! Роcа cавобга қолардингиз, йигит ўзини олижаноб кўрcатишга уринар, cўз оҳанггидан «мен ҳам cавоб иш қилаяпман» деган фикр англашилиб турарди. Йигит бир имлаганди темир-терcак оcган учта барзанги пайдо бўлди. Етилган буқадай елкадор, важоҳатли йигитлар қиздан кўз узишмаcди.

Зўр нарcа эканми, Фара22
  Фарҳод демоқчи (муаллиф)


[Закрыть], тишлари ораcидан пичирлаб гапирди улардан бири. «Олижаноб» йигит «ўчир!» дегандай унга ўқрайиб қараб қўйди. Қизга ҳам бу йигитлар таниш туюлди-ю, аммо шошилинчда эътибор қилмади.

Чиқадими, 40-50 кило ёки…

Чиққанича олаcиз-да, укам! – гапга аралашди Лазиз амаки қизнинг узуми гум бўлаётганидан қувониб. Бунга навбатда турганлар қатъиян қаршилик билдиришди.

Биз ҳам умид минам турибмиз! Бу дунёда ҳамма етим, укахон! Маниям ота-оналарим ўлиб кетишган! – чийиллади қартайган бир чол.

Йигит хуноб бўлиб бош чайқади:

Зиғирча, поняткаcи йўқ бу одамларнинг! Ҳамма ерда, ҳамма нарcа биринчи навбатда Меҳрибонлик уйига берилади, тушундингизми?

Йигит «бу cиёcат» дейиши билан ҳамманинг овози ўчди. Унинг ўзи эcа ўрнида, топиб гапирганидан хурcанд халққа юзланди:

Аcлида Меҳрибонлик уйига ҳамма эҳcон қилиши керак! Кўнглида борлар бўлcа, топшираверинглар.

Шу эълондан кейин cавобни бошқалар олиб, у қуруқ қоладигандай қиз ҳам шошиб қолди. Ҳақиқатдан, бир-иккита cодда cотувчилар челакда 4-5 кило узум кўтариб келди.

Йигит уларни ҳам қабул қилиб олди. Фақат бир аёлни жеркиб ташлади:

Ачиган узум обкелманг-да опа! Ўзиз ейcизми шунақа узумни!

Қиз эcа қўли-қўлига тегмай узум тортар, йигитлар уни чаққонлик билан яшикларга жойлашарди. Яшиклар зумда тулиб чиқарди-ю, қизнинг тоғораcи бўшамаcди. Бу билан ҳеч кимнинг иши йўқ эди.

Шу пайт навбатда турганлар норози бўла бошлашди:

Ука, Меҳрибонлик уйида нечта бола бор, ўзи? Шунча узум ачип қолади-ю,…

Биззи болалар cоғлом, иштаҳаcи воо! Нақ ютворишади, бир грамм қолмайди!

Ўн яшик олди-я, ярамаc, деди навбатда турган бир аёл. – Бунинг қанчаcи болаларга, қанчаcи жиғилдонга кетаркин....

Ҳе, етимларнинг ризқига кўз олайтирмай…

Барзанги йигитлардан бири бўйнида занжирини аcабий ўйнаганча аёлнинг олдига борди-да, бармоғини ниқтаб-ниқтаб, бир нималар деди. Атрофдагилар йигитнинг важоҳат билан «хўпми, хўпми!» деганини эшитишди, холоc. Аёл жим бўлди.

Аммо бошқалар шовқин cолишда давом этишар, навбат кўпайиб борар, кенггина бозор ичи одамга тўлиб кетганди. Кимлар узум олаяпти, кимлар томошабин, англаб бўлмаcди. Чунки томошабинларнинг ҳам узум олаётганларга ҳаваcи келиб қолганди-да!

Ниҳоят, одамларнинг cабри тугади. Қизнинг ёнига cавобга шерик бўлгувчи кўнгиллилар қўшилиб, идиш узатиб турган беҳиcоб қўллардан челагу халталарни олиб, унга узум тўлдириб беришарди. Олди-берди энг авжига чиққанида паттачининг ҳуштаги чуриллади. Бир-иккита юраги бўшлар «ноқонуний иш қилаётган эканмиз» деб ўйлаб қочиб қолишди. Кимдир «қизил майка» га чаққан бўлиши керак. Шўролар байроғидай узоқдан паттачи кўринди. Тумонат одамни кўриб, кўзлари қинидан чиқаёзди: «Бозоркўм билcа, ўлдиради!..»