Текст книги "Саха сирин историятын сорох мөккүөрдээх боппуруостара"

Николаев Николай Степанович
Саха сирин историятын сорох мөккүөрдээх боппуруостара (1921–1923 сс.)

Киириитэ

Биллэрин курдук, 1960–1980 сс. историческай наука сайдыытыгар уонна научнай каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ биир улахан мэһэйинэн маннааҕы уонна Новосибирскай историктарын Саха сирин историятын сорох уустук уонна ситэ үөрэтиллэ илик боппуруостарыгар уһуннук барбыт мөккүөрдэрэ, утарсыылара буолбута. Саҥа тахсан эрэр саха историктара (Г.Г. Макаров, Е.Е. Алексеев, И.А. Тарасов, В.В. Пинигин уо.д.а.) оччотооҕу кэмҥэ баһылыыр марксисткай-ленинскэй теорияҕа олоҕуран, ССКП ыйыыларынан салайтаран, дьиҥнээх научнай методологияны тутуһан, араас кээмэйдээх уонна таһымнаах кинигэлэри уо.д.а. научнай үлэлэри суруйбуттара. Новосибирскай историктара бу үлэлэри сорунуулаахтык кириитикэлээн, кинилэр ааптардарын уонна эрэдээктэрдэрин аһаҕастык холуннаран, үөҕэн-түрүйэн, үҥсүүлэри суруйан айдааны, мөккүөрү таһаарыынан дьарыктаммыттара. Кинилэргэ көмөлөһөн, Саха сиригэр олорор гражданскай сэрии уонна үлэ бэтэрээннэрэ кырдьаҕас коммунистар А.В. Паулин, С.И. Николаев, С.П. Кылатчанов уо.д.а. олохтоох историктар үлэлэрин анаан-минээн сорук оҥостон хасыһан элбэх үҥсүүнү, баһааҕырдар суругу суруйбуттара.

1964–1982 сс. Новосибирскай историктара В.А. Демидов, В.С. Познанскай, А.П. Окладников, Москваҕа олорон, Саха сирин историятынан дьарыктанар А.И. Новгородов, В.Г. Лебедев, В.Н. Емельянов саха историктарын үлэлэрин кириитикэлээн, барыта 32 араас кээмэйдээх уонна таһымнаах ыстатыйаны хомуурунньуктарга, кинигэлэргэ, научнай сурунаалларга таһаарбыттара. Саха историктарыттан маҥнай соҕотох Г.П. Башарин эппиэттэри суруйан, хардары кириитикэлээн 1 ыстатыйаны, 1 брошюраны, 1 кинигэни суруйбута. «Социально-экономические отношения в Якутии второй половины XIX–начала XX века (по поводу книги З.В. Гоголева «Якутия на рубеже XIX–XX вв.») диэн кинигэтэ тахсан, айдааны таһааран, Саха сирин историктарын үлэлэрин Сибииргэ уонна Москваҕа бэчээттээбэт буолбуттара. Сотору кэминэн (1976 с.) Саха судаарыстыбаннай университетын иһинэн үлэлиир историяҕа уонна филологияҕа кандидатскай диссертациялары көмүскүүр Учуонай сэбиэт сабыллыбыта.

Маннык балаһыанньаҕа хаайтаран, СГУ историко-филологическай факультетын ССРС историятыгар уонна уопсай историяҕа кафедралара мунньахтаан (15.03.1962 с.), үөскээбит балаһыанньаны быһааран, Новосибирскай уонна Москва учуонайдара Саха сирин историятын үөрэтиигэ көрүүлэрэ (концепциялара) теоретическай өттүнэн итэҕэстээҕин, элбэх фактическай сыыһалааҕын, үгүс источнигы «көннөрөн», ахтыылары «тупсаран» оҥорон туһаммыттарын дакаастаан, улахан уурааҕы ылыммыттара уонна бу учуонайдар үлэлиир сирдэригэр уонна партийнай тэрилтэлэргэ ыыппыттара. Ол эрээри балаһыанньа тупсар кыаҕа мөлтөх этэ.

Историктар мөккүспүт боппуруостара элбэх этэ. Олортон биһиги маннык эрэ боппуруостарга тохтоотубут:

1) ХХ үйэ саҥатыгар Саха сиригэр ханнык общественнай-экономическай тутул (формация) баарын быһаарыы;

2) 1921–1922 сс. уобалаһы салайар партийнай тэрилтэҕэ триумвират оруолун уонна суолтатын быһаарыы;

3) бу саҕана Саха сиригэр ыытыллыбыт хаҥастыйыы бэлиитикэтин, сүрүн миэтэттэрин уонна оруолун быһаарыы;

4) 1921–1923 сс. күөдүпчүлэммит гражданскай сэрии саҕаламмыт биричиинэлэрин, характерын уонна норуот өйүгэр-санаатыгар содулун быһаарыы;

5) П.А. Ойуунускайтан, М.К. Аммосовтан уонна И.Н. Бараховтан ураты, 1921–1922 сс. аптаныамынай өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын ылыыга көмөлөспүт нуучча салайааччыларын оруолларын көрдөрүү.

Ханнык баҕарар саастаах уонна үөрэхтээх ааҕааччы өйдөөтүн диэн, бу боппуруостары сахалыы боростуойдук быһаара сатаатыбыт. Оччотооҕу идеология, марксисткай теория уонна методология көрдөбүллэринэн Арассыыйа киинигэр уонна хаалыылаах кытыы регионнарыгар буолбут сабыытыйаны барытын биир халыыбынан быһаарыы мөлтөх содулларын, ааспыт сабыытыйалары билигин хайдах быһааралларын уонна сыаналыылларын эмиэ кэпсээтибит. Бэйэ көрүүтүн, сыанабылын кимиэхэ да сыҥалаабаппыт, ол эрээри историяны үөрэтээччилэр буолбут сабыытыйалары саҥалыы өйдүүллэригэр уонна сыаналыылларыгар көмөлөһүөхтэрэ диэн эрэнэбит.

1960–1980 сс. саха историктарын үлэлэрин кириитикэлээччи уонна сыаналааччы элбэх этэ:

1) биир идэлээхтэрэ (бу дьиҥнээх научнай, үтүөнү баҕаран сыыһалары ыйар уонна сүбэлиир кириитикэ);

2) анаан-минээн оҥостон олорон, сыыһаны-итэҕэһи булан дарбатыы, айдааны таһаарыы, утарсыылары тэрийии, ол кэнниттэн ааптардары араастаан холуннарыы, кэнэйдээһин, араас тэрилтэҕэ үҥсүү, сорохтору суукка биэрии (бу ордук Новосибирскай историктарыгар сыһыаннаах);

3) Саха сиригэр бэйэбитигэр партия, гражданскай сэрии уонна сэбиэскэй тутуу бэтэрээннэрэ араастык бөлөхтөһөн, куомуннаһан история, экономика, социология боппуруостарыгар Саха сиригэр тахсыбыт үлэлэри олоҕо суох кириитикэлээһиннэрэ уонна үҥсүүлэрэ.

1962–1991 сс. саха историктарын дьаныһан туран араастаан сиилээбит, холуннарбыт, кэнэйдээбит кириитиктэр тумус киһилэрэ Арвед Вольдемарович Паулин этэ. Кинини Семен Иванович Николаев (партийнай үлэһит, кэлин «Политическая агитация» сурунаал эрэдээктэрэ), Степан Павлович Кылатчанов уо.д.а. өйөөбүттэрэ. Сибиир элбэх субъегыттан 30-ча сыл устата кытаанах кириитикэҕэ, хоруотааһыҥҥа, эккирэтиигэ түбэспит саха учуонайдара эрэ этилэр. Хомойуох иһин, кинилэри холуннарааччылар, үөҕээччилэр билигин даҕаны күөгэйэ тураллар.

Билигин кырдьык өрөгөйдөөн, саха норуотун өйө-санаата уһуктан, норуот бэйэтин оруолун уонна миэстэтин быһааран уонна булан, киэн туттар дьоннордоох, дириҥ уонна киэҥ историялаах, араас элбэх норуоттары кытта истиҥ, доҕордуу сыһыаннаах. Маннык киһилии, объективнай көрүүгэ, өйгө-санааҕа, олоххо тиийиигэ 1960–1980 сс. норуот кырдьыгын, чиэһин, суобаһын уонна кэскилин иһин турууласпыт, мөккүспүт Саха сирин историктарын сэмэй кылааттара баара чахчы.

Ааптар

Учуонайдар мөккүспүт сорох боппуруостара

1. 1917 с. диэри Саха сиригэр ханнык общественнай-экономическай тутул (формация) уонна баһылыыр кылаастар баалларай?

1960–1980 сс. Саха сирин уонна Новосибирскай историктара уһуннук, туруулаһан туран, мөккүспүт биир боппуруостара – 1917 с. диэри Саха сиригэр ханнык общественнай-экономическай тутул (формация) уонна ханнык социальнай утарсыылар баалларай диэн этэ. Уопсастыба экономическай сайдыыта, таһыма ханнык баҕарар дойдуга нэһилиэнньэ олоҕун, уйгутун, өй-санаа сайдыытын, кылаастар уонна араҥалар (сословиелар) сыһыаннарын (утарсыыларын), духуобунай сайдыыны быһаарар төрүтүнэн, олоҕунан, базатынан буолаллар. Дойду баһылыыр-көһүлүүр общественнай-политическай тутулугар олоҕуран уопсастыба үгүс боппуруоһа быһаарыллар.

1917 с. диэри Саха сиригэр ханнык общественнай-экономическай тутул баарын, сайдыбытын туһунан учуонайдар ортолоругар элбэх мөккүөр, утарсыы баара. Сүрүннээн икки сабаҕалааһын баара. Маҥнайгы сабаҕалааһын: 1917 с. диэри Саха сиригэр капиталистическай сыһыаннаһыылар сайдыбыттара, феодальнай-патриархальнай сыһыаннаһыылар буомуран, кэхтэн испиттэрэ, саҥа уопсастыба сайдыытын мэһэйдииллэрэ диэн. Бу сабаҕалааһыны тутуһар учуонайдар (А.И. Новгородов, З.В. Гоголев, В.А. Демидов, В.С. Познанскай уо.д.а.) Саха сиригэр промышленность сайдыбыта, собуоттар бааллара, саҥа уопсастыба кылаастара – промышленнай буржуазия уонна промышленнай пролетариат бааллара диэн бигэргэтэллэрэ. Ол иһин Саха сиригэр уопсастыба социальнай, политическай уонна духуобунай сайдыыта Арассыыйа киин уобаластарын курдук биир халыыбынан сайдыбыта дииллэрэ.

Историктар атын бөлөхтөрө (И.М. Романов, Г.П. Башарин, Ф.Г. Сафронов, Г.Г. Макаров, Е.Е. Алексеев, И.А. Аргунов, В.И. Федоров уо.д.а.) 1917 с. диэри Саха сиригэр феодальнай-патриархальнай (Ф.Г. Сафронов – патриархальнай-феодальнай) сыһыаннаһыылар сабардыыллара, капитализм бастакы көстүүлэрэ, араскылара (элеменнэрэ) саҥа киирэн, табаар уонна харчы эргиирэ улаатан, атыы-эргиэн сайдан, торговай буржуазия араҥата үөскээн испитэ диэн бигэргэтэллэрэ. Саха сиригэр баабырыкалар, собуоттар уонна рудниктар суохтара, онон буржуазия уонна пролетариат суохтара, буржуазнай идеология, өй-санаа сайдыбатаҕа диэн этэллэрэ. Бу саҕана нэһилиэнньэ олоҕун таһыма мөлтөх, үөрэх–култуура сайдыыта намыһах, кылаастарынан улахан атааннаһыылар, утарсыылар суохтарын кэриэтэ этэ, Саха сирэ Арассыыйа судаарыстыбатын биир хаалыылаах, кытыы сирэ-уота этэ диэн бигэргэтэллэрэ.

Бэйэлэрин сабаҕалааһыннарын төрүттээн уонна олохтоон, А.И. Новгородов уонна З.В. Гоголев түөрэ-таары эргийэ сылдьан, араас дааннайдары уонна чахчылары аҕалаллара, кинилэри биир сиргэ чохчолоон, чөмөхтөөн баран, бу буржуазнай сайдыы көстүүлэрэ, туоһулара дииллэрэ. Үрдүнэн-аннынан К. Маркс, Ф. Энгельс уонна В. Ленин суруйууларыгар сигэнэллэрэ.

Бу сабаҕалааһыны утаран, Г.П. Башарин, Г.Г. Макаров, Е.Е. Алексеев уо.д.а. элбэх научнай үлэни суруйбуттара уонна 1917 с. диэри Саха сиригэр феодальнай-патриархальнай тутул баһылыырын, сабардаабытын, капитализм араскылара саҥа үүнэн эрэллэрин эмиэ дааннайдары, чахчылары аҕалан, бэйэлэрин сабаҕалааһыннарын көмүскүүллэрэ, бигэргэтэллэрэ.

Кэлин уһугар тиийэн, 1980-с сыллар бүтүүлэриттэн Г.П. Башарин, Г.Г. Макаров, Е.Е. Алексеев этэр сабаҕалааһыннарын элбэх историк, политолог, философ, социолог өйөөбүтэ уонна билиммитэ. Билигин научнай үлэһиттэр ортолоругар улахан мөккүһүү (дискуссия) суох. Биирдиилээн сөбүлэспэт дьон баар да, кинилэр наукаҕа уонна уопсастыбаҕа баһылыыр-көһүлүүр оруоллара суох. Онон бириэмэ уонна история сууттара ким кырдьыктааҕын, сөптөөх позицияны көмүскээбитин бэйэлэрэ быһаарбыттара. Ол түмүгэр киэн туттар суруйааччыларбыт А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов уонна Н.Д. Неустроев уопсастыбаҕа уонна историяҕа бэйэлэрин миэстэлэрин дьиҥнээхтик булбуттара, саха национальнай интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрэ буржуазнай националистар буолбатахтара быһаарыллыбыта.

1921–1923 сс. буолбут гражданскай сэрии биир сүрүн биричиинэтинэн хаҥастыйыы бэлиитикэтин олус күүскэ уонна кытаанахтык ыытыы буолбута дакаастаммыта, сахалары омук быһыытынан национализмҥа буруйдааһын тохтообута. Саха сирэ аптаныамынай өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын ылыытыгар уонна 1922 с. кулун тутартан саҕаламмыт тупсуу, эйэлэһии туһугар ыытыллыбыт саҥа байыаннай-политическай куурус олоххо дьиҥнээхтик киириитигэр нуучча норуотун бастыҥ бэрэстэбиитэллэрэ олус бэриниилээхтик, актыыбынайдык үлэлээбиттэрэ өссө төгүл дакаастаммыта уонна билиниллибитэ.

Капиталистическай сыһыаннаһыылар сайдыыларын хайдах быһаарыахха сөбүй?

Бу ыйытыыга чуолкай эппиэти Арҕаа Европаҕа уонна Арассыыйаҕа капитализм сайдыытын дириҥник үөрэппит марксизм-ленинизм классиктара К. Маркс, Ф. Энгельс уонна В. Ленин биэрбиттэрэ. Кинилэр айымньыларыгар үлэҕэ (производствоҕа) капиталистическай көстүүлэр (элементы) сайдыылара, саҥа кылаастар үөскээһиннэрэ, кинилэр утарсыылара чуолкайдык быһаарыллар. Онон, бэрт кылгастык, ааҕааччыларга сорох балаһыанньаны быһаарабыт:

Аан маҥнай үлэҕэ (производствоҕа) үлэһит бэйэтэ айан, илиинэн толорор үлэтин көрүҥэ – ремесло (идэ) киирбитэ уонна сайдыбыта. Ремесло сүрүннээн капитализм иннинээҕи уопсастыбаларга сайдыбыта. Арҕаа Европаҕа, холобур, Германияҕа олус күүскэ сайдыбыта. Манна элбэх уонна кытаанах конкуренция баар буолан, ремесленниктэр бэйэлэрин оҥоһуктарын олус үчүгэйдик, туйгун хаачыстыбалаахтык оҥорор буолбуттара (кинилэр үгэстэрэ салҕанан, билигин «немецкое качество» диэн тиэрмин олохсуйан сылдьар). Ремесленник бэйэтин матырыйаалыттан сакааһы толорор, кини оҥоһуга табаар буолан ырыынакка тахсыбат. Саха сиригэр ремесло эмиэ сайдыбыта. Ордук саха уустара аатыраллара (саха быһаҕын, батыйаны, анньыыны, дьиэ тэрилин оҥорооччулар, билигин хомуһу, биһилэҕи, дьахтар киэргэллэрин уо.д.а. оҥорооччулар киэҥник биллэллэр).

Ремесло базатыгар уонна кини кэнниттэн оҥорон таһаарыы (производство, промышленность) сайдыытын К. Маркс үс улахан кэрдиис кэмҥэ араарар: 1) боростуой капиталистическай кооперация; 2) мануфактура; 3) баабырыка уонна собуот оҥорон таһаарыыта (фабрично-заводское производство, промышленное производство, машинная индустрия).

Боростуой капиталистическай кооперация (табаары оҥорон таһаарыыга илии үлэтин көдьүүстээхтик туһанар сыалтан, оробуочайдар сүбэлэһэн баран бииргэ үлэлээһиннэрэ) – капиталистическай промышленность сайдыытын маҥнайгы кэрдиис кэмэ. Кооперация ремеслоттан сүрүн уратыта – оҥорон таһаарбыт табаардара хара маҥнайгыттан киэҥ ырыынакка тахсыыта, үлэ төлөбүрүн сакаасчыт эбэтэр хаһаайын (сырьену, тиэхиньикэни бас билээччи, үлэни тэрийээччи) төлөөһүнэ буолар. Боростуой кооперация биһиэхэ биллибит көрүҥнэринэн, холобур, кирпииччэ оҥоһуута, дьиэ тутуута уо.д.а. буолар. Маннык кооперацияҕа үлэлии сылдьан оробуочайдар дьоҕурдарын, талааннарын арыйаллар, сөбүлүүр идэлэринэн үлэлии сатыыллар.

ХХ үйэ саҥатыгар Саха сиригэр капитализм киириитин (сайдыытын) биир саҥа көстүүтүнэн боростуой кооперация сайдыыта буолбута. Саха сиригэр промышленность кооперация эрэ таһымыгар сайдыбыта. Кооперация үлэһиттэрэ оҥорбут бородууксуйаларын (холобур: эти, балыгы), табаардарын (арыыны, тууһаммыт балыгы, туттар сэби, малы) атын киһи – атыыһыт (скупщик) атыылаһан ылан, ырыынакка таһааран атыылыыра, барыс киллэринэрэ, капиталын хаҥатара. Ардыгар хаһаайын (скупщик) бэйэтин матырыйаалын (сырьену) аҕалан биэрэн дьону үлэлэтэрэ. Ол иһин маннык түбэлтэҕэ Саха сиригэр үгүс дьон олорор сирдэриттэн тэйбэккэ сакааска үлэлииллэрэ уонна хамнас аахсаллара. Үлэ маннык көрүҥүн Арассыыйаҕа дьиэтээҕи промышленность (домашняя, т.е. кустарная промышленность) дииллэрэ. Манна оҥорон таһаарааччылар (үксүгэр бэйэлэрэ бас билэр сырьеларыттан уонна илиинэн үлэлээн) хамнас аахсаллар этэ, ол иһин кинилэри оробуочайдар диэччилэр. Ол эрээри кинилэр дьиҥнээх капиталистическай производство (үлэ) оробуочайдара буолбаттар, кинилэри пролетариакка (фабрично-заводские рабочие, индустриальный пролетариат) киллэрэр сыыһа, төрүт табыллыбат (А.И. Новгородов, З.В. Гоголев киллэрэн капитализм сайдыытын дакаастаан муҥнаналлара).

Мануфактура кэмэ (от лат. manus – рука, facere – делать) – капиталистическай промышленность сайдыытын иккис кэрдиис кэмэ. Арҕаа Европаҕа XVI–ХIX үйэлэргэ сайдыбыта. Мануфактураҕа үлэни барытын илии күүһүнэн оҥороллоро, ол эрээри көрүҥнэринэн (салааларынан) араарыы баара. Манна сырьену (матырыйаалы) эмиэ хаһаайын булара, биэрэрэ, үлэ түмүгүн (табаары) эмиэ хаһаайын (капиталист) бас билэрэ уонна ырыынакка атыылыыра.

Үгүс дойдуга уонна региоҥҥа мануфактура тарҕаммыт көрүҥнэринэн таҥаһы тигии, тирииттэн оҥоһуктары, атах таҥаһын, дьиэ малын-салын оҥоруу, үлэ уо.д.а. көрүҥнэрэ буолаллар. Холобура, таҥаһы тигиигэ (швейное производство) научнай худуоһунньук-дизайнер баар сырьену хайдах туһанары уруһуйдаан, халыыбын оҥорон биэрэрэ, ол кэнниттэн сырьену халыыбынан быһааччылар (закройщики) бэрийэллэрэ, кинилэр кэннилэриттэн иистэнньэҥнэр (швеи) үлэлииллэрэ, онтон бэрэбиэркэлээччилэр, табаары атыыга бэлэмнээччилэр үлэлэрэ кэлэрэ. Тирииттэн таҥаһы тигии үлэтэ эмиэ араас көрүҥүнэн толоруллара. Дизайнер, кырыйааччы, тигээччи, ситэрээччи үлэ биир эрэ көрүҥүн толороллоро, сатабыллара, маастарыстыбалара үрдүүрэ. Ол иһин кэлин үлэ биир, быстах уонна боростуой түһүмэҕин киһи оннугар массыына, механизм, двигатель толорор кыахтаммыта. Мануфактуралары сотору кэминэн баабырыка, собуот солбуйбута.

Мануфактура миэстэтэ маннык: Мануфактура сайдыыта дьиҥнээх капиталистическай сайдыы кэмэ буолбатах, оччолорго массыына, тиэхиньикэ суоҕа, мануфактура сайдыыта капитализмҥа киириигэ тиэрдэр эбэһээтэлинэй кэрдиис кэм (переходнай период). Бу кэнниттэн дьиҥнээх промышленнай капитализм кэмэ кэлэр. Мануфактура үлэһиттэрэ пролетариат араҥата буолбатахтар, кинилэр пролетариат иннинээҕи оробуочайдар этилэр (Ф. Энгельс кинилэри «предшественники современного пролетариата», сэбиэскэй учуонайдар «предпролетариат» диэн ааттаабыттара).

ХХ үйэ саҥатыгар Саха сиригэр промышленнай сайдыы мануфактура таһымыгар тиийбэтэҕэ, бэрт аҕыйах тэрилтэни улаханнык өрө тардан, мануфактура дииллэр быһыылаах – бу олоҕо суох бигэргэтии.

Машиннай производство (машинное производство) кэмэ – мануфактура кэнниттэн кэлэр промышленность үһүс кэрдиис кэмэ. Капитализм бу эрэ кэмтэн саҕаланар, машиннай производствота суох капитализм суох. Мануфактура сайдыытын түмүгэр, табаары оҥорууга илии үлэтин массыыналарынан солбуйуу уопсастыба олоҕор элбэх экономическай, социальнай уонна политическай уларыйыыны аҕалбыта. Илии үлэтин массыыналарынан солбуйууну, машиннай индустрия саҕаланыытын К. Маркс промышленнай переворот диэн ааттаабыта. Ханнык баҕарар дойдуга промышленнай переворот икки – техническэй уонна общественнай – өрүттээх.

Техническэй өрүтэ – бу аата массыынаны, механизмы, двигатели айыы, оҥоруу уонна производствоҕа киллэрии (туһаныы). Табаары оҥорууга илии үлэтин массыынанан солбуйуу кыайдаҕына, техническэй өрүт түмүктэнэр. Машиннай производство кыайдаҕына, феодальнай тутул букатыннаахтык эстэр, кыайтарар, мантан ыла капитализм эпохата саҕаланар.

Общественнай өрүтэ – бу аата капиталистическай уопсастыба сүрүн кылаастарын үөскээһинэ буолар. Промышленнай переворот бүттэҕинэ ханнык баҕарар дойдуга уопсастыба сүрүн кылаастарынан промышленнай буржуазия уонна промышленнай пролетариат буолаллар. Бу саҥа кылаастар – промышленнай переворот общественнай түмүктэрэ (Ф. Энгельс этиитэ).

Промышленнай переворот түмүгэр оробуочайдар илии үлэтин солбуйбут массыыналары үлэлэтэр, көрөр-истэр, салайар үлэһиттэр буолбуттара. Кинилэр бэйэлэрэ бас билэр тэрилтэлэрэ, тэриллэрэ суоҕа, идэлэринэн үлэлиир эрэ кыахтаахтара (маны «рабочая сила» дииллэр), бу идэлэринэн кинилэр баабырыкаҕа, собуокка үлэлииллэрэ, идэлэрин, билиилэрин, сатабылларын, кыахтарын баабырыканы (собуоту) бас билээччигэ атыылыыллара, киниттэн хамнас эрэ ылаллара. Маннык оробуочайдары баабырыка (собуот) оробуочайдара (фабрично-заводские рабочие, индустриальные рабочие, промышленнай пролетариат) дииллэр. Онон пролетариат диэн аан маҥнайгыттан баабырыка уонна собуот оробуочайдара эрэ этилэр. Онтон кэлин хамнаска (харчыга) үлэлиир, хамнаһынан аһаан-сиэн, иитиллэн олорор производство, хааччыйыы, кинилэргэ сыһыаннаах эйгэ үлэһиттэрин барыларын холбоон оробуочайдар диэн ааттыыр буолбуттара. Онон пролетариат уонна оробуочай кылаас диэн тиэрминнэр тус-туһунан ис хоһоонноохтор уонна суолталаахтар. Ону чуолкайдык арааран билиэххэ наада.

Промышленнай пролетариат кылаас быһыытынан сүрүн уратыта

Пролетариат капиталистическай производство сайдыытын түмүгэр үөскээбит кылаас буолар. Промышленность сайдарын тухары ахсаана эбиллэ, сайда, бөҕөргүү турар, производствоҕа уонна уопсастыбаҕа миэстэтэ, оруола улаатар. Кини үлэлиир сирдэригэр – баабырыкаҕа, собуокка, шахтаҕа, рудникка – элбэх оробуочай, массыына, араас тиэхиньикэ уонна туттар тэрил баар. Бу мантан кылаас быһыытынан сүрүн ураты хаачыстыбалара үөскээн тахсаллар.

– Пролетарий хайаан да ханнык эрэ таһымнаах билиилээх-көрүүлээх, үөрэхтээх буолар эбээһинэстээх уонна аналлаах. Тугу да билбэт, сатаабат киһи массыынаны, уустук механизмы сатаан үлэлэппэт. Тиэхиньикэ сайыннаҕын аайы оробуочай кылаас билиитин-көрүүтүн эмиэ үрдэтэр, үөрэхтэнэр аналлаах.

– Пролетарий хайаан да бэрээдэктээх, дьиссипилиинэлээх буолар. Кини улахан кэлэктиипкэ үлэлиир. Үлэтигэр хойутаатаҕына, суох буоллаҕына производственнай тиһилик үлэтэ барыта тохтуон сөп. Үлэтигэр кыһамньылаах буолуохтаах. Кини дьалаҕайыттан үлэлии турар массыына алдьаныан, үлэ барыта тохтуон сөп. Онон массыынаны, тиэхиньикэни кытта үлэ пролетарий хайаан даҕаны бэрээдэктээх, дьиссипилиинэлээх буоларын ирдиир, модьуйар.

– Улахан тэрилтэлэргэ сүүһүнэн-тыһыынчанан киһи үлэлиир. Бары биир, тустаах үлэни толороллор. Араас омук оробуочайа бары бииргэ үлэлиир, аһыыр, сынньанар, үгүстэрэ биир дьиэҕэ олорор, биир сиртэн хамнас ылар. Ол иһин пролетарийдар ортолоругар омугунан атааннаһыы, арахсыы суох буолар. Пролетарскай интернационализм (сомоҕолоһуу) хаачыстыбаларын оробуочайдарга баабырыка (собуот) бэйэтэ үөрэтэр. Кинилэр бары биир өлүүгэ сылдьар дьон.

– Тэрилтэҕэ саахал, алдьаныы-кээһэнии таҕыстаҕына оробуочай барыта үлэтэ уонна хамнаһа суох хаалар. Ол иһин хас биирдии оробуочай, кэлэктиип (тэрилтэ) үчүгэйдик үлэлииргэ кыһаллар, биир эмэ сыахха саахал буоллаҕына бары көмөлөһөллөр. Олохторо социальнай хааччыллыылаах буоларын иһин бары бииргэ туруулаһаллар. Ол иһин оробуочайдарга өйдөһүү, бииргэ буолуу – коллективизм санаата үөскүүр. Оробуочайдар атын тэрилтэ (паабырыка, собуот) үлэһиттэрин, кинилэр туруорсууларын хаһан баҕарар өйдөөччүлэр уонна өйөөччүлэр, кинилэри кытта биир санаалаах (пролетарская солидарность) буолааччылар.

– Оробуочай кылаас производствоҕа улахан миэстэни ылар, сүдү кыахтаах. Ол иһин кинини кытта тэрилтэ салайааччылара, хаһаайыннар биир тылы буларга кыһаналлар. Хаһаайыннар кыһарыйар, тапсыбат, үүрэр-түрүйэр түбэлтэлэригэр оробуочайдар собостуопка (стачка) биллэрэн баран, холобура, электростанция үлэһиттэрэ кыһын эбэтэр сайын уоту быһа баттыахтарын сөп, оччоҕуна кыһын тоҥобут, сайын үлэбит барыта тохтор. Онон оробуочай кылаас производствоҕа уонна олоххо быһаарар оруолун уонна миэстэтин суударыстыбаннай былаас уруккуттан билиҥҥэ диэри өйдүүр.

Онон, оробуочай кылаас капиталистическай уопсастыбаҕа оруола улахан этэ, улахан быһаарыылаах күүс буолбута, ханнык баҕарар экономическай, социальнай, общественнай уонна политическай боппуруостары, проблемалары быһаарарга сүрүн күүс, тирэх уонна база буолара. Ол иһин ХХ үйэ саҥатыгар Арассыыйаҕа араас политическай күүстэр уонна түмсүүлэр оробуочай кылааһы кытта куодарыһа сылдьыбыттара.