Текст книги "Саха сирин историятын сорох мөккүөрдээх боппуруостара"

1917 с. диэри Саха сиригэр капиталистическай сыһыаннаһыылар сайдыбыттара дуо?

Сүрүннээн бу ыйытыыга эппиэттээри биһиги инники бэлиэтээһиннэрбитигэр капиталистическай кооперация (ремесло), мануфактура, промышленнай производство (фабрично-заводская промышленность), буржуазия уонна пролетариат тустарынан ааҕааччылар өйдүүллэрин курдук кылгастык быһаара сатаатыбыт. Тоҕо диэтэххэ, 1960–1980 сс. учуонайдар ортолоругар бу ыйытыыга элбэх мөккүөр, утарсыы баара. Кинилэр бигэргэтиилэрин үөрэтэн көрдөххө, Новосибирскай учуонайдара Саха сиригэр капитализм баара, сайдыбыта диэн балаһыанньаҕа олоҕуран, сүрүннээн А.Е. Кулаковскайы реакционер, контрреволюционер диэн сыаналаары, айымньыларын реакционнай ис хоһоонноохтор диэн бигэргэтээри; 1921–1923 сс. гражданскай сэриини Киин Арассыыйаҕа буолбут сэрии курдук көрдөрөөрү; саха интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрин уонна уобалас бастакы салайааччыларын буржуазнай национализмҥа буруйдаары наар буржуазнай уопсастыба уонна идеология сайдыытын теориятыгар уонна практикатыгар сигэнэллэрэ, капиталистическай сайдыы көрдөрүүтүнэн сыаналыыллара.

З.В. Гоголев бигэргэтиитэ

Захар Васильевич Гоголев «Якутия на рубеже XIX–ХX вв. (социально-экономический очерк)» (Новосибирск: Изд-во «Наука», 1970. – С. 236) диэн кинигэтигэр бу кэмҥэ Саха сиригэр капиталистическай сыһыаннаһыылар сайдыбыттарын туһунан суруйбута. Маны дакаастыыр ыарахан этэ да, З.В. Гоголев үгүс элбэх сыыппараны, араас дааннайдары, чахчыны уонна бигэргэтиини хомуйан, бэйэтин көрүүтүн туһатыгар араастаан наардаан, капиталистическай сыһыаннаһыылар сайдыбыттара диэн түмүк оҥорбута. Ханнык баҕарар научнай үлэ биир саамай сыаналаах уонна туһалаах салаатынан кини түмүктүүр баһа буолар. Кинигэтин түмүгэр Захар Васильевич Саха сиригэр капиталистическай сыһыаннаһыылар сайдыыларын, национальнай буржуазия уонна промышленнай пролетариат үөскээбиттэрин, кинилэр икки ардыларыгар кылаассабай охсуһуу саҕаламмытын туһунан суруйбута. (Гоголев, 1970, С. 220–223).

Г.П. Башарин бигэргэтиитэ

З.В. Гоголев түмүктэрин, бигэргэтиилэрин сыыһанан ааҕан, Георгий Прокопьевич Башарин «Социально-экономические отношения в Якутии второй половины XIX—начала ХХ века. (По поводу книги З.В. Гоголева «Якутия на рубеже XIX–ХХ вв.»)» диэн кинигэни суруйбута. Манна 1917 с. диэри Саха сиригэр феодальнай-патриархальнай сыһыаннаһыылар сабардыыллара, быһаарар оруоллара, капиталистическай сыһыаннаһыылар араскылара эрэ баара (Г.П. Башарин кап.кооперация баара, мануфактура, баабырыка, собуот суохтара диирэ. – Н.Н.), торговай капитал сайдыыта саҕаламмыта диэн ылыннарыылаахтык уонна итэҕэтиилээхтик суруйбута.

Г.П. Башарин кинигэтэ тахсан, улахан айдаан буолбута. Онон сибээстээн, академик А.П. Окладников бэйэтэ салайар ССРС НА Сибиирдээҕи салаатын Историяҕа, тылга уонна философияҕа институтун аналлаах хамыыһыйатын тэрийэн, бэйэтин үлэһитин З.В. Гоголевы көмүскүү сатаабыта. Ол эрээри хамыыһыйа ылбат-биэрбэт түмүгү оҥорбута: 1917 с. диэри Саха сиригэр капитализм сайдыбыта, онон З.В. Гоголев бигэргэтиитэ сөп, оттон Г.П. Башарин бигэргэтиитэ сыыһа, кириитикэтэ олоҕо суох уонна сымыйа диэн түмүк ыспыраапкаҕа суох. Кэлин Г.П. Башарин бу бигэргэтиитин бэрэбиэркэлээн, Томскайдааҕы судаарыстыбаннай университет ССКП историятын кафедрата бэлэмнээбит ыспыраапкатыгар (05.01.1993 с.) А.П. Окладников хамыыһыйатын түмүгэ сүрүннээн хатыланар. Саха сиригэр капитализм баара дуу, суоҕа дуу диэн чопчу ыйытыыга эмиэ быһаарыылаах, ылыннарыылаах эппиэт суох. Тоҕо диэтэххэ, бу кэмҥэ научнай тэрилтэлэр бары Арассыыйаҕа капитализм баара, Өктөөп революциятын оробуочай кылаас уонна бааһынайдар оҥорбуттара, гражданскай сэрии оробуочайдар, бааһынайдар буржуазияны уонна помещиктары утары кылаассабай охсуһууларын салгыыта этэ диэн теориянан, бириинсибинэн салайтараллара. Ким да мантан туораан, партия уонна судаарыстыба ыытар идеологиятын, бэлиитикэтин утарыан уонна буруйга-сэмэҕэ тиксиэн баҕарбат кэмэ этэ.

ХХ үйэ саҥатыгар Саха сиригэр промышленность сайдыытын туһунан сибидиэнньэлэр

Ханнык баҕарар дойдуга уонна региоҥҥа капитализм сайдыытын быһаарарга К. Маркс, Ф. Энгельс уонна В. Ленин олохтообут теорияларын уонна методологическай бириинсиптэрин туһаныахха сөп.

1. Ремесло уонна мануфактура капиталистическай сыһыаннаһыылар сайдыыларын туоһулара уонна мэктиэлэрэ буолбатах. Бу промышленность сайдыытын кэрдиистэрэ, кэрчик кэмнэрэ эрэ, капитализм көстүүтэ буолбат.

2. Капитализм сайдыытын быһаарыыга уонна билиниигэ хайаан даҕаны сырьену таҥастыыр, байытар, оҥоһукка кубулутар (обработка и переработка сырья) уонна бородууксуйаны оҥорон таһаарар тэрилтэлэр – баабырыкалар уонна собуоттар баар буолуохтаахтар. Бу тэрилтэлэри быһаарарга, үлэлэрин хааччыйарга хайаан да илии үлэтин солбуйар массыыналар, механизмнар, двигателлэр (промышленнай переворот техническэй өттө) баар буолуохтаахтар. Ол кэннэ капиталистическай сыһыаннаһыылар сайдыыларын түмүгэр промышленнай буржуазия уонна промышленнай пролетариат (промышленнай переворот общественнай өттө) диэн саҥа общественнай кылаастар үөскүөхтээхтэр.

Саха уобаластааҕы статистическай управление уобалас экономикатын 1910 сыллаах туругун ырытар кинигэтигэр маннык чахчылар бааллар. 1910 с. Саха сиригэр барыта 97 «собуот» баара бэлиэтэммит. Ол иһигэр 64 бурдук тардар миэлиҥсэ баарыттан: 50 миэлиҥсэ ат эргитэр көлүөһэлээх (диискэлээх) (манна 61 киһи үлэлээбит), 3 тыал күүһүнэн үлэлиир миэлиҥсэ (2 үлэһиттээх), 9 уу сүүрүгүнэн үлэлиир миэлиҥсэ (17 үлэһиттээх), 2 миэлиҥсэ паровой хамсатааччылаах (двигателлээх) эбит (2 үлэһиттээх). Онон, бу 64 «собуокка» барыта 82 оробуочай үлэлээбит (биирдии «собуот» ортотунан 1,28 оробуочайдаах). Бу сүрүннээн тыа ыалларын бас билэр миэлиҥсэлэрэ этилэр, онно хаһаайын уонна кини кэргэттэрэ үлэлииллэрэ.

Мантан ураты 33 «собуот» баара: мыыла оҥорор (буһарар) 1 тэрилтэ (2 үлэһиттээх), тириини имитэр уонна боростуой оҥоһуктары оҥорор 3 мастарыскыай (14 үлэһиттээх), кирпииччэ үктүүр 14 сарай (кирпииччэҕэ барыта 34 киһи үлэлээбит, биирдии сарайга 2,4 киһи), мас хайытар 2 сыах (араама) (барыта 4 киһи үлэлиирэ), пиибэни буһарар 1 «собуот» (7 киһи үлэлиирэ), бурдук тардар паровой 12 миэлиҥсэ (барыта 33 киһи үлэлиирэ, биир миэлиҥсэҕэ ортотунан 2,8 үлэһит баара). Мантан көстөрүнэн, сорох «собуоттарга» ортотунан 2–3 үлэһит, сорохторго 4–7 эрэ үлэһит баара. Маннык кыракый тэрилтэлэргэ үлэни идэлэринэн араарыы (үллэрии) уонна массыынаны туһаныы суоҕа. Бу 33 «собуокка» барыта 93 киһи, хаһаайыттар уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрэ, үлэлииллэрэ. Бу тыа сиригэр тарҕаммыт «дьиэтээҕи промышленность» (кустарная, домашняя промышленность, промыслы) этэ. Наука быһаарыытынан сыаналаатахха, бу боростуой кооперация тэрилтэлэрэ этилэр, кинилэри мануфактуралар диир да табыллыбат (Башарин, 1974. С. 43–44). Оттон З.В. Гоголев бу ааттаммыт 97 «собуоту» (барыта 1910 с. 175 киһи үлэлээбитэ), саба быраҕан, промышленнай предприятиелар диэн бигэргэтэр (Гоголев, 1970. С. 43, 48).

Саха сиригэр капитализм суоҕун көрдөрөөрү, манна маарынныыр сыыппаралары профессор Г.Г. Макаров «Октябрь в Якутии. Часть первая. Якутия накануне и в период Февральской революции» (Якутск: Кн.изд-во, 1979. – С. 280) кинигэҕэ эмиэ аҕалар. Кини бигэргэтэринэн, 1911 с. Саха сиригэр баар 108 «собуокка» (профессор «кустарные предприятия» диир – Н.Н.) барыта 140 оробуочай үлэлээбит. Бу тэрилтэлэртэн Дьокуускай уокуругар 55 «собуот» (барыта 64 үлэһиттээх этэ), Бүлүү уокуругар – 24 «собуот» (32 үлэһит баара), Өлүөхүмэ уокуругар 29 «собуот» (44 үлэһиттээх) баара. Маны таһынан Дьокуускай куоракка 211 ремесленник, кинилэр мастарыскыайдарыгар көмөлөһөөччүнэн уонна оробуочайынан 112 киһи сылдьыбыт (атын уокуруктар уонна куораттар тустарынан сибидиэнньэ суох). 1914 с. Дьокуускайга электростанция тутуллан үлэҕэ киирбитэ, куораты уонна Марха сэлиэнньэтин уотунан хааччыйбыт (1920 с. 30 үлэһиттээх этэ, атын дааннай суох). Эмиэ 1914 с. куоракка тимир оҥоһуктары оҥорор уонна тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир массыыналары уонна тиэхиньикэни өрөмүөннүүр мастарыскыай аһыллыбыта (1921 с. манна 32 киһи үлэлээбитэ эрэ биллэр).

Сиртэн хостонор баайы туһаныы

ХХ үйэ саҥатыгар Саха сиригэр сиргэ үөскээбит баайы хостооһун уонна бэрт кыратык ону таҥастааһын үөскүү уонна тэнийэ сылдьыбыта. 1915 с. Дьааҥы хайатыттан сүүрүгүрэр Эндыбал үрэххэ (р. Эндыбал) сибиниэстээх руданы хостооһун саҕаламмыта. 1916 с. руда хостонор сириттэн 330 км тэйиччи, Алдан өрүс төрдүгэр руданы уулларар уонна сибиниэһи арааран ылар 2 улахан оһохтоох собуот тутуллубута. Руданы сайын уонна күһүн хостоон мунньаллара уонна сир тоҥон, сыарҕа суола аһылыннаҕына Эндыбал үрэхтэн Алдан төрдүгэр диэри атынан таһаллара. 1917 с. руданы хостооһуҥҥа 30 киһи, собуокка бэйэтигэр 12 киһи үлэлээбитэ. Оробуочайдар ортолоругар бэдэрээт түһэрсэн үлэлиир Нам уонна Дүпсүн улуустарыттан сахалар бааллара. 1916 сыл кулун тутар – муус устар ыйдарыгар рудниктан Алдан төрдүгэр баар собуокка 1040 буут руданы аҕалан, уһааран 300 буут сибиниэһи ылбыттара. 1916 сыл күһүнүттэн 1917 с. сайыныгар диэри 10200 буут руданы аҕалан собуокка уһааран, барыта 4000 буут (1 буут – 16 кг) сибиниэһи ылбыттара.

1917 с. күһүн собуоту Алдан төрдүттэн Эндыбал үрэх төрдүгэр көһөрбүттэрэ. 1917–1921 сс. соҕурууттан Саха сиригэр табаар кэлиитэ букатын мөлтөөбүт кэмигэр бу собуот сибиниэһи уонна доруобунньугу оҥорон, олохтоох булчуттары хааччыйан абыраабыта. 1916–1921 сс. Эндыбаллааҕы собуот барыта 9043 буут сибиниэһи уонна доруобунньугу судаарыстыба хааһынатыгар туттарбыта.

Собуот хаһаайына сүрдээх бэриниилээх үлэһит, общественнай диэйэтэл, урбаанньыт талааннаах Алексей Алексеевич Семенов (1882–1939) этэ. Кэлин кини Саха АССР үбүн бастакы наркомунан, Госпланын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ, ЯЦИК чилиэнэ буолбута. А.А. Семенов руднига уонна собуот сиртэн хостонор баайы байытар-уулларар, сөҥөрдөр, ыраастыыр уонна ыраас сырьену, табаары оҥорон таһаарар соҕотох дьиҥнээх промышленнай тэрилтэ этэ. Атын маннык тэрилтэ Саха сиригэр суоҕа.

Сиртэн хостонор атын баайы хостооһуҥҥа, ол кэнниттэн сырьену байытан (обогащение), таҥастаан (переработка) бородууксуйаны хааһынаҕа туттарар мантан ураты ханнык да судаарыстыбаннай уонна чааһынай фирмалар Саха сиригэр суохтара. Көмүс хостооһунугар үгүстэр дуогабарынан, сорохтор бэйэлэрэ көҥүллэринэн (кинилэри золотоискатели – хищники, проспекторы дииллэрэ) үлэлииллэрэ. Кыһыл көмүһү хостооһун үлүскэнэ (лихорадката) Саха сиригэр эмиэ биллэн ааспыта. Ол курдук, Өлүөхүмэ уокуругар Чаара өрүскэ кумахтан көмүһү сууйууга үлэлээбиттэрэ: 1909 с. – 500 киһи (старателлэр), 1910 с. – 20 киһи, 1911 с. – 150 нуучча дьоно. Олохтоох нэһилиэнньэ көмүскэ 1915 с. диэри үлэлээбитэ да, үгүстэрэ улахан барыһы (дохуоту) ылбаккалар уурайбыттара.

Бүлүү уокуругар Бүлүү өрүс баһыгар уонна Тонго диэн салаатыгар эмиэ көмүһү хостуу сылдьыбыттара. 1917 с. Тонго үрэххэ көмүскэ 600-чэкэ старатель, Бүлүү өрүс атын салааларыгар барыта 1000 киһи көмүс сууйуутугар үлэлээбитэ. Олохтоох краевед П.Х. Староватов аахпытынан, 1917 с. Бүлүү умнаһыгар барыта 7 буут көмүс хостоммута [Макаров, 1979, c.51–52].

1915 с. Алдан өрүс баһыгар уонна кини Дьугдьуур хайаларыттан сүүрдэр уҥа салааларыгар барыта 22 сиргэ (бириискэҕэ) олохсуйан көмүһү хостообуттара, бу сыл 60 буут көмүс хостоммута биллэр.

1914–1915 сс. Дьокуускай тулатыгар Хаҥалас хайатыгар сир үрдүгэр тахсан, көстө сытар таас чох дьапталҕаларын үөрэтии уонна туһаныы ыытыллыбыта. Бу икки сылга ортотунан 50 тыһ. буут чох хостоммут. Ол эрээри манна эмиэ ханнык даҕаны рудник, бириискэ, чоҕунан эргинэр тэрилтэ тэриллибэтэҕэ (Гоголев, 1970, С. 41).

ХХ үйэ саҥатыгар Сунтаар улууһугар Кэмпэндээйигэ уонна Багинскайга аска туттуллар (киһи сиир) тууһу хостуу сылдьыбыттара. Манна кыра переработка баара. Көһөҥө тааһы илдьиритэн, ууга оргутан, хааһылаан баран бөҕө, ньоҕорото буочука түгэҕэр түспүтүн кэннэ туус үрдүкү араҥатын, ырааһын холбуйан ылан, киһи сииригэр анаан бородуукта оҥороллоро. Тууһу хостооһун сайдыыта маннык этэ: 1895–1907 сс. ортотунан 13134 буут, 1908–1912 сс. ортотунан 24725 буут, 1913–1920 сс. ортотунан 37714 буут туус хостоммута (Башарин, 1974, С. 33).

Дьокуускай кыра тэрилтэлэрэ

ХХ үйэ саҥатыгар Дьокуускайга типография (1860 с. тутуллубута, 1921 с. – 34 оробуочай үлэлиирэ), пиибэ оҥорор «собуот» (1907 с. тутуллубута, хаһаайына – урбаанньыт И.Ф. Бартль) бааллара. Собуот пиибэни, уксууһу, кофены бэлэмниирэ, улахан дохуоттаах тэрилтэ этэ. 1915 с. бу собуокка 12 оробуочай үлэлээбитэ, кинилэр 13 тыһ. биэдэрэ бородууксуйаны оҥорон 71500 солк. киллэрбиттэрэ. Революция кэнниттэн собуокка 5–7 киһи хаалбыта [Макаров, 1979, С. 56].

Тыа сиригэр баар тиэхиньикэ

Тыа сиригэр сүрүннээн бурдугу үүннэриигэ уонна астааһыҥҥа саамай боростуой тиэхиньикэни тутталлара. 1917 с. биэрэпискэ бэлиэтэммитинэн, Саха сирин үс киин уокуругар – Дьокуускай уокуругар, Бүлүүгэ уонна Өлүөхүмэҕэ – барыта бурдугу үүннэриигэ уонна хомуйууга туһаныллар 640 араас тиэхиньикэ баара. Кинилэр ортолоругар бааллара: бурдугу олордор (ыһар) массыыналар (сеялки) – 74 устуука, от охсор массыыналар (косилки) – 42 устуука, бурдугу быһар массыыналар (жнейки) – 108 устуука, бурдугу сынньар малатыылкалар (молотилки) – 71 устуука, бурдугу көтүтэр массыыналар (веялки) – 345 устуука. Маны таһынан 1149 биирдии уллуҥахтаах (лемехтээх), 254 элбэх уллуҥахтаах булууктар бааллара. Ол эрээри, биэрэпис көрдөрөрүнэн, учуоттаммыт хаһаайыстыба ахсаана 51 850 буоллаҕына, кинилэртэн маннык тиэхиньикэлээх хаһаайыстыба ахсаана баар-суоҕа 1521 (ол аата хаһаайыстыбалар 3% эрэ тиэхиньикэлээх эбит), атыттар бары – 50 329 хаһаайыстыба (97%) туох да тиэхиньикэлэрэ суох этэ. Мантан көстөрүнэн, кыахтаахтык, сэниэтик олорор нуучча бааһынайдара, тойоттор, атыыһыттар, атын да сэниэ ыаллар эрэ маннык тиэхиньикэлээхтэр этэ.

Транспорт уонна айан суолларын туруга

Киин Арассыыйаҕа сайдар капиталистическай сыһыаннаһыылар сабыдыаллара Саха сиригэр баарын да үрдүнэн, манна транспорт уонна суол-иис сайдыыта бытаан этэ. Сайын Өлүөнэ, Бүлүү, Алдан уонна Маайа өрүстэринэн борохуоттар таһаҕаһы уонна пассажирдары таһаллара. Маҥнайгы борохуоттар Өлүөнэнэн – 1856 сылтан, Алданынан уонна Маайанан – 1884 с., Бүлүүнэн – 1895 с. устубуттара. Саамай элбэх сырыы Өлүөнэ эбэҕэ этэ. Манна 1900 сылтан – 27, 1911 сылтан – 32, 1917 сылтан – 38 борохуот устубута. 1917 с. борохуот барыта мастан оҥоһуллубут 83, тимиртэн оҥоһуллубут 30 баарсаны соһон, 21 тыһ. туонна таһаҕаһы анаммыт сирдэригэр тиэрдибиттэрэ. Таһаҕаһы таһааччыларынан чааһынай «Товарищество Н.Н.К. Глотовых», «Байкальское пароходство», «Наследники А.И. Громовой и К», «П.А. Кушнарев» уо.д.а. фирмалар этилэр. Маайа өрүһүн өксөйөн үөһээ Ньылхаҥҥа тиийэллэрэ, онно муоранан кэлэн мунньуллубут чэйи, табаҕы, куруппаны, саахары уо.д.а. табаары тиэнэн, Дьокуускайга кэлэллэрэ. Борохуоттары бас билэр фирмалар хонтуоралара уонна хаһаайыннара Өлүөнэ баһыгар уонна Дьокуускайга бааллара.

Маны таһынан, ХХ үйэ саҥатыгар Саха сиригэр хааһынаттан үбүлэнэр барыта 5 улахан буоста суола (тракт) баара. Саамай биллибит уонна элбэх сырыылааҕынан Иркутскай – Дьокуускай суола буолара. Бу суол уһуна 2450 км этэ, онтон 1358 км Саха уобалаһыгар баара. Суолга барыта 49 дьаам дьиэтэ (ыстаансыйа) баара. Мантан ураты Дьокуускай – Охотскай (1038 км усталаах, онно барыта 25 дьаам дьиэ баара), Дьокуускай – Аян (Айаан), Дьокуускай – Бүлүү (600 км, 1916 с. – 16 дьаам баара) уонна Дьокуускай – Дьааҥы – Халыма (2376 км, Дьокуускай – Дьааҥы суолугар 22 дьаам, Дьааҥы – Халыма суолугар 1916 с. – 21 дьаам суола баара. Иркутскай-Дьокуускай суолугар хааһынаттан хамнастаах бааһынайдар үлэлииллэрэ. Оттон атын суолу-ииһи көрүүгэ-харайыыга бастайааннай хамнастаах үлэһиттэр суохтара, манна үксүгэр бэдэрээт түһэрсэн, олохтоох нэһилиэнньэ бэрэстэбиитэллэрэ – үксүн сахалар үлэлииллэрэ, оттон Охотскай Перевозтан уонна Ньылхантан Охотскай муораҕа диэри хайалаах сирдэргэ табалаах эбэҥкилэр үлэлииллэрэ. Иркутскай – Дьокуускай суолугар үлэлиир дьаамсыктар-бааһынайдар хамнастарын таһынан бэйэлэрэ хаһаайыстыбалаах, онно эбии булдунан-балыгынан дьарыктанар буолан сэниэтик олорбуттара. Онтон атын суолга бэдэрээт эрэ түһэрсэн, быстах кэмҥэ үлэлиир сахалартан уонна эбэҥкилэртэн сорохторо син сэниэтик олорбуттара да, кинилэртэн элбэх урбаанньыт, биллэр-көстөр атыыһыт кыайан тахсыбатаҕа.

Атыы-эргиэн сайдыыта

1917 с. диэри атыы-эргиэн сүрүннээн Дьокуускай куоракка уонна уокуруктар кииннэригэр – Өлүөхүмэҕэ, Бүлүүгэ, Дьааҥыга уонна Орто Халымаҕа барара. Саамай элбэх маҕаһыыннаах, ыскылааттаах уонна атыыһыттаах сиринэн Дьокуускай куорат этэ. Манна 1916 с. бүтүүтүгэр 104 лааппы (лавки) баара. Куоракка Саха сиригэр киэҥник биллибит фирмалар («Наследники А.И. Громовой», «Коковин и Басов», «Наследники А.М. Кушнарева», «Рылов и Лесников», «Наследники Н.Н. Силина», «Д.А. Стрелов и К^о», «Блох и К^о») хонтуоралара бааллара. Атыыһыттар ортолоругар 36 саха эргиэмсигэ баара. Кинилэр ортолоругар капиталлара кыра да буоллар, нэһилиэнньэҕэ киэҥник биллибит Г.В. Никифоров – Манньыаттаах уола, Н.Д. Эверстов – Сэрбэкэ, В.Н. Ксенофонтов, К.К. Иванов уо.д.а. бааллара.

Кыра лааппылар Дьааҥы уокуругар Верхоянскай куоракка, Казачье, Аллайыаха, Булуҥ уонна Абый сэлиэнньэлэригэр, Халыма уокуругар Орто Халыма куоратыгар (манна 1916 с. 4 лааппы) бааллара. ХХ үйэ саҥатыгар киин улуустар кииннэригэр уонна улахан сэлиэнньэлэригэр кыра лааппылар тэриллэн, тэнийэн барбыттара (Амма, Абаҕа, Болугур нэһ. Ааллаах диэн сиргэ), Чурапчыга, Дүпсүн улууһун Дьөндү (Дүөндү) диэн сиригэр уо.д.а. сирдэргэ.

Саха сиригэр атыы-эргиэн биир саамай табыгастаах уонна киэҥник сайдыбыт көрүҥүнэн табаары тиэйэ сылдьан атыылааһын (развозная торговля) буолара. Бу киэҥ сиринэн тайаан сытар, суола-ииһэ суох, элбэхтэ кэлбэт-барбат, айаннаабат нэһилиэнньэлээх Саха сирин улуустарыгар уонна нэһилиэктэригэр атыы-эргиэн биир саамай табыгастаах көрүҥэ этэ. Кыһын саҥата, алтынньы бүтүүтүттэн, сыарҕа суола аһыллыаҕыттан атыыһыттар бирикээсчиктэрэ (продавцы) айаҥҥа туруналлара. Нэһилиэнньэ олорор сирдэрин кэрийэ сылдьан табаардарын «атыылыыллара», атыннык эттэххэ, дьон илиитигэр тутан олорор харчыта суох буолан, оҥорбут бородууксуйатын (эти, арыыны, балыгы, түүлээҕи уо.д.а.) уонна муспут баайын (сэлии муоһун уо.д.а.) атыыһыттар аҕалбыт табаардарыгар (чэй, саахар,бурдук, табах, иһит-хомуос, туттар уонна үлэлиир тэриллэр, саа-саадах, доруобунньук, таҥас-сап, араас мануфактура, испиир уо.д.а.) атастаһара (маны «меновая торговля» дииллэр). Табаары бу курдук сырьеҕа атастаһыы атыыһыттарга элбэх барыһы аҕалара.

ХХ үйэ саҥатыгар Дьокуускай куоракка эмиэ уруккутун курдук кыһын уонна сайын дьаарбаҥкалар ыытыллаллара. Онно кыттаары араас сирдэртэн атыыһыттар бэйэлэрин табаардарын улахан партиянан илдьэ кэлэллэрэ уонна атын атыыһыттар табаардарыгар кууһунан атастаһаллара, атыылыыллара, дуогабардары түһэрсэллэрэ. Бытархай атыы эмиэ киэҥник тэриллэрэ. Дьаарбаҥкалар баар буоланнар, Саха сирин табаардара, сырьета, күндү булумньулара Арассыыйа уонна аан дойду ырыынагар тахсаллара. Дьокуускай дьаарбаҥкатыгар олохтоох сыананан маннык түүлээх атыыламмыт: 1913 с. – 1 371 500 солк., 1914 с. – 864 250 солк., 1915 с. – 1 301 640 солк; сэлии (мамонт) муоһа атыылаһыллан атын сиргэ таһаарыллыбыта: 1913 с. – 1600 буут (25 600 кг) (84 800 солк. сууммаҕа), 1915 с. – 1 450 буут (23 200 кг), 1917 с. – 2000 буут (32 000 кг). Саха сирэ күндү түүлээҕинэн баай этэ. Түүлээхпит Саха сириттэн тиэйэн таһаарыллан Москваҕа быыстапка-дьаарбаҥкаҕа, Кяхта куоракка – Азия атыыһыттарыгар, Лондоҥҥа – Арҕаа Европаҕа атыыланара, кинилэргэ тиксэрэ.

Бу курдук эргиэн, бытааннык да буоллар, сайдан испитэ. Харчы суоҕа эргииргэ мэһэйдиирэ. Нэһилиэнньэ харчыта кэмчи этэ. Эбии ХХ үйэ саҥатыгар нэһилиэнньэ сорох нолуогу уонна түһээни харчынан төлүүр буолбута. Маннык балаһыанньаҕа Дьокуускайга 1910 с. олунньу 27 к. «Русско-Китайский банк» Саха сиринээҕи салаата аһыллыбыта. Сотору буолаат, «Хотугу бааны» кытта холбоһон, 1910 с. ыам ыйын 25 к. ыла «Русско-Азиатский банк» диэн ааттаммыта. Маны таһынан куоракка «Якутский городской общественный банк им. Н.Д. Эверстова» 1911 с. аһыллыбыта, олохтоох атыыһыт И. Кершенгольц баана бааллара. 1916 с. Саха сиригэр барыта нэһилиэнньэ харчыны мунньан уурунар сирэ – 19 каасса баара [Макаров, 1979, С.71].

Бу бааннары уонна каассалары барытын чааһынай дьон бас билэллэрэ. Ол иһин бааннарга киирбит харчы (капитал) барыта Арассыыйа киинигэр барара. Чааһынай бааннар Саха сирэ сайдыытыгар улахан үбү укпаттар этэ. Онон сүрүн кыһалҕанан Дьокуускайга Арассыыйа Судаарыстыбаннай баанын салаатын тэрийии буолбута да, бу боппуруос 1917 с. диэри кыайан быһаарыллыбатаҕа.