Текст книги "Keçən günlərin dastanı"

Şair ana dilimizin (və xalqımızın!) öz müstəqilliyi uğrunda mübarizə əzmini (həm Şimalda, həm də Cənubda!) əks etdirmək üçün böyük dilçinin xidmətləri ilə yanaşı, adının mənasından da (muxtar!) obraz kimi faydalanmışdı… Həmin şeirin (və obrazın!) müəllifi – sonralar Azərbaycanın azadlıq mücahidlərindən biri kimi şöhrətlənən Xəlil Rza Ulutürk idi. Və o da yadımdadır ki, Muxtar müəllim Xəlil Rzanı Azərbaycan dilinin qanun– qaydalarını ən yaxşı bilən şairlərdən sayırdı.

Professor Muxtar Hüseynzadə bizə dərs deyəndə səksəni haqlamışdı… Azərbaycan, xüsusilə Universitet dilçilərinin müəllimi olan bu mötəbər şəxs, başqalarını bilmirəm, mənim dilçilik həvəsimə nə isə mistik bir enerji gətirdi. Azərbaycan dilçiliyinin banilərindən olan böyük alimin əsərləri ilə hələ orta məktəbdən tanış idim.

Muxtar müəllim artıq çox yaşlaşdığından morfologiyanın quru müddəaları, hökmləri ilə auditoriyanı ələ ala bilmirdi. Ancaq qəribəydi ki, dərsə qulaq asmayan tələbələrin arxada bir-birilərilə danışması da onu əsəbləşdirmirdi. Qabaqda əyləşib onu dinləyənlər üçün danışır, hərdən də deyirdi ki, mən bilirəm, dərsə qulaq asmayanlar qızlardır, Həvvanın nəvələridir; Adəmi cənnətdən onlar qovdurdular.

Muxtar müəllimi dinləmək, nitq hissələri barədə bildiklərimin (əslində, bunu da orta məktəbdə məhz onun dərsliyindən öyrənmişdik) nə qədər zənginləşdiyini hiss etmək mənə zövq verirdi. Akademik Məmmədağa Şirəliyev, müxbir üzv Əbdüləzəl Dəmirçizadə ilə birlikdə öz böyük müəllimləri professor Bəkir Çobanzadədən sonra Azərbaycan dilçiliyini formalaşdırmış professor Muxtar Hüseynzadə canlı tarix idi. Mərd, prinsipial, yalnız dostları ilə deyil, ideya düşmənləri, opponentləri ilə də zarafat etməkdən çəkinməyən bu qürurlu insan Azərbaycan dilinin (və dilçiliyinin) mücəssəməsinə çevrilmişdi. Mənə elə gəlirdi ki, onun bir söz belə demədən yalnız auditoriyaya girib çıxması kifayətdi ki, ana dilimin incəliklərini öyrənmək həvəsim birə beş artsın.

Muxtar müəllim çox gənc yaşlarında Cənubi Azərbaycandan – Mərəndin Zünuz kəndindən Şimala gəlmiş, müxtəlif işlərdə çalışmış, fitri istedadı, zəhməti ilə mənsub olduğu xalqın ən böyük ziyalılarından birinə çevrilmişdi. Ağır keçmiş həyatını özünəməxsus şəkildə anladırdı; deyirdi, o qədər həsrətində olmuşam ki, övladlarıma oyuncaq alanda əvvəlcə özüm oynadıb sonra onlara verirəm… İranda baş verən inqilabın gedişini diqqətlə izləyirdi. Sevinirdi ki, Cənubi Azərbaycanda da gənclər ana dilinin qrammatikasını məhz onun dərsliyindən öyrənəcəklər. Və bu barədə danışanda kövrəldiyini biz tələbələri dəfələrlə görmüşdük.

Sovet ideologiyasının təsiri ilə formalaşan rus türkologiyasını qəbul etmir, yeri düşəndə rus türkoloqlarının düşünülmüş “səhv”lərini tənqid edirdi. Mühazirə qeydlərini ərəb əlifbası ilə yazan böyük alimin rus dilinə elə də hörməti yox idi ki, bu da onun milli mövqeyinin mücadiləçi təbiətindən irəli gəlirdi. Bakıda keçirilən ümumtürkoloji yığıncaqlarda rusca çıxışlarının mətnini də ərəb əlifbası ilə yazarmış. Həmin məclislərin birində Azərbaycan dilçilərinin milli mövqeyinə etinasız yanaşan Moskva türkoloquna “spakoyna prixadi, spakoyna uxadi ha!” demişdi.

Bir dəfə Muxtar müəllimin dərsində ikən dekanımız Firidun Hüseynov auditoriyaya daxil olub Muxtar müəllimlə çox səmimi görüşdükdən və üzr istədikdən sonra əlindəki siyahını oxudu. Adı çəkilənlər bir-bir ayağa durdular. Bu bir neçə gün əvvəl hansısa dərsdən qaçanların siyahısı idi. Onların arasında, təəssüf ki, mən də vardım. Firidun müəllim bütün pedaqoji məharətini işə salıb bizi danlamağa başladı. Başımızı aşağı dikmişdik. Tənbeh acı idi, ancaq çox adama aid olduğundan dözmək o qədər də çətin deyildi… Birdən Muxtar müəllim guya auditoriyanın eşitməməsi üçün dekana yaxınlaşıb yavaşca dedi ki, qoy Nizami əyləşsin, o, yaxşı tələbədir… Firidun müəllim gülümsündü, “hamınız əyləşin, bir də belə iş görməyin” deyib getdi.

Misalı özümdən gətirməyim, bəlkə də, təvazökarlıqdan uzaqdır, ancaq məqsədim o deyil… Demək istəyirəm ki, Muxtar müəllim kiçicik bir istedadını hiss etdiyi hər bir tələbəsini özünəməxsus cəsarətlə (və deyim ki, hətta qısqanclıqla!) qoruyurdu. O zaman artıq məşhur dilçi olan və bizə birinci kursda fonetikadan mühazirə oxumuş professor Ağamusa Axundovu xüsusilə tərifləyir, deyirdi ki, çox gənc yaşlarında öz müəllimlərindən qabağa getdi… Bunu deyəndə tələbəsi ilə nə qədər fəxr etdiyini görməmək, sadəcə olaraq, mümkün deyildi.

Muxtar müəllimin “qısqanclığ”ı, təbiri caizsə, milli-ideoloji məzmun daşıyırdı. Tələbələrindən biri – Fərhad Zeynalovun ilk kitablarını (həmin əsərlər türk dillərinin müqayisəli qrammatikasına həsr olunmuşdu) oxuduqdan sonra demişdi ki, Fərhadı da Moskvaya göndərdik, getdi təsir altına düşdü… Rus türkologiyasının türk dillərinə tətbiq etmək istədiyi ümumi (nəzəri) dilçilik anlayışlarını, prinsiplərini qəbul etməyən Muxtar müəllim istedadlı tələbəsini əldən verməməyə çalışırdı.

Nə qədər müasir olsa da, bu böyük alim-müəllimin daxilində Şərq müdrikliyi mühafizəkarlığa qədər gedib çıxırdı. Onun öz məktəbi vardı… Ya bu məktəbin tələbəsi olmalıydın, ya da onu tərk eləməliydin…Sovet ideologiyasının hər cür milli məktəbi dağıtdığı bir şəraitdə Muxtar Hüseynzadənin “patriarxal normativliyi” yalnız ona görə yaşayırdı ki, təmənnasız, səmimi və milli idi… Hamı görürdü ki, Muxtar müəllim doktorluq dissertasiyasını müdafiə etməyi bir tərəfə qoyub tələbələrinin namizəd, doktor olması, elmdə mövqe tutması üçün çalışır.

Muxtar müəllimin “xarici düşmənlərin”dən başqa “daxili düşmənləri” də vardı, ancaq son tələbələri olan bizlər elə vaxta düşmüşdük ki, nə onun özü, nə də “düşmən”ləri o halda deyildilər ki, tarixi münaqişələrini davam etdirə bilsinlər. Odur ki, tarixdən nə isə zorla hiss edə biləcəyimiz təəssüratlar qalmışdı…

Birinci “düşmən” Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü Əbdüləzəl Dəmirçizadə idi… Muxtar müəllimdən səviyyəcə qətiyyən aşağı olmayan, bir sıra sahələrdə hətta ondan irəli getmiş bu böyük alimi mənim müəllimim ona görə qəbul etmirdi ki, Ə.Dəmirçizadədə sözün geniş mənasında eksperimentallıq vardı-çox zamanlar mahiyyətinə vara bilmədiyi məsələlərə də müdaxilə edir, məsələn, marrizmin müdafiəsinə qalxır, yaxud Midiya dilindən danışırdı…Yaxud da mübtədanın baş üzv olduğunu inkar edirdi…Muxtar müəllim belə şeyləri qəbul edən deyildi, ona görə də “zarafat”a keçir, Səməd Vurğunun məşhur misraları ilə ona cavab verirdi:

Hər sadə, mürəkkəb cümləmizin də,

Əzəl, mübtədası partiyamızdır.

… Əgər Azərbaycanın ən böyük şairi mübtədanı (ibtidanı, başlanğıcı) partiyanın cəmiyyətdəki rolu ilə müqayisə edirsə, sən nə karəsən ki, onu baş üzv saymayasan?..

Müdafiə şurasının iclasında Ə.Dəmirçizadə müdafiə edənin hansısa fikrini misal gətirib əlavə edir: “burdan belə çıxır ki…” Muxtar müəllim dərhal onun sözünü kəsib yerindən dillənir: “Ay Dəmirçi, çıxartma, çıxmasın!..”

… Muxtar müəllimin Ə.Dəmirçizadəyə münasibəti – “düşmənçiliy”i bəzən “diplomatik” səviyyəyə qalxırdı: hətta tələbələrindən birini Ə.Dəmirçizadənin yanında işə düzəltmək istəyirmiş ki, onun nə düşündüyü, hərəkətləri barədə vaxtında xəbər tutsun…

İkinci “düşmən” akademik Məmmədağa Şirəliyev idi… Azərbaycan ədəbi dilinin əsasında gah Bakı, gah da Şamaxı dialektinin durduğunu deyən dostu barəsində mötəbər bir toplantıda “atası Bakıdan, anası Şamaxıdandır, ona görə də heç birini incitmək istəmir” deyərək məsələni çox sadə həll etmişdi… Mən bir dəfə sual verdim ki, Muxtar müəllim, nə üçün Sizin orta məktəb dərsliyinizdən “sintaktik əlaqələr” bəhsini çıxarmaq istəyirlər? Cavab verdi ki, bir qrup savadsız orta məktəb müəllimi nazirliyə məktub yazıb həmin bəhsə etiraz edirlər. Deyirlər ki, çətindir, şagirdlərə izah edə bilmirik… Mənim yoldaşım Məmmədağa da üzüyola olduğundan razılaşıb, ancaq sintaktik əlaqələri bilmədən cümlə üzvlərini dəqiq təyin etmək olmaz.

Mənə elə gəlir ki, Muxtar müəllimin “daxil”də üçüncü “düşmən”i yox idi…Əslində, Azərbaycanda dilçilər arasında intriqa aparmağa üçüncü adam da mövcud deyildi – üç klassik dilçi vardı: akademik M.Şirəliyev, müxbir üzv Ə.Dəmirçizadə, professor M.Hüseynzadə.

…Muxtar müəllimin səksən illik yubileyi keçirilirdi. Dekanımız Ağamusa Axundov məruzə elədi… Rektor Faiq Bağırzadə öz çıxışında dedi ki, Muxtar müəllim çətin adamdır, bir də ona görə ki, Ağamusa Axundov kimi çətin bir tələbə də yetirib…

Muxtar Hüseynzadə uzun illər ümumi dilçilik kafedrasına rəhbərlik etdi… Beş il dekan oldu…

Dekan olduğu illərdən bir xatirə danışırdılar… Sessiya vaxtı dərslərə gəlməmiş qiyabiçi tələbə xanım qucağında körpəsi dekana – Muxtar müəllimə yaxınlaşır ki, onu imtahana buraxsın… Muxtar müəllim deyir ki, bala, uşağın olması barədə kağız gətir ki, icazə verək. Tələbə israrla qucağındakı körpəni göstərib, “müəllim, bu boyda uşağı görmürsüz, kağızı neynirsiz?” deyir. Muxtar müəllim görür ki, onu heç cür başa sala bilməyəcək. Ona görə də qollarını irəli uzadıb deyir: “uşağı ver mənə”… Tələbə xanım, qucağında uşaq, sövqi-təbii geri çəkilir, həyəcanla soruşur: “Müəllim, uşağı neynirsiz?” Muxtar müəllim tövrünü pozmadan “Heeç… Sənin şəxsi işinə tikəcəm ki, imtahan verməyə icazən olsun” deyir.

Artıq qeyd olunduğu kimi, Muxtar müəllimin uşaqlığı, yeniyetməliyi, həm dövrün xarakterindən, həm də özünün taleyindən irəli gələrək, məşəqqətli keçmişdi: on üç yaşından mədənlərdə, müxtəlif müəssisələrdə fəhlə işləmiş, Gənjədə fəhlə fakültəsini bitirdikdən sonra təhsilini APİ-nin Şərq fakültəsində davam etdirmişdi.

APİ-də dilçi-türkoloq kimi elmi-pedaqoji fəaliyyətə başlayanda 30-cu illərin repressiyaları tüğyan edirdi – bir balaca millətə xidmət etmək istəyən ziyalıları “millətçi” adı ilə damğalayıb gedər-gəlməzə göndərirdilər. Muxtar müəllim ciddi cəzalandırılmaq üçün ən real “namizəd”lərdən biri idi… Ya özlərini sığortalamaq, ya da gənc mütəxəssisi xilas etmək üçün onu APİ-dən kənarlaşdırırlar.

Muxtar müəllim sonralar xatırlayırdı ki, DTK-da dindirilib gecə yarısı bayıra atılanda doğma institutunu belə tanımayıb… Halbuki APİ DTK ilə üzbəüz idi. (Bax: Adil Babayev. Dilçiliyimizin məbədi, Bakı, 2002, səh. 154). Onun iradəsini sındırmaq mümkün deyildi, DTK-nın əlinə fakt da vermirdi… Çox sonralar biz tələbələrinə də dediyi “vəzifəm yox, bir şeyim yox, müəlliməm də; mənə nə eləyəcəklər?!” fikrinə o, yəqin ki, 30-cu illərdən gəlmişdi…

* * *

Akademik Məmmədağa Şirəliyevin Azərbaycan dialektologiyası sahəsindəki genişmiqyaslı fəaliyyəti 40-cı illərdən etibarən ona elə bir şöhrət qazandırdı ki, sonra yetişən dialektoloqların heç biri elmi-ictimai nüfuz etibarilə həmin səviyyəyə qalxa bilmədi. Bu, akademikdən cəmisi bir il sonra dünyaya gəlmiş Abdulla Vəliyevə də aid idi.

Abdulla Vəliyev keçən əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində Universitetin Şərq fakültəsini bitirmiş, müəyyən müddətdən sonra – 1943-cü ildə yenidən doğma Universitetə qayıtmışdı.

O zaman artıq yalnız Azərbaycanda deyil, bütün sovetlər birliyində böyük dialektoloq kimi tanınan professor Məmmədağa Şirəliyev Universitetdə Ümumi dilçilik kafedrasına başçılıq edirdi. Və təbii ki, Abdulla müəllimin dil nəzəriyyəsi yox, məhz dialektologiya üzrə ixtisaslaşmasında kafedra müdirinin təsiri az olmamışdı. Hələ tələbəlik illərindən tərcüməçiliklə məşğul olan, xarici dillərlə maraqlanan (və bir müddət Xarici Dillər İnstitutunda müəllim, dekan müavini, kafedra müdiri işləyən) Abdulla Vəliyevin 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərində dialektologiyaya keçməsi kafedra müdirinin təsiri ilə yanaşı, həmin dövrdə bu sahəyə kütləvi maraqdan da irəli gəlirdi.

Abdulla Vəliyevin kifayət qədər dərin ümumi (nəzəri) dilçilik səviyyəsi, tərcüməçilik istedadı sonralar imkan vermişdi ki, o, R.A.Budaqovun məşhur “Dilçiliyə dair oçerklər”inin böyük bir hissəsini Azərbaycan dilinə tərcümə etsin.

Ümumiyyətlə, dialektoloqların çoxundan fərqli olaraq, Abdulla müəllim müasir dilçilik metodlarını yaxşı bildiyinə görə həm əsərlərində, həm də mühazirələrində Azərbaycan dialektologiyası üçün səciyyəvi olan “patriarxal” mühakimələrdən, təsvirçilikdən kənara çıxa bilirdi. Onun 50-ci illərin əvvəllərində müdafiə etdiyi, Qərbi Abşeron şivələrinə həsr olunmuş namizədlik, uzun müddət üzərində işləyib yetmişinci illərdə bitirdiyi, keçid şivələrindən bəhs edən fundamental doktorluq dissertasiyalarında həmin elmi-nəzəri ümumiləşdirmə mədəniyyəti özünü aydın göstərir.

Abdulla Vəliyev bizim kursa əvvəl Azərbaycan dialektologiyasından mühazirə oxudu, sonra bizim qrupa həmin fəndən seminar apardı, sonra da dilçi tələbələrə ixtisas kursundan dərs dedi… Olduqca təmkinli, ağır– səngin, dediyi hər sözü ölçüb-biçən bu insanda Bakı ziyalılarına məxsus mütəvazö bir sanbal vardı. Əvvəl mənə elə gəlirdi ki, Abdulla müəllimin astagəlliyi ahıllıqdandır (bizə dərs deyəndə yetmişi artıq keçmişdi), ancaq sonralar öyrəndim ki, elə cavanlığı da belə olub.

Səsini ancaq o həddə qədər qaldırardı ki, sonuncu partada oturan tələbələr də onu eşidə bilsinlər. Onun həmin tövrü, təbii manerası təsirsiz qalmırdı… Tələbələrin ən şuluqları belə özlərini intizamlı aparırdılar ki, bu mötəbər şəxsin xatirinə dəyməsinlər.

Deyə bilmərəm ki, Abdulla müəllim bir dilçi olaraq Muxtar Hüseynzadə, Ağamusa Axundov, yaxud Tofiq Hacıyev qədər sözün geniş mənasında cazibədar idi, bununla belə öz sahəsini gözəl bilməsi, dil duyumu, müəllim səmimiliyi ilə ilk mühazirələrdən məni cəlb etmişdi. Və mühazirənin sonunda verdiyim suallara bütün təfsilatı ilə qaneedici cavablar ala bilirdim.

İlk elmi işlərimdən birini onun rəhbərliyi ilə yazıb tələbə elmi konfransında məruzə etdim. “Azərbaycan xalq dilində dərman bitkilərinin və müalicə üsullarının adları” mövzusundakı məruzəm, deyəsən, pis qarşılanmadı. Hətta elmi rəhbərimi də təriflədilər.

Dialektologiyadan mühazirələr qurtardı, seminar dərslərində Abdulla müəllimin üç qrupdan hansını götürəcəyi məlum deyildi… Adəti üzrə, asta addımlarla auditoriyaya girib qruplara bölünəcəyimizi dedi, sonra üzünü mənə tutub bir qədər də ahəstə səslə hansı qrupda olduğumu soruşdu. “Doqquz yüz dörd” dedim… Gülümsündü, başladığı söhbətə qayıdıb elan etdi: “Doqquz yüz dördünjü qrup qalsın, o biri qruplar çıxsın. Seminar müəllimləriniz bayırda gözləyir”.

Tələbə üçün bundan böyük qiymət, yaxud mükafat təsəvvür etmək mümkün deyildi…

Abdulla müəllim Azərbaycan dialektlərində “sağır nun” səsinin işlənmə areallarından danışırdı. Hiss elədim ki, həmin səsi tələffüz eləməkdən, misallar gətirməkdən mümkün qədər qaçır… Mənim məsələdən hali olduğumu görüb təbəssümlə “başqa arealların nümayəndələri həmin səsi tələffüz etməkdə çətinlik çəkirlər” dedi. Və bununla da, əslində, bizə elmi bir qanunauyğunluğu çatdırmış oldu.

Əvvəl elə bilirdim ki, Abdulla Vəliyev yalnız Azərbaycan dilinin dialektlərini yaxşı bilir. Sonra bizə Türk dillərinin müqayisəli dialektologiyasından ixtisas kursu aparanda gördüm ki, ən kiçik türk dillərinin şivələri barədə belə kifayət qədər geniş məlumata malikdir. Məhz onun dediyi dərsin təsiri ilə o zaman “Qazax dialekti: Azərbaycan dilindən Türkiyə türkcəsinə keçid” mövzusunda məqalə yazdım. Və bu barədə hörmətli müəllimimə danışanda “vaxtında qaldırılmış məsələdir” dedi, məsləhətlər verdi. Lakin, təəssüf ki, həmin mövzunu işləyib başa çatdıra bilmədim.

Abdulla Vəliyev uzun zaman dialektoloji ekspedisiyalarda olmuş, Azərbaycanın, demək olar ki, hər guşəsini gəzmiş, dialekt materialları toplamışdı. “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”nin əsas tərtibçilərindən biri idi… Ancaq mənə elə gəlir ki, onun dialektoloci yaddaşı həmin lüğətdən daha zəngindi. Hansısa rayonun hansısa kəndindən olan tələbələri ilə hansısa fonetik və ya qrammatik hadisənin, yaxud sözün belə yox, başqa cür olduğu barədə xəfif bir mübahisədən heç zaman çəkinmirdi. Çünki həm konkret faktları, həm də qanunauyğunluqları gözəl bilirdi.

Görkəmli dialektoloq-müəllimin bir xidməti də odur ki, onun ailəsində başqa bir müəllim-dialektoloq yetişdi. Və Abdulla müəllimin Abşeron şivələri mövzusundakı işini tamamladı. Gülxanım Vəliyeva bu gün Azərbaycanın tanınmış dialektoloqlarından biridir. Və çox şadam ki, Abdulla Vəliyevin nəvəsi, istedadlı gənc türkoloq Ülviyyə xanımın elmi rəhbəri kimi öz müəllimim qarşısındakı mənəvi borcumun bir hissəsini ödəmiş oldum.

… Danışırlar ki, bu təvazökar, saf (eyni zamanda qürur-lu!) insan ömrünün son illərində özünü yaxşı hiss etməyəndə həkimə aparırlar ki, müalicə olunsun. Həkimlər müayinə edəndən sonra bildirirlər ki, onun konkret olaraq heç bir xəstəliyi yoxdur. Sadəcə, bədəninin enerjisi qurtarıb… Ancaq həmin həkimlər bilə bilməzdilər ki, Abdulla müəllim bədəninin bütün enerjisini son damlasına qədər, mütəvazi bir təmənnasızlıqla öyrənməyə və öyrətməyə sərf etmişdi…

* * *

Professor Əlövsət Abdullayevi mən həm minnətdarlıqla xatırlayır, həm də həyatdan tez getdiyinə həmişə dərindən təəssüflənirəm. Birincisi, o, həqiqətən böyük dilçi alim idi; tabeli mürəkkəb cümlə sahəsində yalnız Azərbaycan dilçiliyində deyil, ümumən türkologiyada söz sahibi sayılırdı. Dövlət mükafatı almış “Müasir Azərbaycan dili” dərsliyində də həmin bəhsin müəllifi o idi. Və təkcə bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, Əlövsət Abdullayevin xüsusilə tabeli mürəkkəb cümlə sahəsindəki araşdırmaları hələ də öz elmi təravətini azacıq da olsa itirmədən dilçiliyə xidmət edir… İkincisi, o, böyük müəllim, güclü elm təşkilatçısı idi. Onlarla gənc onun bilavasitə iradəsi, köməyi ilə böyük elmə gəlmişdi, yalnız Azərbaycan dilçiliyi deyil, bütövlükdə türkologiya üçün yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasında fəal iştirak etmişdi. Universitetdə prorektor, dekan olan, Azərbaycan dilçiliyi kafedrasını yaradıb uzun illər ona rəhbərlik edən Əlövsət müəllim, üçüncüsü, olduqca ünsiyyətcil, zərif rəhbərlik məharəti, liderlik keyfiyyətləri olan bir insan idi. Onunla hər səviyyədə hesablaşır, mövqeyinə hörmətlə yanaşırdılar… Ən gərgin məqamlarda belə səsini qaldırmadan sözünü deyən (və yeridən!) bu insanı hər hansı münaqişələrdə məğlub təsəvvür etmək mümkün deyildi. Hərəkətləri asta, təmkinli olduğu qədər də inamlı, cəsarətli və məqsədyönlü idi.

Əlövsət müəllim bizə üçüncü kursda sintaksisdən mühazirə dedi. Mən imtahana hazırlaşanda onun əsas müəllif olduğu dərsliyi diqqətlə oxuyub xeyli “tənqidi qeydlər” elədim. İmtahan verib “əla” alandan sonra elə imtahandaca həmin qeydləri Əlövsət müəllimə təqdim edəndə gülümsünüb “sən bunu qiymət almamışdan qabaq da verə bilərdin…” dedi. Mən də artıq aramızda yaxın ünsiyyət yaranmış müəllimimə ərklə “düşər-düşməzi olardı” dedim… Eyni təbəssümlə “həə… düz elədin, ehtiyat yaxşı şeydi” dedi… Və bir neçə gün sonra məni kafedraya çağırtdırıb “qeydlər”imi bir-bir dinlədi. Sifətindən, demək olar ki, heç zaman əskik olmayan zərif təbəssümlə gah “həə…”, gah “hım…” dedi. Mənə aydın olmayan bəzi məsələləri izah elədi.

Sonuncu kursda bizə tabeli mürəkkəb cümlə sintaksisindən ixtisas kursu keçəndə artıq mənə xüsusi rəğbəti vardı. Hərdən zarafatyana soruşurdu ki, bu məsələ barədə sənin fikrin necədi?.. Sonuncu dərsdə üzünü auditoriyaya tutub “hə… artıq universiteti bitirirsiniz. Oğlanlara məsləhətim budu ki, özlərinə yaxşı iş tapsınlar. Qızlar isə, birinci növbədə, ərə getmək barədə fikirləşsinlər” dedi. Və tələbələrin gülümsər baxışları altında auditoriyanı asta addımlarla tərk etdi.

Bir müddətdən sonra dəhlizdə rastlaşdıq. Dedi ki, bizim kafedraya bir aspirant yeri veriblər, ancaq qiyabidi… Tofiq Hacıyev xahiş elədi ki, onu sənin üçün saxlayaq, yazdan payıza keçirək.

Çox sevindim. Minnətdarlığımı bildirdim… Dedi ki, ehtiyac yoxdur, bu, bizim borcumuzdur.

Mən hələ Universiteti bitirməmişdim, aspiranturaya isə yaz qəbulu başlayırdı. Əvvəl bitirənlərdən kimsə gələ bilərdi. İmtahan verib qəbul olardı. Onda nə olacaq?..

Ancaq Əlövsət müəllim də Əlövsət müəllim idi. O nə dediyini bilirdi.

… Həyatın üzümə güldüyü həmin günlərdə qarşıma ilk böyük maneə çıxdı. Məlum oldu ki, bizi zabit kimi iki illiyinə orduya aparacaqlar. Kimin adamı vardısa, elə hərbi kafedradaca məsələni həll etdi… Sözün açığı hərbi işə də marağım vardı, ancaq elmə həvəsim daha böyük idi. İki ili itirmək, sonra qayıdıb aspiranturaya yerin nə vaxt veriləcəyini gözləmək xeyli problemlər çıxarırdı… Ona görə də hərbi kafedradakı görüşdə rəisdən xahiş etdim ki, məni aparmasınlar, Universiteti fərqlənmə diplomu ilə qurtarıram, aspiranturaya saxlayacaqlar. İri cüssəli, zəhmli polkovnik mənə elə bir ritorik sual verdi ki, ağzımı açıb javab verməyə söz tapmadım: “Səncə, sovet ordusuna savadsız adamları göndərirlər?..”

Respublika Hərbi komissarına hərbi qaydada salam verib onun əmri ilə gəldiyimi rusca məruzə edəndə diqqətlə baxıb ətrafındakılara “yaxşı zabit olacaq” deməsi nə qədər mənə xoş gəlsə də, son umudum da qırıldı. Gənc general şəxsi işimə dərkənar qoymamış əlini saxladı, “sualın var?” deyə soruşdu… Cəsarətlənib vəziyyəti ona anlatdım. “Yaxşı, onda hələ gözlə, baxarıq” dedi. Üzüntülü gözləmə bir-iki saat çəkdi. Nəhayət, içəridən bir kapitan çıxıb məni çağırdı, kabinetinə aparıb, şəxsi işimi varaqladıqdan sonra “dekanlıqdan arayış gətir ki, Universiteti həqiqətən fərqlənmə diplomu ilə bitirirsən” dedi. Və əlavə etdi: “bir gün vaxtın var, yoxsa gedəcəksən… Orduya!” Mənə bircə saat da kifayət idi. Özümü çatdırdım dekanlığa…Və dekanımız Ağamusa müəllim arayış məsələsini bir dəqiqədə həll etdi.

… Payız gəldi. Məcburi təyinat aldığım Sabirabad rayonu Ələtli kənd səkkizillik məktəbinin direktorundan icazə alıb (onsuz da dərslər kəsilmişdi, müəllimli-şagirdli hamı pambıq yığımında idi) Bakıya gəldim. Şəxsi işimi qoltuğuma vurub getdim aspirantura şöbəsinə. Müdir dedi ki, əvvəlcə rektordan icazə almalısan.

Qalxdım rektorumuz Faiq Bağırzadənin kabinetinə. Qəbulda heç kim yox idi. Katibədən icazə alıb içəri keçdim.

– Faiq müəllim, aspiranturaya sənəd vermək istəyirəm, xahiş edirəm icazə verəsiniz.

– Nə olar?.. Gəl… Nə vaxt bitirmisən?

– Bu il.

– Olmaz. Get iki il işlə, sonra gələrsən.

Tutuldum… Ancaq tez özümü ələ aldım:

– Fərqlənmə diplomu ilə bitirmişəm, – dedim.

– Həə?.. Yox, yox!.. İki il işləməlisən.

– Faiq müəllim, Elmi Şuranın da zəmanəti var…

– Nə olsun?.. İki ildən sonra gəl, baxarıq…

Kabinetdən çıxdım. Bıçaq vursan, qanım çıxmazdı… Dəhlizlə gedə-gedə Əlövsət müəllim yadıma düşdü. Ona deyim ya deməyim?.. Tanrının qəribə işləri olur… Başımı qaldıranda gördüm ki, Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının qarşısından keçirəm. Əlövsət müəllim də qapının ağzında dayanıb mənə baxır.

– Həə… Nə oldu? Sənədlərini verdin?..

–Yox, Əlövsət müəllim, rektor icazə vermədi. Dedi ki, get iki ildən sonra gələrsən. Mən də gedirəm…

Əlövsət müəllim bir an belə düşünmədən:

– Hələ bir dayan görək. Arxamca gəl! – deyib qabağa düşdü. Mən də onun arxasınca… Əlləri dalında indiyə qədər görmədiyim bir sürətlə gedirdi. Rektorun kabinetinə çathaçatda qapı açıldı, rektor bayıra çıxdı. Əlövsət müəllimi görüb mehribancasına salamlaşdı, hal-əhval tutdular. Birdən Əlövsət müəllim rektora:

– Faiq müəllim, mənim bir istedadlı tələbəm var, istəyirəm aspiranturada saxlayam, – dedi.

– Nə olar…

– Onun sənədinin üstünü yazmaq lazımdır.

– Hanı? Gətir yazım.

Mən irəli keçdim, elə ayaq üstə papkanın üstünə imza atıb məni də təbrik elədi.

Sağollaşdılar. Əlövsət müəllim yenə əllərini arxasına qoyub qabağa düşdü. Mən də arxasınca…

Məəttəl qalmışdım. Nə deyəcəyimi də bilmirdim. Günahkar səslə:

– Əlövsət müəllim, vallah, beş-on dəqiqə bundan əvvəl getmişdim, qol çəkmədi – deyə mızıldandım.

Əlövsət müəllim arxaya baxmadan:

– Gəl, gəl… Sənin getməyinlə mənim getməyim bir olsaydı, getməzdim ki… – dedi.

Və mən aspiranturaya girdim. İndi qalırdı, qiyabidən əyaniyə keçmək. Bunun üçünsə Əlövsət müəllim kafedra müdiri kimi arayış verməli idi ki, aspiranturanı qurtardıqdan sonra məni dərslə təmin etmək imkanı olajaq. İmkan isə yox idi. Ancaq o, belə bir arayışı verdi. Mən isə söz verdim ki, gələcəkdə ondan dərs istəməyəjəm.

Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının əyani aspirantı olduqdan sonra işlərim qaydaya düşdü. Əlövsət müəllimlə, demək olar ki, hər gün görüşür, onun o qədər də çox olmayan tapşırıqlarını məmnuniyyətlə yerinə yetirirdim. Kafedrada çox maraqlı elmi, mənəvi mühit vardı: Elmira Həsənova, İsmayıl Məmmədov, Kamil Vəliyev, Firidun Cəlilov… Həsrət Həsənov, Rəsul Xəlilov, Qasım Həsənov… Və bir də Zinyət Əlizadə…

Mənə elə gəlirdi ki, Əlövsət müəllim bu mühiti həm özü yaratmışdı, həm də yaratdığı bu mühitdən o qədər də xoşlanmırdı… Ümumi kafedra otağından ayrı balaca bir kabineti vardı, hərdən orada oturardı, gəlib gedənlə dərdləşərdi…

Bir dəfə Abbas Zamanov gəldi, nə dedilər, nə danışdılar, bilmirəm… Əlövsət müəllim məni çağırıb dedi ki, Abbas müəllim bir şey diqtə edəcək, gəl onu yaz… Özü isə əsas otağa keçdi… Abbas müəllimlə üzbəüz oturub nə deyəcəyini gözlədim… Əvvəl zəndlə mənə baxdı, sonra bərkdən soruşdu:

– Əlövsət, bu kimdi?

Əlövsət müəllim cavab verdi ki, bizim aspirantdı, savadlı oğlandı…

Abbas müəllim cibindən iki-üç vərəq çıxardıb qarşısına qoydu. Gördüm, ərəb əlifbası ilə yazılıb… Başladı yavaş– yavaş diqtə eləməyə… İş o qədər yavaş gedirdi ki, səbrim tükənirdi, ancaq dözməkdən başqa çarəm yox idi. Nə isə repressiya dövrünün qurbanlarına aid bir məqalə idi. Birdən Abbas müəllim diqtəni yarımçıq qoyub ayağa durdu, o biri, geniş otağa keçib Əlövsət müəllimlə söhbətə başladı… Mən gördüm ki, ilişmişəm, vərəqləri özümə tərəf döndərib ərəb əlifbasındakı mətni kirilə çevirməyə başladım. Handan-hana Abbas müəllim gəldi. Vəziyyəti görüb vərəqlərini qamarladı.

– Sən neynirsən? – dedi, – ərəb əlifbasını bilirsən?..

– Bir az bilirəm…

Əhval-ruhiyyəsi korlandı.

– Nə deyirəmsə, onu yaz!..

– Yaxşı…

Diqtəni harada saxlamışdısa, oradan başladı. Və mən də özümü elə göstərdim ki, yazıram. Halbuki həmin şeyləri artıq yazıb qurtarmışdım… Birdən M.Kaşqarinin “Divan”ının tərcüməçisi olan Cüzenin adını Jüze kimi deyəndə (həmin yeri artıq yazmışdım) ixtiyarsız:

– Jüze yox, Cüze, – dedim.

Rəhmətlik bir az duruxdu, birdən kağız-kuğuzunu yığışdırıb qonşu otağa səsləndi:

– Əlövsət, bu, məni redaktə edir, ayrı adam tap!..

Əlövsət müəllim hansısa işini buraxıb gülümsünə-gülümsünə gəldi, bizi görüb asta səslə:

– Abbas müəllim, bu belədi, hərdən müəllimlərini qoz qabığına salmaq istəyir, ancaq bilmir ki, Abbas müəllimlə bacarmaz… Yaxşı, Nizami, sən get, deyəsən işin var, – dedi. Təşəkkür edib aradan çıxdım.

… Dissertasiyamı aspiranturaya qəbul olduğum tədris ilinin yayında kənddə yazdım. Yazdıqlarımı türkologiya kafedrası ilə üzbəüz balaca otaqda elmi rəhbərim Tofiq Hacıyevə oxuyurdum. O da diqqətlə qulaq asır, məni saxlamadan qarşısındakı kartoçkalara qeydlər edirdi. Sən demə, Əlövsət müəllim nə üçünsə Tofiq müəllimi axtarırmış, birdən içəri girdi, təbəssümlə baxdı. Və zarafatyana soruşdu:

– Dissertasiya xoşuna gəlsə, elmi rəhbər qonaqlıq verəcək ya yox?

Tofiq müəllim əhvali-ruhiyyəsinin yaxşı vaxtları üçün səciyyəvi bir intonasiya ilə:

– Elmi rəhbər bu dissetasiyanın hər bir fəsli üçün ayrıca qonaqlıq verməyə hazırdı, – dedi.

… Mən düşündüm ki, bugünlük bitdi. Ancaq Əlövsət müəllimlə Tofiq müəllimin söhbəti heç beş dəqiqə də çəkmədi. Əlövsət müəllim uğurlar diləyib getdi, Tofiq müəllim isə yenidən tam ciddiyyəti ilə dinləməyə başladı… Və o qədər tənqidi qeydlər dedi ki, mən yazdığım dissertasiyanın nə vaxtsa hər hansı qonaqlığa səbəb olacağından əlimi tamamilə üzdüm.

… Aspiranturanı qurtarmağa hələ yarım il vardı. Mən namizədlik dissertasiyamı müdafiə edib təsdiqimi də almışdım. Bütün rəsmi-konyuktur prinsiplərə görə, Əlövsət müəllimin kafedrasında dərslə təmin olunmalı idim. Ancaq “söz danışıqdan keçər” deyiblər… Bilirdim ki, dərs saatı çatışmır, ona görə də Əlövsət müəllimi narahat etmədim, təyinatımı Elmlər Akademiyasının Dilçilik institutuna aldım.

… Sonralar hər şey öz yerini tutdu. Mən yenidən Universitetə qayıtdım. Çünki qayıtmaya bilməzdim…

… Tərcümeyi-halımı varaqladıqca görürəm ki, çox adama borcluyam. Nə bilmək olar, bəlkə də, ən çox Əlövsət Abdullayevə borcluyam ki, hara gedəcəyimi bilmədiyim bir vaxtda qabağa düşdü… Və mənə “arxamca gəl!” dedi…

Ən müstəqil bir həyat yolçusunun da hansısa məqamda belə bir sözə (və hərəkətə!) ehtiyacı olur…

* * *

Keçən əsrin 90-cı illərinin sonları idi. Dissertasiya müdafiələrinin birindən sonra dissertantın atası səviyyəli bir restoranda banket verirdi. Ölkənin, demək olar ki, bütün adlı-sanlı dilçiləri orda idi. Kefimiz bir az durulandan sonra mən sağlıq deyib əvvəlcə dissertantı təbrik elədim, sonra məclisi daha da canlandırmaq üçün ortaya hamını maraqlandıracaq kifayət qədər pravakasion bir məsələ atdım. Dedim ki, son illər Azərbaycan dilçilərinin bu miqyasda toplandığı birinci məclisimizdir. Və mənə elə gəlir ki, biz bir sıra aktual problemləri burada tam demokratik, kollektiv şəkildə həm müzakirə, həm də həll edə bilərik. Məsələn, elmi səviyyəsinə görə hansımızın birinci, hansımızın ikinci, hansımızın üçüncü və s. yerdə dayandığımızı müəyyən etməliyik ki, münasibətlərdəki iyerarxik mövqeyimizi (və işimizi) bilək. Mənim fikrimcə, birinci yer Ağamusa müəllimə – Ağamusa Axundova məxsusdur, ikinci yerdə Tofiq müəllim – Tofiq Hacıyev gəlir…

Məclis diqqətlə dinləyirdi, hiss edirdim ki, hamının qulağı məndədir. Və söhbət bu yerə çatanda üzümü Tofiq müəllimə tutub soruşdum ki, Tofiq müəllim, siz təsnifatın bu cür gedişilə razısınızmı?.. Tofiq müəllim özünəməxsus təbəssümlə, belə bir sualı gözləyirmiş kimi, cavab verdi: “Əgər mənə, həqiqətən, ikinci yeri verirsinizsə, Ağamusanın birinci yerdə olmasına razıyam”.

Təklifimin yuxarı səviyyədə uğur qazanmasından həvəslənib söhbətimi davam elədim: “Üçüncü yerin kimə məxsusluğu çox mübahisəli olduğuna görə, onu sizin müzakirənizə buraxıb keçirəm dördüncü yerə. Və təvazökarlıqdan uzaq olsa da, həqiqət naminə deməliyəm ki, həmin yer mənimdir. Sonrakı yerləri, xahiş edirəm, məclisin sonuna qədər öz aranızda ədalətlə bölüşdürün”…

Başqa sağlıqlar da deyildi, ancaq məclisin sonuna qədər hər kəs dilçilərin iyerarxik təsnifatında öz yerinin harada olması barədə ya passiv, ya da aktiv şəkildə maraqlanırdı.

Hətta banketdən sonra günlər, aylar keçsə də, bəzi dilçi həmkarlarımız üz-üzə gələndə, yaxud zəng edib məndən özlərinin təxminən neçənci yerdə olduqlarını soruşurdular. Mən də özümdən (dördüncüdən) sonrakı yerlərdən birini, ya soruşanın, ya da özümün ovqatıma uyğun olaraq, ona əta edirdim…

Ancaq təbii ki, nə Ağamusa müəllimin birinci, nə də Tofiq müəllimin ikinci yerinə göz dikən yox idi.

* * *

Azərbaycan (indiki Bakı) Dövlət Universiteti filologiya fakültəsinin birinci kurs tələbəsi idim.