Текст книги "Қутлуғ қон"

U Alioxunga tegajaklik qilishni yaxshi ko‘rgani uchun, do‘mbirasini chertib-chertib, gap otadi:

– Alioxun, hammamizga bir kampir kerak edi, yaxshi bo‘libdi, o‘z ichimizdan chiqdi. Cholvorimni yamab berasiz-da!

Ketmon tutishga odatlangan dag‘al qo‘llar, igna ushlashga, qatim tortishga kelishmaganidan diqqati oshgan Oxun bir ko‘zini qisib, tikishda davom etarkan, tovushi shang‘illaydi.

– Sen hali go‘daksan, ochib yuraver… Musofirchilik qursin, jonga tegdi. Tikmasam ko‘ylakdan ajralaman… Kambag‘allik kishini yurtdan yurtga sudraydi. Besh-o‘n qog‘ozni belimga tugib, ust-boshimni but qilib, yurtimga o‘ynab ketay degandim, niyatga yetolmay turibman. G‘ariblik qursin, o‘z shahrimda igna ushlamagandim. Hech vaqt, azbaroyi xudo. Qizil gulday xotinim qoldi… Voh, voh, peshonam. Qizil gulday…– Oxun peshonasiga shartta urib davom etdi.– Yodimga tushsa, jigarim xun bo‘ladi.., O‘rozboy, shamol seni sahrodan uchirgan, unda nimang qoldi?

– Xotin chindan bormi, yo anchayin hangamami? – kulib dedi O‘roz.

Oxun: «Nahotki, yolg'on so‘zlasam!» deganday labini burib, o‘rtoqlarcha o‘qrayib qaradi O‘rozga:

– Aytdim-ku, xumso, qizil gulday. Qashqirning qizi, juvoni olmaday bo‘ladi. Sen sahro bolaga so‘zni uqtirish ham qiyin…

– Mingta qal’adan dalam yaxshi, Oxun. Bizning qizlarimiz ham juda sho‘x bo‘ladi. So‘z bilan, noz bilan, hangama bilan yigitlarning ko‘kragiga o‘t soladi qirg‘iz qizlari. Men dalada har kun qizlar, kelinchaklar orasida yurardim, Yosh bo‘lsam ham, sevganim bor edi. Juda suluv qiz, o‘lanchi qiz. Endi erga tegib, oldi-keti bolalar bilan to‘lgandir. Ovuldan chiqar kun kechasi dalaga chiqib, ikkovimiz talay vaqtgacha quchoqlashib o‘tirdik. U yig‘ladi, men yig‘ladim. Qolishga chora yo‘q. Otam meni boyga sotib, aqchani olgan, ularga ovqat, kiyim kerak… Jo‘naymiz, Oxun, sen Qashqarga, men «Qarqara»ga…

– Yo‘l yo‘q devona, piyoda jo‘naysanmi?

– Hamma gap pulda ekan, Oxun, – toshkentlik bir indamas mardikor so‘zga aralashdi, – men o‘ttiz qironning yurtini ko‘rmadim, lekin oqpodshohning o‘ttiz shahrini kezdim. Bir vaqtlar sayoq yigitlarga qo‘shilib qolgandim-da. Sayoq uchun ikki dunyo bir qadam. Shohmashrab ham shunday ekanlar: kechqurun bir shahardan chiqsalar, ertalab boshqa bir shaharning darvozasidan kirar ekanlar.

– U kishi avliyo-da, – shaqillab qaynagan katta qora qumg‘onni keltirgan Yormat uning so‘zini kesdi, – Shohmashrab yo‘lga chiqsalar, xudoning qudrati bilan yerning tanobi tortilib, yo‘l qisqarar ekan.

– Nega men uchun yerning tanobini tortib, yo‘lni qisqartirmaydi! – O‘roz qichqirdi.

– Bu zamonda puldorlar uchun yerning tanobi tortilgan, – so‘zini davom ettirdi haligi mardikor.– Ko‘p joyni ko‘rdim. Puldorga sahroyam bamisoli jannat. Senlar yurtlaringni maqtaysanlar, yurtlaringda to‘q bo‘lsalaring, bu yerga kelarmidinglar? Rostmi? Mana men toshkentlikman. Bundan nima foyda? Pulim bo‘lsa, har qayerda gashtimni qilaman. O‘ttiz to‘rtga kirdim, hali uylanganim yo‘q. Paranji ko‘rsam, esim og‘adi. Kampir enam qiz qidira-qidira tinkasi quridi. Qaysi eshikka bosh tiqsa, so‘rasharmish: savdogarmi, bog‘i bormi, uy-joyi bormi? Mardikorni, xizmatkorni, kosibni odam o‘rnida ko‘rishmaydi bu zamonda…

– Ahli savdogar yurtning guli bo‘ldi, uka! – dedi Yormat.

– Bizlar yurtning tikanimi? – dedi Yo‘lchi.

– Qani, choy ichaylik, ish qolmasin, kechqurun gaplashaverasanlar, og‘iz, quloq senlarniki…– qopdan yasalgan bir dasturxonni Yormat o‘rtaga yozdi. Alioxun o‘rnidan turib keng, sertuk ko‘kragini qavartirib, kerishdi, barmoqlarini qisirlatdi va jimjit mudragan uzoqliklarga ko‘zini tikib, yangroq ovozini baland qo‘yib birdan kuylab yubordi.

Men safarga chiqqanda

Yer eshigida qolgan.

«Qachon kelasan, yor?» dap

Qora ko‘zga yosh olgan.

Kunda ko‘rmadim yorni,

Kunida ko‘rarman dap.

Umid uzmadim yordin,

O‘lmasam suyarman dap…

Odamlar jonlandi. Ba’zilari chindan, ba’zilari esa hazil-mutoyiba bilan Oxunning tovushini maqtashdi.

Sodda va samimiy hangoma bilan choy ichilar ekan, daraxtlar orqasidan ho‘ngrab yig‘lagan tovush eshitildi. O‘tirganlar hayrat bilan u tomonga boqishdi. Yig‘idan ko‘zlari, qovoqlari qizarib shishgan Shoqosim yetib keldi.

– Vafot qildi, jonkashim, dardkashim. Hozir qo‘limda jon berdi. Holimga voy!

Hammaning halqumini iztirob bo‘g‘di, og‘zidagi nonni yutishni ham, tashlashni ham bilishmay qoldi. Bir minut qadar cho‘zilgan sukunatdan so‘ng Yo‘lchi, Alioxun va boshqalar Shoqosimga ta’ziya bildirib, uni yupatishga tirishdilar.

– Ota-onasiga xabar bering tezroq, – maslahat berdi Yo‘lchi.

– Bechoraning hech kimi yo‘q, yetim qiz edi. Ikki g‘arib bir yoqadan bosh chiqargan edik.– Yana qattiqroq yig‘lab yubordi Shoqosim va yig‘i aralash Yormatga yalindi: – Endi xo‘jayindan bir oz pul qarz keltirib bering. Bu kun shomgacha o‘z makoniga eltib qo‘yaylik. Chaylada, yosh bolaning oldida jasadni saqlash qiyin.

– Kun issiq, ertaga qoldirib bo‘lmaydi…– dedi O‘roz. Yormat katta mushkulot qarshisida qolgan odam kabi, boshini tebratib bir tutam soqolini yula boshladi.

– Xo‘jayinlar shaharda, – dedi u odamlarga qarab, – shahar borib kelgunimcha – kun tamom. Bugun ko‘mishga ulgura olmasmiz…

– Xo‘jayinning ayollarida pul topilib qolar, – dedi Yo‘lchi kuyunib, – yo siz, yo man g‘izillab borsak…

– Ularda pul bo‘ladi, bilaman. Lekin ayollarning fe’li tor. Kafanlikka doka berishsa ham katta gap, – dedi ming‘irlab Yormat.

– Bir bechora oshnamizni qarzga botiraveramizmi? – bo‘g‘ilib qichqirdi Oxun va odamlarni bir-bir ko‘zdan kechirib davom etdi. – O‘likni ko‘mib kelish qiyin emas, lekin yo‘g‘on chiqimlari keyin keladi, bilasanlar. Hali Shoqosim ko‘p qarz so‘raydi. Hozir unga besh-olti so‘m kifoya: go‘rkovga ikki so‘lkavoy, domla imomga ikki qog‘oz, yug‘uvchiga bir so‘m. Ish tamom.

– Osh-suv qilmasam bo‘lmaydi, Oxun aka! – dedi Shoqosim, – sho‘rlik xotin dunyoda nima ko‘rdi. Jilla bo‘lmasa o‘ligini odamday ko‘may, arvohi quvonsin!

– Keyin qilasan! – Oxun odamlarga orqasini o‘girdi. Juldur choponini timirskilab, u yoq-bu yog‘ini ag‘darib, uch so‘mlik shaldiroq qog‘oz olib o‘rtaga tashladi va o‘rnidan turib qayoqqadir ketdi.

Oxunning shafqatiga hamma chuqur sezgi bilan qaradi, bu his ularning ko‘zlarida, yuzlarida ravshan mavjlandi. Qirg‘iz O‘roz belbog‘iga mahkam chandib tugilgan bittagina so‘lkavoyni (kim biladi, buni qachonlardan beri saqlab kelgan u) chiqarib, sekingina tashladi.

– Hammaga pul kerak, o‘lik ham pul bilan yuradi, – dedi toshkentlik mardikor va ishtonining ipchasiga qistirilgan bir bo‘z xaltachani – hamyonni olib, tanga, chaqa aralash bir so‘mni sanab to‘kdi.

Yo‘lchi shu chog‘da qancha aqchasi bo‘lsa ham berishga tayyor edi, lekin yonida bir siyqa tiyini yo‘q edi. Pul bergan o‘rtoqlarini quchoqlab o‘pgisi keldi, ular shu topda dunyoda eng himmatli, eng qadrdon, eng mehribon odamlar bo‘lib tuyuldi. Ko‘zlariga quyulib kela boshlagan tomchilarni yashirish uchun boshini quyi soldi.

Yormat o‘rtadan pulni yig‘ib olib, kaftida qisdi:

– Qolgan xizmat bizdan bo‘lsin, darrov ashqol-dashqolni tayyorlayman. Choyni ichib, sizlar ishga tushinglar. Jo‘na, Shoqosim, chaylangga! Hozir atrofdan ayollarni topib olib boraman. Ularsiz ish bitmaydi.

– Yaxshiliklaringni ikki dunyoda unutmayman sira! Azalaringga emas, to‘ylaringga yordam qilay! – Shoqosim o‘z chaylasiga yugurdi.

Kechki ovqat oldida, nim qorong‘ilikda, qarol va mardikorlar tiz cho‘kib, qo‘llarini qovushtirib o‘tirishdi, ularning boshlari egilgan edi. Yo‘lchi yoshlikda onasidan o‘rgangan qisqa bir surani o‘z bilganicha qiroat bilan o‘qidi. Hamma qo‘l ochib marhumaning ruhiga bag‘ishladi. Ovqat ustida hech kim ortiqcha so‘z so‘zlamadi. Faqat kimdir, shunday dedi:

– Pokiza ayol ekan. Go‘ri naq saroyday keng-katta ochilibdi…

III

Quyosh botganiga anchagina bo‘lgan. Qorong‘ilik quyuqlasha borar, ko‘kdagi yulduzlar chamani ham borgan sayin yorqinroq chaqnar, havo badanga sezilarli sovir edi.

Dalada ishning tig‘iz vaqti o‘tgani uchun mardikorlarga bundan bir necha kun ilgari javob berilgan, paxta terimiga qadar qilinajak ishlar Yo‘lchi, O‘roz ham Shoqosimga yuklatilgan edi.

Yo‘lchi jiydaning ostiga pichanni qalinroq yoyib, ustiga choponini qiya tashlab yotdi. O‘roz daraxtga suyanib do‘mbirasini chertar edi. Kechaning jimjitligida do‘mbira mungli, yig‘lagansimon jaranglar edi.

Qani bir nay bo‘lsa, Yo‘lchi ham chalsa-da, butun ko‘ngil qayg‘ularini, oila o‘chog‘idan ayrilgan g‘arib, tanho ruhning to‘lqinlarini kechaning sukut to‘la og‘ushiga quysa…

Nay to‘g‘risida o‘ylar ekan, tog‘asining qizi Nuriniso va u kungi uchrashuv yodiga tushdi. Voqea butun tafsilotn bilan uning xayolida jonlanarkan, yigitlikning sho‘x havaslari yurakda bir lahza chayqalib ketdi, u iljayib qo‘ydi. Lekin shu vaqtgacha biron marta uni eslamagan edi. U kun Nurinisoning hiylasiga ilinib, shohi ko‘ylak ichida balqigan yumshoq, qizg‘in badanni o‘z quchog‘iga bir lahza, olishga majbur bo‘lib, so‘ng qocharkan, uni bir necha soat qo‘rquv va sirli, shirin hayajon quchsa ham, keyin tezda ko‘ngli sovigan edi: «Bu hiylakor qiz, juda quv qiz. Meni sevmaydi yurakdan. U yolg‘iz ersirab qolgan. Unga o‘yin kerak. «Teng – tengi bilan, tezak – qopi bilan». Mirzakarimboyning qizi bilan mening oshiq-ma’shuqligim ertakka ham sig‘maydi…» deb o‘ylagan edi Yo‘lchi. Ammo uning qalbi goh-goh boshqa bir qiz yodi bilan to‘lib-toshar edi. U, Yo‘lchi quyoshning olov selida cho‘milib, to‘nka kavlar ekan, uchragan kambag‘al qiz, uzoqdan unga qayrilib boqib, sof, sodda, samimiy tabassum baxsh etgan go‘zal qiz!..

Yo‘lchi hozir Nuriniso bilan bo‘lgan uchrashuvni eslarkan, yuragi, xayoli, o‘yi yana o‘sha begona qizga bog‘landi. Bir zum qarash bilan yurakka naqshlangan uning chehrasini yana ko‘z oldida jonlantirishga tirishdi va: «Kimning qizi u? Yana ko‘rarmikanman?» deb o‘z-o‘zidan so‘radi.

– Shoqosim nashani urdi, hidini qara, butun dalani tutdi-ya, bay-bay… puhu…– do‘mbirani to‘xtatib gapirdi O‘roz.

Salqin shamol past tomondan, Shoqosimning chaylasi tomondan, nashaning chuchmal, qo‘lansa hidini keltirar edi. Yo‘lchi O‘roz tomonga bir ag‘darilib so‘radi:

– Ilgariyam chekarmidi? Nega chekadi?

– Nega emish! Ahvoli tang. Kambag‘alchilik.... Yana buning ustiga xotindan ayrildi…

– Chakki qiladi Shoqosim aka. Nasha bir kuni uni rasvo etadi.

– Yo‘lchi, mana erta-indin qish keladi, to‘rt yashar o‘g‘ilchasi bilan nima qiladi u?

– Nasha ahvolini o‘nglaydimi! Qiyinchilikdan qo‘rqish kerak emas, dadil bo‘lish kerak. To‘g‘ri yo‘l – shu.

Ikkisi ham jim bo‘ldi. Qorong‘ilik orasidan bir otliq kelib chiqdi.

– Shundamisizlar? Ish qalay? – Yormatning tovushi yangradi.

Otni daraxtga bog‘lab Yormat kelib o‘tirdi. Atrofdan bironta tarvuz topib keltirish uchun O‘rozga yalindi. Keyin Yo‘lchiga yangi xabarni, to‘g‘risi, xo‘jayinning yangi buyrug‘ini bildirdi:

– Tantiboyvachchanikiga boramiz ertaga. U kishi xo‘janinning kuyovi bo‘ladi. Juda xo‘roz odam. Ko‘rsangiz o‘zingiz ham hayron qolasiz. Asli oti Mir Ishoqboyvachcha, lekin Tantiboyvachcha deb ot olgan. Sizni u yerga eltaman-da, o‘zim qaytaman.

– Hamisha o‘sha yerda qolamanmi? – ikkilanib so‘radi Yo‘lchi.

– Yo‘g‘-e… hasharga borasiz, bir qancha kun. Yeri ham yaqin, bizdan bir oz pastroqda. Boy otaning buyrug‘i, uka.

Yo‘lchi «ma’qul» dedi. O‘roz, qayerdandir, katta tarvuz keltirib, o‘rtaga qo‘ydi.

– Yeng, – dedi u Yormatni turtib, – bizlarga to‘g‘ri kelmaydi, qornimiz och…

– Nima, oziq bitdimi, qozon osmadinglarmi?

– Qozon qaynatishga suvdan boshqa narsalar kerak bo‘ladimi? Yo oshqovoqdan moy chiqarsakmikai, Yormat aka! – dedi kinoyali kulish bilan Yo‘lchi.

Yormat hech nima demadi. Har vaqt maqtaydigap pichog‘ini qinidan sug‘urib, tarvuzni kesdi. Bir pallasiii o‘zi olib, ikkinchi pallani Yo‘lchi va O‘roz oldiga qo‘ydi.

Kecha sukutini nog‘ora va chirmanda sadosi birdan buzib yubordi. U juda yaqindan, go‘yo boy yerining etagidan kelganday tuyuldi Yo‘lchiga. Yormat pichoq uchiga ilgan garvuzni og‘ziga otmay, quloq solib mo‘ljalladi.

– To‘g‘on chavandoznikida emasmi, O‘roz?

– Aniq o‘shanikida.

– Chavandoz qurg‘ur dunyoning zavqini biladi-da, – hasadlanib gapirdi Yormat.– To‘g‘on chzvandoz deganimiz shunday odamki, Yo‘lchi, umrini uloq, eiyofat, bazmda o‘tkazib keladi. Qancha marta beli, qobirg‘asi singan, oyoqlari majaqlangan: jamisi uloqdan… Yuzi ham tirtiq-mirtiq. Bu ham uloqdan. Qirqta jo‘rasi bor, hammasi serzavq, yuragi o‘g‘itli odamlar. Mana o‘shalarniki…

– Davlati kattadir? – dedi Yo‘lchi beparvolik bilan. O‘roz javob berdi:

– Yer-suv ko‘p, xizmatkor undan ko‘p, har kuni bozorga besh-o‘n arava yuk tushiradi… yana unga nima kerak? Yaxshi taniyman uni. Eski xo‘jayinning oshnasi edi. Xizmatkorlari ovqatdan toliqmaydi. Lekin, chavandozning jahli chiqsa, xizmatkorlarni tutib uraveradi, yoshmi, qarimi, surishtirmaydi. Shuning uchun odamlar unda uzoq ishlamaydi…

– Katta ko‘ppak deng, – dedi Yo‘lchi.

Bazm borgan sari qizimoqda, chirmanda gumburiga qo‘shilib, yalpi qiyqiriqlar eshitila boshladi. Yormat tarvuzni tugatib, to‘satdan taklif qildi:

– Boramizmi? Rostini aytsam, uchib ketgim kelyapti.

– Guruch orasida kurmak bo‘lamizmi? – e’tiroz qildi Yo‘lchi.

– Borasanmi, O‘roz?..

– Yo‘q!

– Yo‘lchi, yur, uka, menga hamroh bo‘l! Bir chetda o‘tirib tomosha qilamiz. Qirg‘izga do‘mbira bo‘lsa bas. Shoshma, sindiraman uni.– Yormat o‘rnidan turib, Yo‘lchining qo‘lidan sudradi.

Juda yaqin tuyulgan bazmga yetish uchun xiyla yo‘l yurishdi. Ilgarilashgan sari bazmning butun dabdabasi aniqroq sezilib, Yormatni bezovta qilaverdi.

Katta darvozadan kirish bilanoq u Yo‘lchidan ayrildi.

Keng, yop-yorug‘ sahnda yigitlarga yumush buyurib, ko‘ksini jo‘rttaga baland ko‘targan, yakka kift, gerdaygan, suyakdor, bo‘ychan, xunukkina odam – chavandozga duch keldi, qo‘l uzatib ko‘rishmoqchi bo‘ldi. Lekin Yormatning qo‘li muallaq qoldi, takabbur chavandoz payqamaganday turtib o‘tib ketdi. Faqat, Yormat hech qanday qisilish, sarosimalik sezmadi, bo‘ynini cho‘zib, u yoq-bu yoqqa alangladi-da, odamlar orasini yorib kirdi, davradan joy topib, yengini shimarib chapak chala ketdi.

Yo‘lchi yo‘g‘on terakka suyanib, tek turib davrani qurshagan odamlar orqasidan tomosha qila boshladi.

Bazm butun shavkati, butun an’ana va odati, nahshiy suroni bilan davom ztadi. Yuzlarcha odam siqilib, chor burchak tashkil qilib o‘tirishadi. Bularning orqasida tek turgan odamlar, bir-birlariga zanjir bilan bog‘lanib qo‘yilgan kabi, zich va tig‘iz. Bular orasida yigitlar, keksalar, bolalar bor, hammalari atrofdan kelgan tomoshabinlar.

Nog‘orachilar va chirmandakashlar terlab-pishib, o‘zlarini unutayozgan kabi, keskin sachrab, keskin to‘lg‘anib, goh qiyshayib, goh keskin silkinib chaladilar. Davra qurib o‘tirgan bazmchilarning harakatlari, qiliqlari, bo‘g‘iq nidolarini tavsiflashga til kifoya kilmaydi!.. Chapakka chidagan qo‘llarga, shart-shart savashlarga bardosh bergan ko‘kraklarga balli! O‘rtada o‘n olti-o‘n yetti yashar bachcha o‘ynaydi. U rangsiz, xipcha, «tekisgina», yana to‘g‘rirog‘i, «popukday» bola… Uning ustida yangi, yarqirab yoqabeqasam to‘n, ko‘k shohi belbog‘ni pastroq bog‘lagan. Oyoqlarida bejirim xrom etik. U yumshoq gilamlarda yengil uchadi.

Atrofda bir to‘p yigitlar shoshib-pishib, baqirib-chaqirib har xil yumushlarni bajarishadi. Daraxtlarga osilgan katta lampalar ko‘zni qamashtiradi. Bir tomonda «chars-churs» bilan gulxan yonadi, u ba’zan juda baland alangalanib, kechaning cheksiz qora og‘ushidan katta nur o‘pqini yoradi. Daraxtlarda yengil olov pardasi titraydi.

Nog‘ora cho‘pining tez urilishi, bachchaning chir aylanishi va kuchli, yalpi qiyqiriq bilan bazmning birinchi qismi tugadi. Odamlar birpasgina yoyilib, hoy-huy bilan qirilgan, qaqragan halqumlarini ho‘llasha boshladilar. Bir kecha minutdan so‘ng o‘rtaga chiroyli bir «qiz» tushdi. Nog‘ora va chirmandalar avvalgidan ko‘ra ohistaroq, yengilroq chalindi. «Qiz» ayollarga xos noz va qiliq bilan raqs eta boshladi. Egnida uzun qizil shohi ko‘ylak, kimxob nimcha, boshida shaftoli rang yorqin tovlangan ipak durracha. Mayda o‘rilgan qora, uzun kokillar beliga tushadi, yengil yo‘rg‘alagan sari yoyilib silkinadi. Bu «qiz» haligi bachcha edi. Yo‘lchi o‘z ichida: «Voy shaytonlar, rosa o‘xshatibdi qizga!» dedi-da, jimgina tomoshaga berildi. Nogahon davrada bir nima «pang» yetdi. Keskin, quloqni bitiruvchi bir tovush! Hamma birvarakay o‘rnidan sakradi, arining uyasiga cho‘p tiqilganday, duv ko‘tarildi, ko‘zlar ola-kula. Hamma ust-ma-ust qulashib, parokanda bo‘ldi, o‘rtada kishi oz qoldi, «qiz» – bachcha yiqila-qo‘pa qochib, o‘zini hovuzga otdi. Chakmon kiygan, yo‘g‘on, yumaloq, qoragina odam qo‘lidagi to‘pponchani mahkam ushlagan holda gandiraklab, so‘kinib, hovuz labida «ovini» qidira boshladi.

– Otmang, qutqaringlar! —Sado daraxtlar bilan qurshalgan hovuzda yangradi.

Yo‘lchi bir sakrashda zo‘ravonning oldiga bordi, to‘pponcha tutgan qo‘lni mahkam siqib, orqaga qayirdi. To‘pponch» «shaq» etib yerga tushdi. U kishi so‘kinib, butun kuchi va g‘azabi bilan Yo‘lchidan qutulishga tirishdi.

– Kimsan o‘zing, saniyam otaman, qo‘shmozor qilaman qo‘yvor! – to‘pponchani olish niyatida tipirchilandi. Yo‘lchi uni mahkam quchoqlab ko‘tarib, bir qancha qadam nariga yeltib tashladi. So‘ng chavandoz va boshqa jo‘ralar yalinib-yolvorib, nihoyat, uni bir yoqqa sudrab ketishdi.

Odamlar to‘planishib, bir-birlaridan so‘rashadi:

– Yopiray, nima bo‘ldi?

– Bachchaga achchiq qildi-da. O‘zi mast ham tez odam, ma’lum-ku.

– Ajali yetmagan ekan, bola bechora sog‘ qoldi…

– Naq boshimdan oshirib otdi. Tuproqqo‘rg‘ondagi to‘pday gumburladi savil…

Yo‘lchi qo‘lini beliga tirab, bir chetda sokin turarkai, Yormat zarda bilan turtdi:

– Yuring endi, jo‘naymiz!

Yo‘lchi unga xo‘mrayib qaradi-da, izidan jo‘nadi, bir qancha minut ikkisi jim ketdi. So‘ng Yormat asabiylanib dedi:

– Odam degan har nimaga aralashavermaydi. qayerda g‘alva qo‘psa, qochavering: och qornim, tinch qulog‘im. Kimni himoya qilasiz? Bir bachchanimi? Uzingizni otib qo‘ysa, ish nima bo‘lar edi?

– Yormat aka, insof qiling, – beparvolik bilan javob bera boshladi Yo‘lchi, – bir quturgan mast odam ko‘z oldimda kishini otib o‘ldirmoqchi bo‘lsa, men qarab turaymi? Bu odamgarchilik emas. To‘g‘ri, jon shirin, har kim o‘z jonini ayaydi, lekin odamning yuragida boshqalarga mehr bo‘lishi kerak, kerakli vaqtda ko‘maklashish kerak. O‘sha bachcha ham odam farzandi. Ota-onasi kambag‘allikdan uni bachchalikka sotgandir. Yo u yetim qolib, shu yo‘lga kirgandir. Uyinini ko‘rib, esingiz og‘di, yana yomonlaysiz.

– Bilasizmi, Yo‘lchi, bu yerda kimni sudradingiz?

– Yo‘q, kim o‘zi u it?

– Ana xolos!.. Eh, bilib qo‘ying: Tantiboyvachcha – shu, tog‘angizning kuyovi-ya.

Yo‘lchi qattiq kuldi.

– Kim bo‘lmasin, mayli! – dedi Yo‘lchi.– Lekin u ablahga ham yaxshilik qildim. Yormat aka, ertaga boramizmi, unaqa odamlar juda kekchi bo‘ladi-ku?

Yormat indamadi. Yo‘lchi hozir qilgan ishidan o‘zi xursand. Bir ko‘p odamlar unga rahmat aytdi, ba’zilari uning yelkasiga qoqdi. Ishi Yormatday toshko‘ngilli, qo‘rqoq odamga yoqmasa yoqmasin!..

Yo‘lchi o‘z manziliga qaytib, pichan «to‘shakka» cho‘zilarkan, haligi yerdan yana nog‘ora taraqladi: bazm!

IV

Vaqt namozasrga yaqin edi. Tantiboyvachcha kechagi bazm va ichkilik kayfini butun kun cho‘zilgan uyqu bilan tiniqtirib, qo‘rg‘on eshigidan bog‘ tashqarisiga chiqdi. Yum-yumaloq qornini silab, bir necha minut kezdi. So‘ng, hovuzda yuz-qo‘lini yuvib, supada yonboshladi.

– Qambar, chilim keltir! – daladan qaytgan xizmatkoriga buyurdi.

Qambar ixcham, yarqiroq mis chilimni olib keldi, «pishitib» xo‘jayinga tutdi.

– Xo‘jayin, – odatdagicha takallufsizlik bilan dedi u, – bukun bir talay ish qildik. Qaynatangiznikidan kelgan yigit juda yaxshi ishladi.

– Aha, keldimi? Durust! Qaynatam ishning ko‘zini biladigan odam. Xizmatkorlari bari yaxshi ishlaydi. Mana sen bo‘lsang, ovqat yeyishdan boshqani bilmaysan.

– Ana, kelyapti, – ketmonni yelkaga olib, og‘ir qadam bosib kelayotgan Yo‘lchini ko‘rsatdi Qambar.

Yo‘lchi hovuz bo‘yiga yaqinlashganda Tantiboyvachchaga ko‘zi tushdi. Jo‘rttaga dadil yurib ketmonni devor tagiga qo‘ydi-da, shoshmay, beparvolik bilan betini yuvdi, belbog‘ini yechib ohista artdi, so‘ng boyvachcha bilan ko‘rishdi.

– Horma, yigit, o‘tirchi, – Yo‘lchiga boshdan-oyoq tikilib dedi boyvachcha.

Yo‘lchi uning qarshisiga o‘tirdi. Tantiboyvachcha unga jilmayib, bir nimadan o‘kingan kabi, boshini tebratib dedi:

– Kechasi bazmda bormiding? U yigit sen emasmi?

– Men edim, – dedi Yo‘lchi.

– Mastlik, qursin, toza mashmasha qilibman, he-he-he, – sovuq kuldi boyvachcha.

– Xo‘jayin, har yerda bir g‘alva qo‘tarasiz. Asli nomingizni «To‘polonboyvachcha» qo‘yish kerak edi, – iljayib dedi Qambar.

Tantiboyvachcha uni hazilsimon koyib, keyin Yo‘lchiga so‘zladi:

– Birinchi o‘qdan xudo asradi bachchani, ikkinchi o‘qdan sen saqlab qolding. Otar edim, kayfim taraq edi.

– Nimaga u bechoraga o‘q uzdingiz? —voqeaning sababini yaxshiroq anglash uchunmi, yo jo‘rttagami so‘radi Yo‘lchi.

U bir nafas sukut qildi. Yirik, lekin qizil, mayda tomirchalar bilan qoplangan xira ko‘zlarini qisib javob berdi:

– Bilmayman, tutgan choyimni olmadimi, yo qoshini uchirmadimi, xullas, jahlimni chiqardi, la’nati. Xo‘p, o‘tgan ishga salavot. Qalay, ekinlarimiz durustmi?

– Ekinlar juda soz. Ayniqsa, kartoshka bilan sabzi mo‘l hosil beradi.

– Aniqmi? Mana bu cho‘loq, – Qambarga ishorat qildi boyvachcha, – ancha-muncha yerga ekin ekdim degan edi. O‘zim yaxshi qaraganim yo‘q. To‘g‘risi, dehqonchilikka sira tushunmayman. Mana shu cho‘loqqa ishonaman. Cho‘loq bo‘lsa ham qo‘li barakali. Ekini har yil ham chakki bo‘lmaydi, shundaymi, Qambar?

Sho‘x, gapdon yigit – Qambar bir oyog‘ini sudrab bosar edi. U ayyorcha kulib, sariq tukdan iborat qoshlarini chimirib so‘zlab ketdi:

– Mirishoq aka, jilla bo‘lmasa, mehmonlarning oldida cho‘loq demang… Qani, chopishasizmi men bilan?

– Chilimni sol, cho‘loq, hazilni bilmagan kal Fozil! To‘g‘ri, o‘zi cho‘loq-ku, lekin shamoldan tez uchadi, hayronman. Ham o‘zi dilkash yigit. Ishni puxta qiladi. Bir aybi shuki – cho‘loq. Xax-xax, xax.

– Yerni maymoq oyog‘im gullatib turibdi, xo‘jayin. Qani, torting chilimni. Muchangiz sog‘ bo‘lsa ham chilim so‘rishdan boshqa ishga yaramaysiz!

Tantiboyvachcha chilimni tortib, tutun orasidan Qambarga jiddiy tus bilan so‘zladi:

– Toyni minib shaharga tush, ikki shisha konyak ol. Tez. Uhu, o‘hu… yo‘tal qursin! Asqar polvonlar kelishadi, tushundingmi?

– Ehhe, ish katta-ku. Omad tilayman, yo‘taldan cho‘zasiz-da. Lekin, toy yo‘q, Mirishoq aka. «Kichkina chavandoz» uloqqa minib ketgan edi.

– Yo‘rg‘ani min!

Shu vaqtda, egar-jabdug‘i yap-yangi bo‘lgan, manglayiga tumorcha va munchoqlar osilgan semiz, chiroyli qora toychani yetaklab «kichkina chavandoz» kirib keldi. Bu, Tantiboyvachchaning o‘g‘li Obidjon edi. U o‘n uch-o‘n to‘rt yoshli, oriq, chayir bola, o‘zini kattalarday tutishga tirishsa ham, butun harakatlaridan «erka qo‘zi» ekani ko‘rinib turar edi. U toyni Qambarga topshirib, kiyimlaridan changni qoqa boshladi.

– O‘g‘lim, – deb qichqirdi kulib dadasi, – kimniki oldi?

– Tohir gubchakning jiyroni. Ot bolasi unga to‘g‘ri kelmas ekan.

– Iya, Obidjon, – tirjayib gapirdi Qambar, – men o‘ylovdimki, uloqni taqimga bosib kelasiz, bu yerda qozon osamiz deb, quruq tomosha deng.

– Shoshma hali, Qambar, qozoningni moy qilarman bir kun…– kibrlanib dedi Obidjon.

– Hazratalining duldulini hech bir ot quvib yetgan emas, kitoblarda shunday yozilgan. Toy o‘ssin, naq duldulday bo‘ladi. Ammo, uloq olish uchun chavandoz bo‘lish kerak, kuch kerak, ukam Obidjon! – deb Qambar toychaning qorinbog‘ini bo‘shatib, qoziqqa bog‘ladi. Keyin xo‘jayindan pul olib, boshqa otda shaharga jo‘nadi.

Tantiboyvachchaning mehmonlari shomdan so‘ng kelishdi. Ular bedapoyaga qaratib solingan ayvonga o‘tqazildi, to Qambar kelguncha, xizmatni Yo‘lchi bajarib turdi. Hammadan Tantiboyvachchaning chilimi zeriktirdi. Minut sayin ayvondan baqiradi: «Chilim». Chilim uning yonida. Lekin sarxonani yangilab, o‘t qo‘yib tutish kerak… Boyvachcha chilimni bir marta yengil tortish bilan kifoyalanadi, lekin bir zum o‘tmasdan, yana talab qiladi. Qambar kelib, o‘zining malaka orttirgan xizmatini bajara boshlagach, Yo‘lchi qorong‘i supadagi taqir namat ustiga cho‘zildi. Qambar bir lagan sovib qolgan palov keltirdi, o‘zi ham o‘tirdi.

– O‘yin boshlanganga o‘xshaydi… o‘yinni juda qiziqib o‘ynaydi, xo‘jayin. Qarang, chilim yodidan ko‘tarildi.

– Qanaqa o‘yin? – dedi Yo‘lchi.

– Qimor…– sekin javob berdi Qambar.

– A, mehmonlari qimorbozga sira o‘xshamaydi-ku. Domla imomlarday salla-kallali odamlar.

– Qimorboz deb kimni aytasiz? – og‘zidagi oshi bilan g‘uldiradi Qambar.– Ko‘kragi ochiq, qo‘shbelbog‘, yakka kift chapanilarnimi?.. Yo‘q, qimorbozlarning uchchiga chiqqani bular. Sersoqol, katta sallali – eshonning o‘g‘li. Bularning bog‘ida har juma zikr bo‘ladi. Dadasi bo‘lmaganda zikrga o‘zi boshliq bo‘ladi. Muridlari juda ko‘p. Katta eshon.

– Tavba! Eshon «gardkam» deb oshiq otadimi, a?

– Bular qartada o‘ynaydi. Baribir qimor-da, qaytaga, bu yana yomonroq… Ha, ichishini so‘rang. Nomi ichkilik bo‘lsa – bas. Cho‘lda bir hafta suvsiz qolgan tuyaday shimiradi. Bo‘zami, aroqmi, musallasmi, konyakmi, – qo‘ymaydi eshon.

– G‘irt palid odam deng, – dedi-da, eshonni o‘xshatib so‘kib qo‘ydi Yo‘lchi.

– Chilim, cho‘loq!

Qo‘liga olgan oshini laganga to‘kib, yugurdi Qambar. U chindan oyog‘i sog‘ kabi, tez yugurar edi. Yo‘lchi ichida o‘yladi: «Cho‘loq odam uchun xizmatkorlik qiyin, boyoqish Qambar bu kamchilikni bildirmaslik uchun yugura-yugura yugurik bo‘lib qolganda».

Tantiboyvachcha har safar «cho‘loq» deb qichqirar ekan, Yo‘lchiga qattiq ta’sir qilar edi: «hazil emas, mensimaslik bu» der edi ichida.

– Menga qarab o‘tiribsizmi? Olavering, – qaytib kelib dedi Qambar.– Xo‘jayinning karmoni o‘pirilganga o‘xshaydi, tolei yo‘q-da. Shu bu yil yutqizishdan boshi chiqmay qoldi. Nuqul «boy beradi». Davlat zo‘r, unchalik bilinmaydi, ammo, pirovardi yomon bo‘ladi. Ana shunda ko‘zi moshdek ochiladi. Bu xarajat, bu isrofgarchilikka tog‘ ham chidamaydi, do‘stim Yo‘lchi.

– Boyvachcha nima ish qiladi? – dedi Yo‘lchi.

– Ish? —«piq» etib kuldi Qambar.– Oshdan oling, keyin eshitasiz.

Lagan bo‘shagach, Yo‘lchi qo‘lini tortdi. Qambar laganga barmoqlarini ishqab, yaladi. So‘ng laganni chetga surib, Yo‘lchiga juda yaqin o‘tirdi, ovozini pasaytirib, so‘zlay boshladi:

– Hemirilik ishi yo‘q… Otasi o‘lganiga o‘n besh yil bo‘lib qoldi, shundan buyon har qanaqa ishni yig‘ishtirgan. Men hammasidan xabardorman. Bu odamnikida to‘rt yildan buyon ishlayman… Lekin shaharda bir mahallada bo‘lganimiz uchun, ahvolini obdan yaxshi bilaman. Xo‘jayinning dadasi katta boy edi, mol-mulkni behad yiqqan edi. Bir qancha do‘kon, yana yer-suv, yangi shaharda bir necha qo‘ralar… Chol o‘ldi, o‘g‘il yeb yotibdi: gap-gashtak, bazm, uloq, mehmon-izlom inchunin. Mulla, eshon, boy, qimorboz yog‘ilaveradi. Har kun norin, manti, shilpildoq, palov. Mana yaqinda shaharga ko‘chamiz. Haligi bir qarich bolani uylantirmoqchi. Qizni beshikda unashtirib qo‘ygan ekanlar. Shu bola xotinning ma’nisini biladimi?! O‘g‘li ham o‘ziga o‘xshaydi. Na o‘qishni biladi, na to‘qishni… Xadradagi o‘ris maktabga bir qancha oy qatnab, tashlab qochdi. Bolaning es-hushi uloqda, otda, yosh-yosh boyvachcha jo‘ralar bilan ulfatchilik qilishda. Ota-bola birlashib davlatni kemiradi. Hozir, eshitishimcha, uchdan biri qolgan emish. Bu ham sotilib-sovrilib shamolga uchadi.

Uzoqdan Tantiboyvachcha bo‘g‘ilib baqirdi: «Chilim!» Qambar so‘zini kesib, xo‘jayinga yugurdi. Bir zumda qaytib, yana shivirladi:

– O‘rtada pul xirmonday uyulgan. Oqpodshoning surati tushgan nuqul shaldirama qog‘ozlar-a… Qarasam, ko‘zimdan olov chiqib ketadi. Bir-ikki donasi menda bo‘lsa edi, qayerga borsam: «Keling-keling, mulla Qambar!» U yo‘q: «Cho‘loq Qambar, mo‘loq Qambar!»

– Xo‘jayin tanti deb tanilgan ekan, tantiligini sizga ko‘rsatdimi, Qambar aka? – dedi Yo‘lchi.

– Tanti, lekin bizga emas, – shivirladi Qambar, – o‘zining oshna-og‘aynilariga ham o‘ziga tantilik qiladi. Ziyofatlarini yegan odamlar unga Tanti ot qo‘yishgan. Menga ovqat beradi, kiyim juda to‘zisa, kiyim qilib beradi. Lekin, pulchadan yo‘qroq… Qo‘ldan berganga qorin to‘ymas, degan gapni bilasiz-ku! Ba’zi vaqtda uncha-muncha pul ham so‘rab olaman. Lekin, chirt-pirt bo‘lib qo‘ldan uchadi-ketadi. Oh, pul! Ikki tanobgina yer olsam, oz bo‘lsin, soz bo‘lsin deganday, qantday ish qilar edim. Ko‘rdingiz-ku, qancha yerga ekin ekkanman. Yolg‘iz o‘zim!.. Har yil xo‘jayinga arava-arava hosilot beraman.

– Birov ishlaydi, birov rohatini ko‘radi, yering bo‘lsa mehnati ham, rohati ham o‘zingniki bo‘ladi. Pul yig‘ib yer oling, Qambar aka! – dedi Yo‘lchi.

– Xizmatkor yolg‘iz o‘zini boqadi, bir tiyin ham tugishi qiyin. Xo‘jayinlarning ostonasi shunday la’nati bo‘lar ekan, hatlayman desang, oyog‘ingdan chalar ekan…

Shu topda xo‘jayinning mast va asabiy tovushi yangradi:

– Cho‘loq, «doruv» dan olib kel!

– Musallasga gal keldimi?– dedi Yo‘lchi.

– Eshonning boshini xumga tiqaman! – deb kuldi Qambar va qorong‘ida yo‘qoldi.

Yo‘lchi quruq namatga yotib, ustiga ko‘rpacha yopdi. Ko‘rpachadan zax hidi bilan ot shiptirining qo‘lansasi dimoqqa urdi. Buning ustiga mast qimorbozlarning baqirishi, yakkam-dukkam «xirgoyilari» qo‘shilib, Yo‘lchining uyqusini o‘chirdi. Ochiq qolgan oyoqlarini nima bilan va qanday yopishni bilmay, urinib yotarkan, boshida Qambar egilib shivirladi:

– Uxladingizmi?

– Yo‘q.

– Ichasizmi? Ozgina quyib beray. Juda xushta’m musallas.

– Sira tatib ko‘rgan emasman. Kerak emas. – Xa, xa, xa!

Qambar birdan qattiq kulib, Yo‘lchining yoniga yonboshladi. Og‘zidan musallas hidi gurkirar edi.

– Oz-moz ichib turilsa, zarari yo‘q, – gapga tushdi Qambar, – ba’zi vaqt, Yo‘lchiboy, yuragim tars yorilguday bo‘ladi, dunyo ko‘zimga qorong‘i ko‘rinadi. Ana shunaqa vaqtlarda xo‘jayindan bekitib bir-ikki piyola ichib olaman. Ba’zi vaqt o‘zi ham beradi. Asli, meni xo‘jayin o‘rgatdi. Ilgari bir qatra og‘zimga olmas edim. Goh-goh dunyoni o‘ylab, xo‘jayinga tan beraman: umr qisqa, besh kunlik dunyoda eavq surish g‘animat. Mana uning isqirt dadasi yemadi-ichmadi, ammo molini mozorga orqalab ketmadi.

– Ziqna odammidi u? – boshini ko‘tarmay so‘radi Yo‘lchi.

– Ziqnaning pir urgani edi. Xasisligini, isqirtligini hamma biladi: Kimsan terifurush falonchi boy! Lekin ko‘rgan odam yamoqchimi, bo‘zchimi deb o‘ylar edi. Qish-yoz oyog‘ida og‘ir sag‘ri kavush. Mahsi ham ming yamoq. Boshida kir, to‘zg‘igan salla, choponi ham qo‘sqi. Keyin, har vaqt yerga qarab yurar edi. Ko‘chada yotgan eski taqa, zanglagan mix, tugmacha, shunga o‘xshash balo-battarga ko‘zi tushsa, darrov olar edi. Korimga yaraydi bir kun, der ekan. Bir vaqt, yosh pallamda, ikki dona arava mixni qo‘limdan aldab olgan edi.