Текст книги "Тәрҗемә һәм дөрес сөйләм мәсьәләләре"

Юсупов Рүзәл
Тәрҗемә һәм дөрес сөйләм мәсьәләләре

КЕРЕШ СҮЗ

Хәзерге вакытта сөйләмебездә, татарча газета-журналларда, радио-телевидение тапшыруларында, фәнни хезмәтләрдә һәм рәсми кәгазьләрдә, төрле документларда, хәтта матур әдәбият әсәрләрендә дә телебезне бозып куллану күренешләренә шактый еш тап буласың. Хакыйкать шул: телдән һәм язма сөйләмебездәге ялгышлар көннән-көн арта бара.

Моның бер сәбәбе туган телне начар белү булса, икенчесе – бер телдән икенче телгә дөрес тәрҗемә итә белмәү.

Безнең тормышыбызда русчадан татарчага тәрҗемә итү әһәмиятле урын били. Мәгълүмат чараларындагы материалларның күбесе рус теленнән тәрҗемә итеп алына, тәрҗемә фәнни эшләрдә, документ һәм канцелярия кәгазьләрендә, рекламада һәм башка өлкәләрдә дә киң кулланыла. Әмма боларны, нигездә, бу эшкә өйрәтелмәгән кешеләр башкара, шунлыктан тәрҗемәдә еш кына чыганак телдә (оригиналда) белдерелгән мәгънә дә, тәрҗемә теле үзе дә бозылуга дучар була.

Бу китап, шушы проблеманы истә тотып, тәрҗемәчеләрнең сыйфатлырак итеп эшләвенә ярдәм итү максатында әзерләнде. Монда бер телдән икенче телгә тәрҗемә итүнең иң әһәмиятле кагыйдәләре (принцип, метод һәм ысуллары) бәян ителә, бүгенге көндә тәрҗемә материалларында очрый торган күп санлы тел ялгышларына анализ ясала, уңай мисаллар үрнәгендә алардан арыну юллары күрсәтелә.

Укучылардан, китапка карата фикерләрен, тәкъдимнәрен белдереп, нәшрият адресы белән авторга мөрәҗәгать итүләрен үтенәбез. Алар, рәхмәт хисләре белән кабул ителеп, киләчәк басмаларда исәпкә алыныр.

ТӘРҖЕМӘНЕҢ ТӨП ТАЛӘПЛӘРЕ
(ПРИНЦИПЛАРЫ)

Һәртөрле тәрҗемәгә куелган иң әһәмиятле, хәлиткеч таләп шуннан гыйбарәт: ул тәрҗемә ителә торган материалның (оригиналның) эчтәлеген, мәгънәсен әдәби телдә мөмкин булганча дөрес һәм тулы итеп бирергә тиеш.

Мәгънәне, эчтәлекне тулы бирү принцибы тәрҗемә төгәл булырга тиеш дигән таләп белән аерылгысыз. Тәрҗемә төгәл булмаса, анда оригиналның мәгънәсе тулы бирелә алмый һәм, киресенчә, оригиналның мәгънәсе тулы бирелмәсә, тәрҗемәнең төгәл булуы мөмкин түгел.

Төгәллек проблемасы элек-электән үк тәрҗемә мәсьәләләре белән шөгыльләнүчеләрнең игътибар үзәгендә торган һәм еш кына бәхәсләр дә китереп чыгарган…

Бу хакта В. Г. Белинский бик әһәмиятле фикерләр әйтеп калдырган. Ул тәрҗемәчеләргә оригиналның уңышлы яклары да, уңышсыз яклары да үзгәртелмичә, төгәл бирелергә тиеш дигән катгый таләп куя. Аның «Матур әдәбият тәрҗемәсендә бернинди төшереп калдырулар да, өстәүләр дә, үзгәртүләр дә булырга тиеш түгел. Әгәр әсәрдә кимчелекләр бар икән, алар да нәкъ шулай, үзгәртелмичә бирелергә тиеш» дигән сүзләре хәзерге заман тәрҗемәчеләре өчен лозунг булып торырга тиеш, ул матур әдәбият тәрҗемәсе өчен генә түгел, башка төр тәрҗемәләр өчен дә әһәмиятле.

Безнең хәзерге шартлардагы тәрҗемә практикасында аңлы рәвештә җитди сәяси хаталар җибәрү юк кебек, хәер, аның җирлеге дә калмады дияргә була. Әмма шулай да төрле сәбәпләр: тәрҗемәченең игътибарсызлыгы, оригинал телен яхшы белмәве, тәҗрибәсе җитмәве һ. б. аркасында кайбер тәрҗемәләрдә җитди генә мәгънә хаталары очрый әле. Мәсәлән, хатын-кызның иреннән яки егетеннән кечерәк булуы – гадәти хәл дигән җөмләдә кечерәк сүзе ялгыш мәгънәдә кулланылган. Тексттан аңлашылганча, җөмлә …егетеннән яшьрәк булуы – гадәти хәл рәвешендә төзелергә тиеш иде.

Мәгънә ялгышлары татар теленнән рус теленә сүзлек буенча, сүзгә-сүз (подстрочник) тәрҗемә ителгән матур әдәбият әсәрләрендә дә сизелерлек урын алып тора. Шундый хаталар аркасында, мәсәлән, Ф. Хөснинең «Җәяүле кеше сукмагы» романының русчага тәрҗемәсендә әсәрнең милли колориты, сәнгатьлелек дәрәҗәсе шактый түбәнәйгән.

Эчтәлек формадан башка булмый: алар аерылгысыз бәйләнештә. Матур әдәбият әсәренең дә тәрҗемәдә мәгънәсен, эчтәлеген, фикерен бирү турында гына сүз йөртеп, икенче телгә аның формасын да күчерү турында онытырга мөмкин түгел. Югыйсә эчтәлек һәм форма бердәмлеге бозылыр иде. Шуңа күрә оригиналның форма элементларын икенче телдә гәүдәләндерү тәрҗемә принципларының иң әһәмиятлеләреннән санала.

Форманы бирү үзмаксат түгел, аны икенче телгә күчерү оригиналның эчтәлеген тулы гәүдәләндерү бурычы белән бәйләнгән.

Тәрҗемәдә әсәрнең формасын бирү форманы тәшкил итә торган образлылык элементларын, сурәтләү чараларын, җөмлә төзелешен, сүз тәртибен, интонацияне һ. б.ны икенче телгә күчерүне, дөресрәге, икенче телдә аларга тиң чаралар табуны күздә тота. Тәрҗемәдә матур әдәбият әсәренең формасын бирү – аның сәнгатьлелек үзенчәлеген, интонациясен, эмоциональлеген, автор стилен гәүдәләндерү дигән сүз.

Оригиналның форма үзенчәлекләрен гәүдәләндерүгә күренекле тәрҗемәчеләр, теоретиклар элек-электән игътибар итеп килгәннәр һәм, тулы кыйммәтле тәрҗемәгә ирешү өчен, форма элементларын да мөмкин кадәр тулы сакларга кирәк дип исәпләгәннәр. Данлыклы «Адольф» әсәренең тәрҗемәчесе П. А. Вяземский бу хакта менә ничек язган: «Тәрҗемә ике ысул белән башкарыла: берсе бәйсез, икенчесе бәйле. Беренчесе белән эшләгәндә, тәрҗемәче, оригиналның мәгънәсен һәм рухын үзенә сеңдереп, аңа үз формаларын сала; икенчесе белән эш иткәндә, оригинал формаларын да сакларга тырыша, шул ук вакытта ул телнең стихияләрен дә исәпкә ала, әлбәттә. Беренче ысул уңайлырак, икенчесе җайсызрак, мин икенчесен сайлап алдым».

Россия тәрҗемә теориясе дә оригиналның форма үзенчәлекләре икенче телдә максималь тулы сакланырга тиеш дип өйрәтә, һәм тәрҗемәчеләр шул принципка таянып эш итәләр.

Форманы тулы гәүдәләндерү турындагы кагыйдә оригинал тәрҗемәгә стиль ягыннан туры килергә тиеш дигән принципка кайтып кала. Чыннан да, оригиналның үзенчәлекләре: сурәтләү чаралары, образлылык элементлары, интонациясе һ. б. икенче телдә тулы кыйммәтле итеп бирелә икән, бу – тәрҗемә оригиналга стиле буенча тиң дигән сүз. Икенче төрле әйткәндә, тәрҗемәче үзе эш иткән телдә авторга хас язу алымнарына: әйтик, билгеле бер характердагы тропларга, гади сөйләм сүзләренә, диалекталь сүзләргә, җөмлә төзелешенә һ. б.га туры килерлек чаралар таба һәм, шулай итеп, оригинал стиленә тиң стиль булдыра.

Сөйләгән сүзләргә йомгак ясап, матур әдәбият тәрҗемәсенә тагын бер шарт куярга мөмкин. Оригиналга мәгънәсе, эчтәлеге, формасы һәм стиль үзенчәлекләре буенча тиң тәрҗемә аңа эстетик яктан да туры килә. Чөнки матур әдәбият әсәренең эчтәлек һәм форма бердәмлеге укучыда билгеле бер эмоцияләр, кичерешләр тудыра, аңа тәэсир итә, икенче төрле әйткәндә, ул билгеле бер эстетик әһәмияткә ия була. Ә инде эчтәлек белән форма бердәмлеге икенче телгә тулы кыйммәтле килеш күчерелә икән, тәрҗемә оригиналга эстетик яктан да тиң була, һәм ул шулай булырга тиеш тә. Бу сыйфат тәрҗемәнең төп принципларыннан берсен тәшкил итә.

Тәрҗемәдә кайчак ялгыш төгәллеккә тиңләштерелә торган, ләкин, асылда, аның белән уртаклыгы булмаган бер төшенчә – хәрефкә-хәреф тәрҗемә (буквализм) төшенчәсе бар.

Тәрҗемә теориясе хәрефкә-хәреф тәрҗемә итү булмаска тиеш дип өйрәтә. Чөнки, болай эшләгәндә, оригиналның эчтәлеген, мәгънәсен, сәнгать үзенчәлекләрен, авторның стилен тулы биреп булмый, шуның өстенә тәрҗемә теленең нормалары бозыла, һәм ул укучыга авыр аңлашыла.

Хәрефкә-хәреф тәрҗемә методы белән эш иткәндә, тулы кыйммәтле, оригиналга тиң тәрҗемәгә ирешеп булмавы турындагы фикер элекке вакытлардан ук күп кенә күренекле әдәбият, тел әһелләре тарафыннан әйтелгән. Мәсәлән, А. С. Пушкин ук инде хәрефкә-хәреф тәрҗемәләрне тәнкыйтьләп чыккан булган. Мильтонның «Югалган оҗмах» әсәренең тәрҗемәсе турында ул болай дип язган: «Һичшиксез, Шатобриан, Мильтонны сүзгә-сүз бирергә тырышса да, тәрҗемәсендә мәгънә һәм әйтелеш дөреслеген саклый алмаган. Сүзгә-сүз тәрҗемә беркайчан да дөрес була алмый». Хәрефкә-хәреф тәрҗемәне төгәллек белән бутарга ярамый. Тәрҗемәдә төгәллек принцибы ул – оригиналның мәгънәсен, форма үзенчәлекләрен мөмкин кадәр дөрес итеп, ягъни оригиналны максималь тулы итеп бирүгә юнәлтелгән принцип. Шушы бурычны үтәү процессында оригинал теленең теге яки бу элементлары икенче телгә сүзгә-сүз күчерелергә мөмкин. Ләкин бу аңлы рәвештә оригинал үзенчәлекләрен бик төгәл, тулы бирү максатында эшләнелә, һәм монда оригиналның эчтәлегенә дә, формасына да зыян килми, тәрҗемә теле дә бозылмый. Хәрефкә-хәреф тәрҗемә ул шундый тәрҗемә: анда оригинал теле элементларын калькалаштыру аның эчтәлек һәм форма бердәмлеген тулы бирүгә хезмәт итми, киресенчә, аны ялгыш, буталчык итеп күрсәтә, шуның өстенә тәрҗемә теленең нормаларын боза. Димәк, төгәллек төшенчәсе тулы кыйммәтле, дөрес тәрҗемәне күздә тотса (төгәл тәрҗемә составына, аның бер өлеше буларак, урынлы сүзгә-сүз тәрҗемә керергә мөмкин), хәрефкә-хәреф тәрҗемә начар тәрҗемәне, тискәре күренешне белдерә.

Тәрҗемә хәрефкә-хәреф булмаска тиеш дигән принцип иҗадилыкны күздә тота. Оригиналга тиң тәрҗемәгә иҗади эшләгәндә генә ирешергә мөмкин. Машина тәрҗемәсеннән кала һәртөрле тәрҗемә – иҗади процесс. Бу – төзелешләре буенча һәр телнең төрлечә, үзенчәлекле булуы һәм шунлыктан алар арасында һәр очракка яраклы даими эквивалентлар табарга мөмкин булмау белән аңлатыла. Билгеле бер тел чаралары белән белдерелгән мәгънәне, фикерне, сәнгатьлелекне икенче бер тел чаралары ярдәмендә чиксез күптөрле вариантларда бирергә мөмкин. Тәрҗемәченең бурычы – шул күптөрле вариантларның берсен, эчтәлеге, формасы буенча оригиналга мөмкин кадәр якынрагын эзләп табу. Әнә шул эзләү иҗадилыкны тәшкил итә дә инде.

Иҗадилык тәрҗемә ителә торган материалның төрле жанрларында төрле дәрәҗәдә чагыла. Матур әдәбият тәрҗемәсендә, бигрәк тә поэтик тәрҗемәдә, күбрәк сурәтләү чаралары, образлылык элементлары белән эш ителгәнгә, иҗадилык башка төр материаллар тәрҗемәсендәгегә караганда шактый көчлерәк була. Фәнни әдәбият һәм аеруча эш кәгазьләре тәрҗемәләрендә, күбрәк терминнар белән эш ителгәнгә, иҗадилык чагыштырмача кечкенәрәк урын ала. Ләкин анда да сүз сайлау, җөмлә төзү мөмкинлекләре шактый зур.

Тәрҗемә теориясе һәм практикасы өчен тәрҗемәченең иҗат иреге белән үзиреклелеген, башбаштаклыгын бутамау, алар арасында чик үткәрә белү бик әһәмиятле.

Тәрҗемәче иҗаты бары тел өлкәсенә генә карый. Оригиналның эчтәлегенә, мәгънәсенә, сәнгатьлелегенә, стиль үзенчәлекләренә килгәндә исә, тәрҗемәче иҗаты турында бернинди сүз булуы мөмкин түгел. Тәрҗемәченең бурычы – оригиналның эчтәлеген, авторның фикерләрен, стилен икенче телгә мөмкин кадәр тулы, төгәл итеп күчерү. Тәрҗемәнең асылы шуннан гыйбарәт. Бу принципиаль әһәмияткә ия. Югыйсә кайбер тәрҗемәчеләр, иҗат иреге дигән төшенчәне ялгыш аңлап яки белә торып, оригиналны үзләренә ошаганча үзгәртәләр. Нәтиҗәдә әсәрнең мәгънәсе бозыла, автор стиле югала, ул тәрҗемәче кулы белән алмаштырыла. Монда инде тәрҗемәче иҗаты тел өлкәсенә, оригиналны икенче телгә мөмкин кадәр тулырак бирү максатында тел чаралары эзләү, сайлауга гына кайтып калмый, бәлки оригиналның бөтен эчтәлегенә, образларына, сурәтләү чараларына һ. б.га кагыла. Ягъни оригинал, тәрҗемәче теләгәнчә үзгәртелеп, яңадан эшләнелә.

Тәрҗемә тарихында авторны «төзәтү», әсәрне «бизәү», «шомарту» хәлләре шактый күп булган. Россиядә XIX гасырда «үз табигатеңә җайлаштыру» принцибы белән тәрҗемә итү зур урын алып торган. Андый тәрҗемә нәтиҗәсендә, әйтик, Көнбатыш язучылары руслаштырылган, әсәрләрдәге вакыйгалар Россия җирлегенә күчерелгән, Париж – Мәскәүгә, Пьер Иванга әверелдерелгән. Мондый төзәтүнең, ягъни әсәрнең үз җанын алып икенче җан кертүнең чын тәрҗемә эше белән бернинди уртаклыгы юк. Шунлыктан әдәбиятның алдынгы вәкилләре «төзәтеп» тәрҗемә итүләрне тәнкыйтьләп килгәннәр. Мәсәлән, А. С. Пушкин «матурайтып» тәрҗемә итүләргә каршы чыккан, тәрҗемәдә оригиналның милли сәнгать үзенчәлеген сакларга кирәк һәм мөмкин дип санаган, моны үзенең тәрҗемә практикасы белән раслаган.

Тәрҗемәченең иҗат иреге турында В. Г. Белинский сүзләре дә бик әһәмиятле. Ул, В. А. Жуковскийның мәгълүм формуласы белән бәхәскә кереп, тәрҗемәче иҗаты тел өлкәсеннән ары китмәскә тиеш дигән фикер белдерә: «Проза тәрҗемәчесе – кол, шигырь тәрҗемәчесе – көндәш, диләр. Көндәш дип әйтү яртылаш кына дөрес: тел, стиль, шигырь юлы, кыскасы, әйтелеш буенча гына көндәш, ләкин фикер, эчтәлек буенча түгел. Монысында ул – кол. Тәрҗемәче таланты ул – форма таланты, чит әсәрләрнең рухына төшенү һәм аларның матурлыгын тою сәләте булганда гына, әлбәттә».

Үзирекле тәрҗемә итүнең сәбәпләре берничә. Шуларның беренчесе укучылар чит әдәбият әсәрен туган телләрендә укысыннар, җиңелрәк үзләштерсеннәр, тулырак аңласыннар иде дигән теләктән гыйбарәт. XIX гасырда Россиядә үзенә күрә бер принципка әверелгән «төзәтеп» тәрҗемә итүнең нигезендә шушы сәбәп яткан.

Икенче сәбәбе тәрҗемәченең оригиналны ошатмыйча, теге яки бу урынын килештермичә, үзе теләгәнчә төзәтүендә, аерым урыннарын кыскартуында яки бөтенләй төшереп калдыруында. Мондый хәл хәзерге вакытта, мәсәлән, Россия халыклары телләреннән, шул исәптән татарчадан русчага тәрҗемәләрдә шактый еш күренә. Кайбер рус тәрҗемәчеләре, үзләренең иҗат иреген, тәрҗемәче хокукын кирәгеннән артык кулланып, чама хисен югалтып, тәрҗемә итә торган әсәрләрне үзләре теләгәнчә төзәтәләр, үзгәртәләр. Мәсәлән, Россия халыклары телләреннән рус теленә тәрҗемәләрнең кайберләре үзирекле эшләнә һәм шуның нәтиҗәсендә әсәрләрнең милли колориты, сәнгать көче кими.

Тәрҗемәченең үзиреклелегенә китергән сәбәпләрнең тагын берсе тәрҗемә эшенең авырлыгында: кайчак хәтта бер телдә әйтелгән фикерне икенче телдә белдерү үзеңчә, яңача әйтүдән дә кыен була. Менә шул сәбәпле кайберәүләр тәрҗемә итәсе урында язучы өчен иҗат итә башлыйлар. Бу хакта «Илиада» әсәренең (Гомер) тәрҗемәчесе Н. И. Гнедич гыйбрәтле сүзләр әйтеп калдырган: «…үзирекле тәрҗемә оригинал өчен түгел, тәрҗемәче өчен файдалырак… Бизәү, дөресрәге, Гомер шигырен безнең төскә буяп җибәрү бер дә авыр эш түгел, ул купшырак, зиннәтлерәк булып күренәчәк һәм безгә ныграк ошаячак, ләкин аны нәкъ Гомердагыча итеп, начаррак та, яхшырак та итмичә саклау – шактый кыен эш. Тәрҗемәченең вазифасы һәм хезмәте (бу хезмәт җиңел түгел) менә шуннан гыйбарәт. Квинтилиан моны аңлаган булган: «Шундый ук итеп эшләүгә караганда арттырыбрак эшләве җиңелрәк».

Үзиреклелек тәрҗемәченең оригинал телен яхшы белмәве яки бөтенләй белмичә сүзгә-сүз эшләве аркасында да була: тәрҗемәче, оригиналны аңлап бетермәгәнлектән, кайбер урыннарны бозып тәрҗемә итә яки, фантазиясен эшкә җигеп, язучы урынына үзе өстәп яза.

Нинди генә сәбәпләр булмасын, үзиреклелек чын, дөрес тәрҗемә принциплары белән сыеша алмый, һәм ул тәрҗемә практикасыннан бөтенләй төшеп калырга тиешле башбаштаклык күренеше итеп санала. А. Агатов сүзләре белән әйткәндә, тәрҗемәчегә чикләнмәгән ирек бирү тәрҗемәнең тәрҗемә икәнлеген онытуга китерә. Тәрҗемәченең иреклелеге икенче нәрсәдә – оригиналны югалтусыз бирү өчен, туган телдә тиешле чаралар эзләп табуга чикләнмәгән хокукы булуда. Димәк, тәрҗемәченең иҗат иреклелеге оригиналны – аның мәгънәсен, эчтәлеген, сәнгать үзенчәлекләрен – башка телдә мөмкин кадәр тулы итеп бирү өчен тиешле тел чараларын сайлап алу мөмкинлегендә.

Оригиналны икенче телдә дөрес, тулы гәүдәләндерүнең төп һәм беренче шарты – тәрҗемәченең ике телне дә камил белүендә. Бик яхшы тәрҗемә итү өчен, оригинал һәм тәрҗемә телләренең әдәби формаларын гына түгел, халыкның сөйләм телен, диалектларны һ. б.ны да белергә кирәк. Кыскасы, тәрҗемәче ике телне дә бөтен тулылыгы, нечкәлеге белән белергә тиеш.

Шуның өстенә тәрҗемәчедән оригиналда сурәтләнгән халыкның тормышын, тарихын (әгәр дә оригинал матур әдәбият әсәре яки, әйтик, тарих китабы икән) һәм, гомумән, оригиналда сүз барган вакыйга-хәлләрне шактый әйбәт белү таләп ителә.

Тәрҗемәдә бик әһәмиятле принципларның тагын берсе шуннан гыйбарәт: тәрҗемә дөрес, аңлаешлы, әдәби телдә булырга (аңлы рәвештә кертелгән гади сөйләм элементларын исәпкә алмаганда), тел нормалары бозылмаска, шуның өстенә матур әдәбият тәрҗемәсенең теле оригинал теле кебек үк җанлы, образлы, бай, эмоциональ булырга тиеш.

Йомгаклап әйткәндә, тәрҗемәнең төп принциплары түбәндәгеләрдән гыйбарәт:

• Тәрҗемәдә оригиналның эчтәлеген, мәгънәсен һәм идеясен максималь тулы, төгәл бирү зарур.

• Тәрҗемәдә оригиналның форма үзенчәлекләре, автор стиле, сәнгатьлелек, милли үзенчәлеге (матур әдәбият тәрҗемәсендә) мөмкин булганча тулы гәүдәләнергә тиеш.

• Тәрҗемә оригиналга стиле буенча һәм эстетик яктан тиң булганда гына матур була.

• Хәрефкә-хәреф тәрҗемә булырга тиеш түгел.

• Тәрҗемә – иҗади процесс.

• Тәрҗемәченең иҗат иреге – оригиналны тулы гәүдәләндерү өчен тел чараларын сайлауда чиксез зур мөмкинлекләр булуда.

• Тәрҗемәченең үзиреклелеге, башбаштаклыгы дөрес, төгәл тәрҗемә принципларына каршы килә.

• Тулы кыйммәтле тәрҗемәгә ирешүнең төп һәм беренче шарты – тәрҗемәченең ике телне дә: оригинал һәм тәрҗемә телләрен бик яхшы белергә тиешлеге. Тәрҗемәчедән шулай ук тәрҗемә ителә торган материалның эчтәлеген белүе, анда сөйләнгән вакыйга-хәлләрдән хәбәрдар булуы да таләп ителә.

• Тәрҗемә теле әдәби нормаларга туры килергә, аерым алганда, матур әдәбият тәрҗемәсенең теле оригиналдагыча җанлы, бай, эмоциональ булырга тиеш.

ТӘРҖЕМӘ БЕРӘМЛЕКЛӘРЕ

Тәрҗемә теориясе һәм практикасы өчен тәрҗемәнең төп берәмлеге яки тәрҗемәнең беренче элементы дигән төшенчәне билгеләү әһәмиятле, чөнки кайбер мәсьәләләрне дөрес яки ялгыш хәл итү әлеге төшенчәне төрлечә аңлауга бәйләнгән.

Бөтен әсәрне, текстны, хәтта бер битне генә дә тоташ тәрҗемә итеп булмый. Шунлыктан тәрҗемәче, гадәттә, оригинал текстын билгеле бер кисәкләргә, берәмлекләргә бүлгәли дә аларның мәгънә һәм сәнгатьлелек эчтәлеген икенче телгә шулай ук аерым берәмлекләр ярдәмендә күчерә. Әнә шул берәмлекләрне – тәрҗемә берәмлекләре дип, аларның иң күп кулланылганын исә тәрҗемәнең төп берәмлеге дип йөртәләр.

Л. Бархударов фикеренчә, телдәге һәртөрле берәмлек – фонемадан алып бөтен бер текстка кадәр – тәрҗемә берәмлеге булып тора ала. Шул ук вакытта тәрҗемә берәмлеге бер текст эчендә үк даими үзгәреп тора – ул әле сүз, әле сүзтезмә, әле җөмлә була. Бу фикер практикада раслана.

Тәрҗемәнең төп, чагыштырмача даими берәмлегенә килгәндә, теориядә бердәм фикер әлегә юк. Андый берәмлек – В. Россельс сүзләре белән әйткәндә, текстның тәмамланган кисәге яки текст кисәге; Е. Эткинд һәм Л. Н. Соболевча – фраза; В. Е. Шор, Н. И. Фельдман, С. Фәйзуллин фикеренчә – җөмлә, кайбер галимнәр карашынча – период (тезем).

Текстның тәмамланган кисәге яки текст кисәге дигән төшенчә аермачык түгел, шунлыктан аны төп берәмлек мәгънәсендә куллану тәрҗемә методларын эшләү өчен максатка ярашлы була алмый: ул үзирекле тәрҗемәгә юл ача.

Фраза, период терминнары еш кына җөмлә мәгънәсендә кулланыла, ә кайчакта алар параллель дә йөриләр. Бу әлеге терминнарның мәгънәләре аерылып бетмәү белән аңлатыла булса кирәк. Ләкин монда бернәрсә ачык билгеле: авторларның бик күбесе, тәрҗемәнең төп берәмлеге турында сүз йөрткәндә, җөмләне күздә тота.

Җөмләнең лингвистик категория буларак тәрҗемәдәге төп берәмлек функциясендә йөрүе бигрәк тә шуның белән аңлатыла: һәртөрле телдә дә сөйләмнең тәмамланган, бөтен, төп берәмлеген җөмлә тәшкил итә.

Тәрҗемәнең төп берәмлеге итеп җөмләне алу тел белән фикерләүнең бердәмлеге турындагы марксистик фикергә кайтып кала. Материалистик диалектика, төп логик категорияләр төрле халыклар өчен уртак, дип карый. Шуның белән бергә, логик һәм синтаксик категорияләр арасында билгеле бер бәйләнеш тә бар. Төп логик категорияләр төрле халыклар өчен уртак булганга күрә, бер тел җөмләсенә салынган фикерне икенче тел җөмләсе ярдәмендә тәрҗемә итү мөмкинлеген академик В. В. Виноградов тарафыннан бәян ителгән кагыйдә дә – җөмләнең субъект-предикат структурасы гомумкешелек характерда дигән кагыйдә – ачык раслый.

Төп берәмлек мәсьәләсе тәрҗемәдә оригиналның синтаксик бүленешен саклау проблемасы белән турыдан-туры бәйләнгән. Ә бу проблеманы дөрес хәл итү – төп нөсхәнең мәгънәсен, форма үзенчәлекләрен, автор стилен тулы бирү өчен әһәмиятле шартларның берсе.

Әйтергә кирәк, оригиналның синтаксик бүленешен, нигездә, җөмләләрен саклау мәсьәләсе һәрвакыт бертөрле генә хәл ителми.

Кайбер теоретиклар һәм практиклар оригиналның синтаксик бүленешен тәрҗемәдә сакламау ягында торалар. Моны алар, төрле телләрнең грамматик төзелешләре төрлечә, шуның аркасында оригиналның синтаксик төзелешен тәрҗемә теленә күчерү туган тел нормаларын җимерүгә китерә һәм, димәк, тәрҗемәнең сыйфатын түбәнәйтә, дип дәлиллиләр. Ләкин монда ике нәрсә исәпкә алынып җитми. Беренчедән, тәрҗемәдә оригинал җөмләсен саклау аның структур төзелешен дә икенче телгә күчерү дигән сүз түгел, бу очракта сүз барыннан да бигрәк оригинал җөмләсен тәрҗемә телендә дә җөмлә итеп саклау турында бара. Икенчедән, төрле телләрдә, хәтта кардәш булмаган телләрдә дә уртак синтаксик үзенчәлекләр бар. Ә бу хәл тәрҗемәдә оригиналның структур төзелешен гәүдәләндерү мөмкинлеген дә бирә.

Бик күп авторлар, менә шушы фикерне исәпкә алып, тәрҗемәдә оригинал җөмләсе, кагыйдә буларак, сакланырга һәм шулай ук җөмләнең структур төзелеше дә (әгәр ул туган тел нормаларын бозуга китермәсә) мөмкин кадәр тулы гәүдәләнергә тиеш дигән карашта торалар. Тәрҗемәдә оригинал җөмләсен саклауның оригиналдагы синтаксик сурәтләү чараларын гәүдәләндерүгә һәм мәгънәне төгәлрәк бирүгә нык ярдәм иткәнлеген исәпкә алсаң, ул карашның һичшиксез дөреслегенә шикләнергә урын калмый.

Тәрҗемә турындагы күп кенә хезмәтләрдә, оригиналның синтаксик бүленешен саклау юлы белән тәрҗемәдә аның ритмын, интонациясен гәүдәләндерүгә ирешергә мөмкин, дип әйтелә. Л. Н. Соболев, оригиналның ритмын гәүдәләндерү өчен, төп нөсхәдәге кыска җөмләләрне – тәрҗемәдә дә кыска итеп, озын җөмләләрне тәрҗемәдә дә озын итеп бирергә кирәк, дигән фикердә. Кайбер белгечләрнең озын җөмләләрне тәрҗемә итү кыен һәм мөмкин түгел дип әйтүләрен истә тотып, ул, оригиналның катлаулы конструкцияләрен бирү өчен, һәр телдә дә тиешле синтаксик формалар бар, һәм аларны эзләп табарга тырышырга гына кирәк, ди.

Тәрҗемәдә оригиналның озын җөмләләрен бүлгәләмичә бирергә кирәк дигән фикер В. Станкевич мәкаләсендә бик ышандырырлык итеп әйтелгән: «Әле дә булса озын җөмләләрне автордагыча итеп бирергәме, әллә кечерәк җөмләләргә бүлгәләргәме дигән бәхәсләр бара. Җанлы, бөтен бер җөмләне алай ясалма рәвештә бүлгәләү белән килешеп булмый, чөнки киселгән, өзелгән фразалар суммасы күптармаклы агачка охшый: бөтен кисәкләре дә үзара автор фикеренең (ә ул фикер үзен белдерү өчен нәкъ менә шушы ысулны сайлап алган) бердәм агымы белән бәйләнгән; озын җөмләләр (периодлар) алар – сәнгатьле фикерләүнең үзенә бер төре, үзенә бер сурәтләү алымы, язучы стиле».

Җөмләнең озынлыгы яки кыскалыгы билгеле бер телгә генә хас үзенчәлек түгел, чөнки һәр телдә җөмләләрнең озыны да, кыскасы да бар. Озын яки кыска җөмләләр белән язу – язучының үзенчәлеге, шәхси стиле. Шуңа күрә дә тәрҗемәдә автор стилен, оригиналдагы синтаксик бүленешне үзгәртеп биреп булмый. Л. Н. Толстой, Н. В. Гоголь әсәрләрен тәрҗемә иткәндә, җөмләләрне бетерсәң, анда автор кулын танып булмас иде.

Моннан тыш, оригиналдагы озын, катлаулы җөмләне тәрҗемәдә бүлгәләп бирү фикер бөтенлеген, эзлеклелеген боза, димәк, оригиналның мәгънәсенә зыян китерә.

Безнең илдәге күп телләрне берсен икенчесенә тәрҗемә итү практикасыннан күренгәнчә, төрле жанрдагы материалларда тәрҗемәнең төп берәмлеге функциясен, нигездә, җөмлә үти, ягъни оригинал җөмләсе тәрҗемә телендә күпчелек очракта саклана. Поэтик тәрҗемә генә әлеге караштан берникадәр читтә тора. Бу поэтик тел төзелешенең үзенчәлеге белән бәйләнгән.

Русчадан татарчага тәрҗемәдә дә оригиналның синтаксик бүленеше, кагыйдә буларак, саклана. Дөрес, кайчакта төрле сәбәпләр аркасында рус җөмләләре, бигрәк тә озын, катлаулы җөмләләр, кирәксезгә бүлгәләнеп бирелә, һәм нәтиҗәдә оригиналдагы фикернең диалектик бердәмлеге, органик бәйләнеше йомшара, бөтенлеге, эзлеклелеге бозыла, шулай ук төп нөсхәнең ритмы, интонациясе бирелеп җитми. Мәсәлән: В ту ночь приехал я в Симбирск, где должен был пробыть сутки для закупки нужных вещей, что и было поручено Савельичу (А. Пушкин) дигән иярченле кушма җөмлә тәрҗемәдә бүлеп, ике мөстәкыйль җөмлә итеп бирелгән: Шул ук төнне Сембергә барып җиттем; кирәк-яракларны алу өчен, мин анда бер тәүлек торырга тиеш идем. Әйберләр алу эше Савельичка тапшырылган иде. Оригиналда кирәк-яраклар сатып алу эшенең Савельичка тапшырылуы турындагы фикер өстәмә рәвештә, сүз уңаенда гына әйтелә, ә төп фикер – яшь Гринёвның Сембергә китүе һәм анда бер тәүлек торырга тиешлеге. Тәрҗемәдә исә, что и было поручено Савельичу дигән иярчен җөмлә мөстәкыйль булып киткәнгә, икенчел дәрәҗәдәге, өстәмә фикер төп фикергә әйләнгән. Өстәвенә оригинал җөмләсеннән бүленеп чыккан җөмләләрнең икенчесе сүз барышындагы эзлеклелекне җуя, һәм ул җөмлә белдергән фикер белән алдагы җөмләдән аңлашылган фикер арасында органик бәйләнеш югала. Что и было поручено Савельичу дигән иярчен җөмләне кереш җөмлә итеп, оригинал җөмләсен бөтен килеш тәрҗемә иткәндә, әйтелгән җитешсезлекләрдән котылырга мөмкин. Ул чагында тәрҗемә мондый яңгыраш алыр иде: Мин ул көнне Сембергә барып җиттем, анда кирәк-яраклар алу өчен (бу эш Савельичка тапшырылган иде), бер тәүлек торырга тиеш идем.

Шуны ачыклап әйтергә кирәк: тәрҗемәдә оригинал җөмләсен саклау принцибының хәрефкә-хәреф тәрҗемә белән бернинди уртаклыгы юк, чөнки ул оригиналның синтаксик структурасын тәрҗемә теленә күчерүне һәм хәрефкә-хәреф тәрҗемә итүне мәҗбүри итеп куймый. Монда сүз билгеле бер телдәге җөмлә белдергән мәгънәне икенче телгә җөмлә рәвешендә күчерү турында бара. Ул ике җөмләдәге сүзләр төп мәгънәләре белән бер-берсенә бөтенләй туры килмәскә дә мөмкин. Ләкин тәрҗемә телендәге җөмлә гомуммәгънәсе буенча оригинал телендәге җөмләгә туры килергә тиеш.

Шулай итеп, без тәрҗемәнең төп берәмлеге – җөмлә, һәм тәрҗемәдә оригиналның синтаксик бүленеше, кагыйдә буларак, сакланырга тиеш дигән нәтиҗәгә килдек. Ләкин бу кагыйдәнең чыгармасы да бар. Эш шунда: телләр төзелешендә специфик үзенчәлекләр булу сәбәпле, кайчак оригинал җөмләсен, мәгънәгә зыян китермичә һәм тәрҗемә теле нормаларын бозмыйча, бөтен килеш саклап булмый. Шунлыктан аны бүлгәләп тәрҗемә итәргә туры килә.

Русчадан татарчага тәрҗемә практикасында була торган оригинал җөмләсен бүлеп тәрҗемә итү очракларының кайберләре рус, татар телләренең синтаксик төзелешендәге, аерым алганда, иярченле кушма җөмләләр структурасындагы специфик үзенчәлекләр белән бәйле. Әйтик, рус телендәге который, чей, где теркәгечләре ярдәмендә төзелгән иярченле кушма җөмләләр – татар теле белән чагыштырганда, бик үзенчәлекле күренеш, һәм шуңа күрә аларны күп очракта бөтен килеш тәрҗемә итеп булмый. Берничә мисал карыйк: Матушка отыскала мой паспорт, хранившийся в её шкатулке вместе с сорочкою, в которой меня крестили, и вручила его батюшке дрожащею рукою (А. Пушкин). – Минем паспорт әнкәй шкатулкасында мине чукындырган чагында кидертелгән күлмәк белән бергә саклана иде. Әнкәй, аны эзләп алып, калтыранган кулы белән әткәйгә бирде; Мне хочется коротко рассказать о некоторых наших депутатах, чьим трудолюбием, неуёмностью характера и душевной щедростью можно только восторгаться («Ә.т.»). – Мин кыскача гына үзебезнең депутатлар турында әйтеп китәргә телим. Аларның эшчәнлегенә, тынгысызлыгына һәм киң күңеллелегенә сокланмый мөмкин түгел. Бу мәсьәләдә тәрҗемәчегә шуны истә тоту әһәмиятле: оригинал җөмләсен бүлү – ирексездән күрелә торган чара, һәм ул практикада чагыштырмача сирәк очрый. Тәрҗемәче башта оригиналдагы синтаксик бүленешне саклауның бөтен мөмкинлекләрен барлап чыгарга (ә андыйлар, гадәттә, шактый күп була) һәм бер мөмкинлек тә булмаган очракта гына оригинал җөмләсен бүлеп бирергә тиеш.

Тәрҗемә практикасында оригиналдагы мөстәкыйль җөмләләрне берләштереп, кушып бирү очраклары да бар. Берләштерелгән җөмләләр, гадәттә, күләмнәре белән зур түгел һәм төзелешләре буенча гади булалар. Җөмләләрне берләштерү мондый факторларга бәйле: 1) җөмләләр арасында бәйләнеш бик тыгыз; 2) җөмләләрдә фикер бердәмлеге бар; 3) җөмләләрдә фикер тәмамланмаган; 4) берләштерүне стиль кагыйдәләре таләп итә; 5) берләштерүне тәрҗемә теленең грамматик үзенчәлекләре таләп итә. Бу факторлар аерым-аерым да, бергә дә килергә мөмкин. Мәсәлән: Небо прояснилось. Сразу стало светло (Н. Носов) җөмләләрен кушып тәрҗемә итү (Күк йөзе ачылып, дөньялар яктырып китте) ике фактор белән аңлатыла: 1) җөмләләр арасында тыгыз бәйләнеш бар (алар үзара сәбәп-нәтиҗә мөнәсәбәте белән бәйләнгән); 2) татар теле синтаксисына кечкенә күләмле ике гади җөмләне -ып/-еп хәл фигыль кушымчасы ярдәмендә берләштерү хас.

Түбәндәге мисалда да берничә факторның бергә килүен күрәбез:

Вот в чём, собственно, смысл моей профессии. Приносить радость людям, приближать осуществление их мечты («Т. н.»). – Кыскасы, монтажчы һөнәренең асылы менә шунда, ягъни кешеләргә шатлык китерүдә, хыялларын тормышка ашыруны тизләтүдә («Т. х.»).

Ләкин оригинал конструкцияләрен кушып тәрҗемә итү белән мавыгырга ярамый. Югыйсә бу теманың башында ук әйтелгән принцип – оригинал җөмләсе мөмкин булганча сакланырга тиеш дигән принцип – бозылачак.