Текст книги "Яшен ташы / Непоседа (на татарском языке)"

Яшен ташы

Поезддан төшкәч, авылга ерак түгел. Йә почта машинасы очрый, йә район үзәгеннән кайтып килүче атлыга юлыгасың. Һич югы, сөт, ипи ташый торган трактор куып җитә. Урманны чыккач, инеш кичәсе. Ә аннары инешебез кочаклап алган ярымутраудагы болынлыкка килеп чыгасың. Болын әллә кайларга сузылган чишмәле тауларга барып тоташа. Ә тау астында – безнең авыл. Бөдрә-бөдрә талларга төренеп утыра ул.

Инеш буендагы тупыллар мамык очыра. Ап-ак, җып-җылы кар явамыни! Шундый рәхәт! Инде әнкәй кабартма пешерәдер, каладан кунакка кайтасы улын сагынып беткәндер, бик тә ягымлы тавышы белән әкрен генә җырлыйдыр:

 
Сандугачлардан сорадым,
Җилләр исәме, диеп.
Искән җилләрдән сорадым,
Улым исәнме, диеп.
 

Аһ, шайтан алгыры! Әлеге тавышны ишеткәч сискәнеп киттем. Тал мамыклары да, сандугачлар да, мич авызы янында табагач тотып басып торган әнкәй дә әллә кая югалды. Мин утырган ат арбасы «дык» итеп бер якка чөңкәйде. Арт көпчәкнең берсе янтаеп төшкән. Көпчәк тешләре шартлап сынды, тугым тау астына тәгәрәде.

– Килеп җиттек, – диде Гыйлаҗ абзый. – Бар, син атлый тор. Безнекеләрнең берәрсен күрмәссеңме. Синнектәге «запаска» ны җибәрсеннәр. Болай сөйрәтеп кенә кайтырыең, бу ат чистый эштән чыгасы. Алты йөз дә унике данә ипи уен-муенмыни?

…Гыйлаҗ абзыйның олы малае, «матай» га атланып, әтисе янына чапты.

Әнкәй, чыннан да, кабартма пешерә иде. Бу юлы да кайтуыма бик сөенде. Телендә – кайткан саен әйтә торган бер сүзе:

– Укуың бик өшәндермиме, балам?

Сөт белән җылы кабартма ашый-ашый:

– Юк ла, әни, – дигән булам. Сүзне уку тирәсендә бик куертып торасы килми.

Мин авылга кайтып төшкән саен, яныма Гыйлаҗ абзыйның төпчеге Гадел кереп җитә. Алар безнең күршедә генә торалар. Күчтәнәч-фәлән өмет итеп керүе түгел малайның, юк, олылар белән аралашырга ярата ул. Әле үзенә җиде генә яшь тулса да, ни галәмәттер, үз ишләре белән аралашуны бик үк өнәп бетерми.

Бу кайтуымда ул инеш аркылы салынган басма өстендә, зурлар шикелле, ике кулын чалбар кесәләренә тыккан хәлдә очрады.

Гадәттәгечә, кырыс караш, яшьтәшләренә хас булмаган җитдилек. Холык-табигате «олпат» булса да, үзенең тәнендә яра җөйләре, күгәргән эзләр күп. Мин аны-моны абайлап сүз катканчы, кояшта янып каралган нәни кулын шап итеп учыма бәрде.

– Нихәл, брат! Ни белән кайттың?

– Атаңа утырып. Юлда ватылып калды.

– Кай җире ватылды?

– Көпчәге таралды.

– Ни әйттем мин аңа, бер янасың шул кыйшык көпчәгең белән, дидем. Шулай була ул…

Әтисе өчен көенәме, әллә сүзенең дөрескә чыгуына тантана итәме – аңламассың.

Мин шулчак аның баш бармагының бер буыны юклыгын күреп алдым.

– Тагын нинди бәлага тарыдың инде, шайтан?

– Әй, тоймыйм да мин аны! Бер ай бар инде аңа. Тегермәнче Сәләхиләрдә такта ышкылый торган ни бар бит әле, име? Электрга көйләнгән ул. Ышкылап карамакчы идем үзләре өйдә юкта. Менә шунда эләктереп алды.

– Мә, сагыз чәйнә, – дип, мин аңа каладан алып кайткан күчтәнәчне суздым.

– Юк ла, хатын-кыз шикелле! – диде ул, сузып кына. – Белмим инде, алайса, Гөлнарага гына бирсәм тагын.

Гөлнара – үзеннән ике яшькә генә олы апасы.

Кайтканымның икенче көнендә, йокыдан торуыма ук, капка төбендә туйра бүрәнәгә утырып, Гадел мине көтә иде.

– Нишләргә соң исәп, брат, – диде ул, үз яшьтәшенә дәшкәндәй.

– Күз күрер әле тора-бара, анысын алдан әйтә алмыйм. Йокыдан торгач, нәни генә физзарядка ясап алмыйча булмас, тәнне язып, – дим. Үзем аңа карыйм. «Физзарядка» сүзен беренче ишетүен йөзеннән шәйлим. Бер мәлгә генә югалып калса да, сер бирми бу.

– Сәләхиләрдән үзем алып чыгам, нинди корал кирәк?

Агач эшенә битараф булмаганымны белә Гадел. «Физзарядка» ны, чыннан да, юнып ясый торган әйбер дип аңлаган!

Уңайсыз хәлдә калдырасым килми тегене, аныңча итеп:

– Ашыкма, брат, әйдә бакчага кереп, бераз тәнне язып алыйк әле бер, – дим.

Ике өянке арасындагы турникта уйнавымны ул башын кыңгыр салып, тынсыз калып карап торды.

– Менгез…

Мин ясаган күнегүләрне күрсәтмәкче булган, күрәсең. Мыек астыннан гына елмаеп, турникка «элеп» куйдым моны. Тунарга асып куелган түшкә сыман чайкалып-чайкалып торды да «дыңк» итеп җиргә егылып төште малай.

Мондый биеклектән мәтәлеп төшүгә, берәү булса, ут чыккандагыдай, бөтен очны аякка бастырып, чыр-чыр елар иде. Тик Гадел андыйлардан түгел. Әтисе, күрше-күлән аны «яшен ташы» дип юкка атамаган икән. Малай ир-ат ролен бөтен рәвешенә китереп уйный белә. Ә ир-атның күз яшьләренә төн белән ир үзе генә шаһит, диләр бит. Гаделнең күзләрендә куркуның әсәре дә юк, киресенчә, гаҗәпсенү тулы күзләр бер миңа, бер турникка карый. «Ничек инде, син шул тимердә җиңел генә зырылдыйсың, ә мин булдыра алмыйм?..» ди иде күзләр. Аягына басып, чалбарына ияргән тупыл мамыкларын каккалап алгач, якындагы канәфер куакларына качып, мыштым гына елар бу дип шикләнә калган идем дә, Яшен ташы, берни булмагандай яныма килеп, җиңнән тартты:

– Меңгез!

Бераз икеләнеп-нитеп торсам да, горурлыгына кагыласым килмәде моның.

Ул бу юлы тимергә чатырдатып ябышты. Тешләрен кысып, авызын кыегайта-кыегайта күтәрелә башлады. Муенындагы бәләкәй кан тамырлары бүртеп чыкты, кечкенә генә мускуллары менә өзеләм, менә өзеләм дигәндәй уйнаклап алды да таштай катып калды. Шул мускулларга чиртеп алсаң, «зең» иткән тавыш чыгар күк. Ул өч мәртәбә күтәрелде дә:

– Төшер! – дип әмер бирде. Җиргә бастыргач, ниндидер эш кылгандай, көр тавыш белән сорап куйды:

– Ниндидер корал кирәк дип әйткән идең бугай?

Мин, тәмам каушап:

– Үзең дә беләсең ич инде. Сора шунда… Өтерге-мазар, ышкы-фәлән, – дидем.

Яшен ташы китеп барды. Мин озаклап аның артыннан карап калдым. Бераз баргач, чалбар балагын күтәреп, тез башын карап алды бу. Тәнендә тагын бер җөй арткан инде моның! Хәер, батыр ярасыз йөрмәс.

…Бер елдан Гадел кала малае булды. Алар бөтен гаиләләре белән шәһәргә күчеп китте. Авылда әбисе белән олы абыйсы гына калды. Мин шуннан соң малайны бүтән очратканым юк. Ә ул икенче җәйдә авылга кайтып кунак булып киткән. Миңа моны соңыннан сөйләделәр. Менә болай дип…

* * *

Гаделнең әбисе яши торган йорт авылның иң кырыенда. Калага кунакка баргач, әбисе Гаделне кунакка алып кайтты. Бик сагынганга, яратканга күрә.

Яшен ташының кунакка кайтуын белми дә калдылар. Малайлар ишетте ишетүен.

Көтүләр кугач, тузан басылгач, үләннәрдәге чыклар кибә башлагач, әбисе Гаделне инеш буена алып төште. Балык тотмакчы иде малай. Аръяктагы тугайга, әкрен искән җилдән шадраланып торган торбага карап тордылар. Аннары әбисе өйгә кайтып китте. Кала малае яр буенда үзе генә калды.

Авыл уянган. Кызлар, апалар янәшәдәге чишмәдән су китерә. Озак та үтмәде, яр башына Гаделнең берничә яшьтәше дә килеп басты. Дәшмичә генә бер-берсенә карашып тордылар. Менә бераздан тегеләрнең көрәшәсе килер, Гаделне түш белән генә эткәли башларлар. Бер елда көче артканмы-юкмы икәнен беләсе килеп кенә инде. Кызык ич. Ә ул калкавычка карап торуын белә. Кала малае булдым дигәч тә…

– Зурайган бу… Әллә кем булган! Безне кешегә дә чутламый хәзер. Масая! – диде малайлар. Язын шәһәрдә әллә нинди хәлгә тарыганын ишеткәннәре бар иде барын. Ышандылар. Әнә бит, чуртым да булмаган, балык каптыра! Шайтан таягына кырау тиямени?..

Шулай да башка вакытта ут борчасыдай хәрәкәтчән малайның тын гына утыруы сагайткан иде аларны. Хет якага килеп ябышсын иде, ичмаса! Әмма малай-шалай халкы озак уйланырга яратмый, алар, Гаделне шунда ук онытып, суга чумдылар.

Әнә бер бәләкәй кыз, инде әллә кайчан чишенеп ташлаган булса да, иңбашларын җыерып, һаман яр буенда басып тора. Усаллыгы белән кызларның теңкәсенә тигән ябык, сипкелле бер малай әлеге кызны гел суга чакыра.

– Инде булды, кендегеңне Су анасы күрде. Коенмасаң, тәнеңә су чәчәге чыга, күр дә тор, – ди.

– Миңа әни су коенмаска кушты ич. Мин йөзә белмим, – дип киреләнә кыз.

Теге сипкелле малай:

– И-и, кыланчык, монда су кендектән генә ич, – дип, кызны суга төртеп төшерде.

Суда чупыр-чупыр килеп, кыз чәрелди дә башлады. Бүтәннәр, башта моны уен итеп кенә караса да, инде кызның бата башлавын күреп, бөтенләй курка калдылар, нишләргә белмичә, янә ярдан карап тора башладылар.

Сипкелле малай качты.

Тавышка буада кер чайкаучы бер юан апа чаптырып килеп җитте.

Кечкенә кызны ярга чыгарып, үксүеннән көчкә-көчкә генә туктаткач, ул Гаделне танып алды.

– И-и, өнсез! Тоз ашаган тавыкмыни!.. Иртәдән бирле утыра бит яр бакасы кебек. Оланны батырып үтерә язган, күрәләтә! – Апа кеше, кызып китеп, көянтә очы белән Гаделнең иңбашына төртеп алды. – Ник карап тордың?

Малайның ябык иңбашлары сикереп куйды. Күзләреннән яшь бәреп чыкты. Ул дәшмәде.

Малайлар җыйналды.

– Йөзә белми ич ул, – диде берсе.

– Куркак!

– Ха-ха-ха!

Гаделнең әбисе камыр басып ята иде. Тәрәзәгә күзе төшүгә, камырлы кулларын да юып тормастан, каударланып су буена таба теркелдәде.

Әби берәүне дә тиргәмәде. Малайлар таралыша башлагач кына, кәҗәсенә кычыткан ташый торган кечкенә кул арбасын тартып, янә оныгы янына төште.

Сак кына күтәреп, Гаделне кипкән печән түшәлгән арбага утыртты. Янына кармагын, суалчан савытын куйды.

Баягы юан апа: «И Ходаем, белмәдем бит таянып кына йөргәнен. Ни булган соң аңа?» – диде.

– Әби, – диде Гадел, – тияктәге балыкларны суга җибәр әле.

Әбисе күз яшьләрен сөртеп алды.

Яр буендагылар алар артыннан карап калды.

* * *

Һавада керәшәләр чырылдый. Әллә кайдан ялгыз акчарлак пәйда булды. Читән казыгына кунып, ала карга карылдый.

– Әби, әби, дим, кара әле… Мин яз көне оясына менгезеп куйган теге нәни сыерчык баласы очарга өйрәнгәндер инде, име?

– Шулайдыр, балам. Шулай булмый хәле юк. Синең сыерчыгың бөтенесеннән тиз очадыр әле.

«Ниемә кирәк булды икән Гадел оныгына шул йоны да чыкмаган сыерчык баласы? Үзең шул чагында агачтан егылып төшмәгән булсаң, шул кошны оясына менгезеп йөрмәсәң, болай арба тартып йөрер идемме соң? – дип уйлый әби, сыкранып. – Кош очар ул. Менә үзеңнең генә канатларың юк. Врачлар тагын бер операция ясап карыйбыз дигән булалар да… Терелсәң генә ярар иде инде. И бала, бала…»

Иске тегермәнгә җиткәндә, арбаны сипкелле малай куып җитте. Үзе белән бүтән малайлар да бар иде.

– Әби, – диде алар, – син кайта тор. Без Гаделне үзебез апкайтырбыз.

– Бергәләшеп кайтырбыз, – дип төзәтте малайларны Яшен ташы.

Учак

Кай ягы беләндер күңелгә кереп калган кешеләр була. Балыкчы Иван дәдәй – шундыйларның берсе. Ул минем күрше авылдан, якташ, Берлинны алган әткәй белән бергә ярты Европаны иңләп кайткан кеше. Холык-фигыле белән ошый ул миңа. Аннары юктан-бардан да мәзәк тапканы, әңгәмәдәшләрен тәгәрәтә-тәгәрәтә көлдерә белүе белән ошый.

Кама буенда аны көтеш. Көн кичке якка авышса да, эссегә түзәр әмәл юк.

– Балык шулпасы пешерербез, сугылыгыз, оланнар, – дигән иде кичтән.

Озак көттермәде. Өр-яңа моторлы көймә Кызыл Яр турысында комга килеп төртелде.

Һәрвакыт шулай: балык шулпасы пешергәндә, ул гел әмер биреп торырга гына ярата. Үзе гел безне, яшьләрне, читтән күзәтә. Сынавымы, үз яшьлеген искә төшерүеме? Сугышта старшина булган диләр. Шуның шаукымы, күрәсең, әмер бирүе.

– Бәрәңгене чистарткач, кем юып тора инде, бала? Аш түгел, балык шулпасы бит ул сиңа! Тәмен җибәрәсең. Чистарткан балыкны да юа күрмә! Бәрәкәте китә шулпасының. Шулпага орды-бәрде кагылганны җенем сөйми…

Көлешә-көлешә, ул әйткәнчә эшлибез. Учакка да ут ул өйрәткәнчә, сүрән генә янардай итеп тергезелә. Бу максат өчен карга миләше агачын хуп күрә карт. Төтене юк. Аннары озак яна.

– Җен икәнсең, пәрәми!

Ни булды икән дип, аның ягына күз салабыз. Кигәвен тешләп теңкәсенә тигән икән. Үзенең кыршылып беткән эшләпәсе белән шул кигәвеннең башына җиткән бу.

Хәзер бер-бер мәзәк чыгасын көт тә тор. Һәммәбез мыек астыннан гына көләбез. Ә ул ачулы, бездә эше юк.

…Учакта чыбык-чабык шартлый. Рәхәт. Җиләс. Учак тирәли тезелешеп, Иван дәдәй мәзәкләрен тыңлыйбыз. Аның шулпасыннан да тәмлерәк аш-су дөньяларында юктыр, билләһи! Төн җиткәне сизелми дә калган.

Якындагы тугайда атлар утлый. Нәни тай кешнәп җибәрә. Куркуыннан түгел, болай гына, риясыз, иркәләнеп. Янәшәсендә сакчысы – таянычы, әнисе бар ич.

Ни өчендер үземне шул тайдай хис итәм. Янәшәдә сакчым – михнәтле заман кешесе, безнең буынның, Җирнең бәхетен яклап калган, явызлыкка – явыз, яхшылыкка үтә йомшак табигатьле Иван карт.

– Карагыз әле, оланнар, – диде ул. – Учаклар бер-берсенә охшамас икән. Бик күп яктык учакларны. Мәскәү янында да, Кавказ тауларында да, Берлин паркларында да. Тик алар ничектер шомлы, сагышлы, күңелгә тия торган. Ә менә учакның бусы, үз тугаеңдагысы, дим, бөтенләй үзгә икән ич, ә? Нурлы, сөенечле. Хәвефле түгел, һәммә якташларны, сездәй әле дөнья күреп өлгермәгән яшьләрне теге учаклар, хәтердә уелып калган окоп учаклары үз янына берүк җыя күрмәсен инде…

Иван карт сүзләреннән соң әллә ничек булып китте. Көлке капчыгының шулай тирән мәгънәгә урап әйткән сүзләре үзе үк шомландырып җибәрде.

– Ива-а-ан!

Авыл ягыннан ягымлы гына хатын-кыз авазы ишетелде.

– Карчык бу, егетләр. Үзе генә интегеп беткәндер шул, бичара. Ярап торыр, кайтыйм мин, булмаса, яме.

Көчле матор тавышы, Кызыл Ярга бәрелеп, еракларга таралды. Бер мәлдән шәфәкъ җетелеге тымызык томаннарга уралган алсу таң белән кавышыр. Иван карт шикелле игелекле, тормышның үзедәй гади кешеләр хыялланган сөенечләр белән тулы аяз таң атар.

Урталыкта

Безнең бәрәңге бакчасының нәкъ урта бер җирендә – ызанда борын-борыннан калган иске мунча урыны бар. Мунча үзе ни сәбәптәндер янган. Һәр язда, бакчаны сукалаткан саен, шул урыннан бихисап таш, өзәңге, тырма теше кебек тимер-томыр, төрледән-төрле чүлмәк китекләре чыга тора. Сабан төрәне астыннан чыккан шул чүп-чарны чүпләп, якындагы ерганакка ташлый барабыз. Әмма мунча урынындагы әйбер бетәргә уйламый да!

Быел әни: «Бакчаның әллә нигә көе китте әле, бөтен тиресле туфрак аста кала бара. Әллә ат белән генә сукалатып ташлыйкмы икән бу юлы?» – диде.

Күрше абзый колхозда ат җигеп йөргәнгә, ахры, бакчасын трактор-мазардан «боздырмый» – гел ат белән сукалый. Ул әни йомышына каршы килмәде.

Мин, яланаяк калып, – ат башыннан, күрше Сәмигулла абзый сука төбен тотты. Тәвәккәлләдек.

Беренче кат трактор шикелле уртадан түгел, ә ызан буйлап киттек. Әкренләп иске мунча турысына да җитеп киләбез. Сука төрәненә бәрелеп, таш чытырдый, парлап җигелгән атлар туктап-туктап тын ала. Урталыкны инде узып киттек дигәндә, алар, нидәндер өркеп, ызанга килеп чыкты. Мин атларны кире буразнага керттем, тик сука нәрсәгәдер бик нык терәлгән, һич ары җибәрерлек түгел иде.

– Кендеге булдымы әллә шайтанның?! – дип кычкырып җибәрде Сәмигулла абзый. – На-а!

Сәмигулла абзый – коры кеше. Атлар сыртына чыжылдап камчы килеп төште. Атларның бер талпынып алуы булды – шартлап камыт бавы өзелде.

– Хәзинә сандыгы булды, ахры, бу, олан, – диде ул һәм, күпкә тукталуыбызны уйлап, ачу белән атларына кизәнде.

Бөтен бәланең башы борынгы сука тимере булып чыкты.

Ул ачу белән әлеге тимерне ерганакка ыргытам дип кизәнгән иде, яланаягына кигән галошы белән нәрсәгәдер абынып китеп, аягын канатты.

Сәмигулла абзый ачулы иде.

– Әйтәм аны карчык-корчык мунча урынын җенле дип йөртә, хактыр, ахрысы. Булмады, бөтен эшнең тәме китте болай булгач. Әгәренки бер булмаса булмас икән…

Табылдыкның бусы дүрт кырлы штык булып чыкты.

«Бабайныкы!» дигән уй мигә йөгерде. Бер як кырында дүрт-биш киртегенә хәтле сакланган.

«Үтерелгән дошман саныдыр, шәт… Менә бит син, урталык, бакчаны гына кыл уртага түгел, ә бәлки үткән белән киләчәкне дә урталай бүлеп торасың икән… Сука тимере белән штык… Тыныч тормыш белән сугышны да очраштыргансың, – дип уйладым мин. – Штык… Яуда күпме дошман карынын ерткансыңдыр, ертмасаң, монда ятмас идең.

Ә менә, сука тимере, син дә үз бурычыңны үтәгәнсең. Синең эшне амбар хәтле тракторлар тартып алган…»

– Нәрсә медер-медер сөйләнәсең син анда, олан? Тотып ыргыт шул тимерләрне чокырга. Тинтәк кеше күк уйга калдың…

Сәмигулла абзый аксый-туксый килде дә атларны тугарырга кереште.

– Юк, Сәмигулла абзый. Боларны ташлап булмый…

Бәрәңге төпләре өяр вакыт җиткәч, тимерче алачыгына барып, табылдык сука тимеренә иш икенче бер әйбер эшләттем дә шулардан буразна төпләренә балчык өйдерә торган сука ясап куйдым. Беравыктан, күрше-күлән кулына күчә-йөри, сука тимере ялт итте.

«Ә синең, штык, кирәгең чыкмады. Ерганакка ыргытып бәрер идем мин сине – оныкларга да күрсәтәсе бар. Бернишләр хәл юк, күгәр син. Сиңа шулай язгандыр», – дидем дә, болдыр түбәсенә кыстырып куйдым үзен. – Тик менә күңелдәгесе генә тутыга күрмәсен берүк…»

Шул штыкка, сука тимеренә күзем төшкән саен, кемдер (бабайлар хәтере түгелме икән?) сорау биреп тинтерәтә: «Урталыкта менә синнән нәрсә калыр икән?..»

Кул тегермәне

Ул бер бөртек карабодай орлыгын еллар карасын, кайгысын үзенә сеңдергән кул тегермәненә салды. Сыңар куллы ул. Аның да исән калган ике бармагы белән тегермәнне әкрен генә әйләндерә башлады.

Бөртектән он чыкмады.

– Без дә шулай идек, – диде Абдулла карт үзалдына.

– Язмыш тегермәне шулай тартты, иләде.

Ике бармаклы кул тегермәнгә бер уч ярма салды. Шактый әйләндерә торгач, Япониядә эшләнгән тәлинкәсенә берән-сәрән генә көрпә коелды.

– Без дә шулай идек, – дип кабатлады Абдулла карт.

– Югалсак та, кайттык бит тәки, ә!

Гармун күреге сыман сырланып беткән маңгайга бөрчек-бөрчек тир бәреп чыкты.

– Абдулла ага, килдек без тагын. Йөкләмә үтәлде. Әзерлә коймагыңны…

– Беләм үтәлгәнен. Шуңа чыктым тегермән янына. Үзе белән сөйләшеп тора идем әле менә. Килмәсәгез, ярып ата идем үзен утынга, билләһи! Үтәми генә карагыз, ярып, мичкә ягам бит тәки!

Ишегалдына кереп тулган комбайнчы егетләрнең һәммәсе ап-ак күлмәктән, кара чалбардан. Чисталар, пөхтәләр. Урак бетүгә, мунчада чабынып чыкканнар. Йөзләре якты. Тик менә кулларындагы караны гына ни белән юып бетерәсе?

Ел саен шулай: урак беткән көнне Абдулла карт егетләрне кул тегермәненнән чыгартылган карабодайдан пешергән коймагы белән сыйлый.

Егетләр тәмәке пыскыта. Чаяраклары, картка әйтми-нитми генә, янәшәдәге кыргый чиялеккә сугылып чыга. Карт сизә нишләгәннәрен, дәшми генә. Әйдә, күпме тузан ашап, дөньясында бер «төчкереп» алудан ни зыян?..

Комбайнчыларның өлкәнрәкләре ишегалды уртасында – әкрен генә ярма ярдырган тегермән тирәсендә. Картның һәр хәрәкәтен күзәтәләр. Хәтерлиләр: сугыш елларында аларның бәләкәй куллары шактый әйләндерде мондый тегермәнне. Ачлыктан хәл җитмәгәч, ачудан күзләре элпәләнә иде.

– Бетсәң, дөмексәң иде, Гитлер! – ди иде каны качкан иреннәр. Сүзнең әчерәкләрен ишеткән әниләр ишетмәмешкә салыша иде. «Гитлер» дигән сүздән дә хәвефлерәк нәрсә юк иде шул ул заманда…

Абдулла карт, бер кулын, тагын өч бармагын, биш якташын югалтып авылына кайтып егылган бер мәлдә, әнә шул нәниләрне үз ишегалдына җыеп алды. Колхоз председателе биргән өч кадак ярым карабодайны кул тегермәнендә тарттырды да, алабута орлыгы, черек бәрәңге кушып, коймак пешерде. И тәмле иде дә соң коймак! Менә шушы кара куллы әзмәвер ир-ат ул чакта бик бәләкәй иде шул…

Картның коймагы тәмсез иде. Шулай тора-бара никтер тәмсезләнә барды ул коймак. Әмма аны һәр елны мактый-мактый ашадылар.

Соңарып килгәннәргә коймак җитми калды.

– Мин хәзер, – диде Абдулла карт һәм ишегалдына чыгып китте. Никтер озаклады. Комбайнчылар чыкканда, кул тегермәне хуҗасын тыңламый иде инде. Карабодай ярмасын кысып тоткан ике бармаклы кулдан япон тәлинкәсенә бөртек коела иде.

Ишегалдында тынлык. Су буенда сугыш-сугыш уйнап йөргән нәниләр чыр-чуына авыл өстенә әллә кайдан гына килеп чыккан кыр казлары тавышы өстәлде. Европаны иңләп-буйлап кайткан игенчегә соңгы сәламнәре.

Биш юкә

Колхоз персие Ясәви, иртәнге наряд бетүгә, шофёр Гарифулланы чакыртты. Соңгы арада кырын эшләре белән кеше теленнән төшми башлады шофёр. Гел зыян-зәүрәт салган көне. Әле колхоз тактасын чәлдереп кайта, әле төзелештән кирпеч эләктерә, төннәрен урман юлын таптый. Мунча саласы, имеш, диделәр. Вәгазь укып алмый, йөгәнләми ярамастыр, шәт.

– Урманнан биш төп юкә үсентесе алып кайт. Кара аны, хәлле булсыннар, үзем карыйм, – диде ул.

– Машина су тотмыйдырые шул. Ремонтка куясы бар, – дип карады шүрли калган Гарифулла.

Перси, аны ишетмәмешкә салышкандай:

– Тишелсә, ат ал, атныкы тишелми. Тамыры нык булсын, – диде.

Гарифулланың бүген иртә таңнан мунча бурый башлыйм дигән нияте челпәрәмә килде. «Ниемә хаҗәт булды икән тагын ул юкә?» – дип, эчтән генә зәһәрләнеп алды.

Иртәгә 9 май дигән көнне өч сугыш ветераны Бәдри карт сораткан иде ул юкәләрне. Сугышта ятып калган дүрт брат истәлеге булсын дип, авыл очындагы Ялпы тауга утыртмакчы икән. Бишенчесе үземә булыр, соңгы араларда әллә нишләп күңел болганып тора, ди карт.

– Соң, эшләрбез аны, – дигән иде аңа перси. – Орлыгы Бохарада түгел ич. Күңелең изгелектә булгачтын…

Бәдри картның ике кулына – дүрт бармак. Хәлле чагы булса, үзе дә сайлап алып кайтыр иде дә юкәләрне. Йөрәк шаяргалагач, ерак юлга чыгар мәле юк. Шикләндерә. «Шайтан вәсвәсәсе, ахры. Алдагы елларда ник уйланылмагандыр», – диде ул Ясәвигә.

…Төшкә таба Гарифулла кайтып та җитте. Кеше буе юкәләр кычыткан капчыгына салынган, пөхтәләп бәйләнгән. Бөреләре менә ачылам, менә шартлыйм дип тора.

Бәдри карт, алты яшьлек оныгы Гаделне ияртеп, Ялпы тауга китте. Шунда гына – су сибәргә чишмәсе. Көрәк кайралган. Картның кәефе шәп иде. Исән калган дүрт бармак, гомер булмаганны, бүген җәһәт кыймылдый. Туфракның әрлән балчыгы шәпләп йомшартылды. Нәни Гадел үзеннән дәүрәк чиләк белән чишмәдән су ташый.

– Менә бусы сиңа, Габдулла брат, – дип сөйләнә Бәдри, юкәнең берсен утыртып, шуны казыкка киндерә белән бәйли-бәйли. – Иртәгә, шулай итеп, бәйрәм… Юкә чәчәге исе син калган Белоруссия сазлыкларына хәтле барып җитәсе.

– Ә бусы кемгә, бабай?

– Бусы, бәбкәем, Миңнегәрәй абзаңныкы булыр. Янәшәдәге Идел-суыбыз Сталинградка, ул яткан Туганнар каберлегенә бәләкәй генә бер малайның сәламен ирештерсен…

Бәдри карт, «Беломор» ына ут элеп, түмгәккә утырды. Чират балачакта һәммәсеннән дә кырысрак, катырак куллы булган Нәбиулла абыйсына җитте. Сугышка киткәнче, яшьләр арасында чыккалап торган кыйнашта Нәбиулла булмаса, кеше бермәл югалып кала, гаҗәпсенә иде. Герман җиренә бәреп кергәндә, разведка взводы командиры иттеләр, «Берлинга барыш» дип язган соңгы хатыннан башка авылга бүтән хәбәре кайтмады…

– Кечкенә чакта алабута орлыгы җыйгандагыдай әкрен кыймылдыйсың, хөрәсән, дип, тагын бер генә дөмбәслә идең, Нәби брат! Кинәнер идем бер, әй…

Бабасының бу сүзләрен Гадел аңламады.

– Нәрсәгә соң ул алабута?

– Ашарга, бәбкәм, ашарга.

– Торттан да тәмлеме ул, бабай?

– Шту син!

– Хәзер ник җыймыйсың соң?

– Бу бармаклар арасыннан коела шул инде хәзер, олан…

Кычыткан капчыгыннан өченче юкә дә чыкты. Хәбәрсез югалган Нәбиулла юкәсен Гадел карап үстерер анысы. Тик менә сәламен генә кай тарафларга юллыйсы?

Карт көрсенеп куйды.

Дүртенче юкә Кытай сопкалары арасында ятып калган иң кече туганы – энекәше Шәйхулланыкы.

Бәдри карт дүрт туганы – дүрт юкә белән сөйләшә. Сөйләшсен әйдә. Шәһитләр белән көн саен сөйләшмиләр…

Бишенче чокыр казылып кына беткән иде.

Сабый, тыны бетеп, авылга йөгерә-йөгерә кайтып керде.

– Бабай әллә нишләде!..

…Кичкә таба перси Ясәви шофёр Гарифулланы тагын чакыртты.

– Ну нихәл? Иртә белән бик өшәнмәдеңме, таушалмадыңмы урманда? Бармы рәтле юкә?

– Җитәрлек, Ясәви абый.

– Шулай диген, нәрсә аны. Бригадирга әйтелгән. Биш-алты хатынны ал да элдерт урманга. Ике йөз дә сиксән сигез төп юкә, унөч төп имән, ә юк, ундүрт имән синнән.

– Көләсеңме соң, Ясәви абый, пнимаеш? Син бигрәк тагы, ул хәтле юаш дигәч тә! Хатын көн-төн иги. Ул мунчаны кем хәл итәр миннән башка?

– Тора-бара үзем бирермен бер-ике кеше. Бар, әйткәч.

– Вчүжтеки, ниемә соң ул хәтле юкә?

– Иртәгә күрерсең. Нәкъ ике йөз дә сиксән сигез төп юкә, ундүрт төп имән. Ишетсен колагың! Санап алам, кара аны!

Җиңү бәйрәме көнне Бәдри картны олылап җирләделәр. Авылдагы исән калган унөч ветеранның унөче дә иренеп кенә сибелгән яңгыр тамчылары белән бергә җиң очы белән күз яшьләрен сыпырып-сыпырып алды. Май кояшында әле җылынырга да өлгермәгән туфракны кабергә ишкәндә, орден-медальләр чыңлап куя – Кёнигсбергта эзләре калган солдатка бәйрәм салюты.

Әле иртән генә авылдашлары белән ике йөз дә сиксән сигез төп юкә утырттылар – авылга кайтмый калганнарга истәлек. Бәдри карт нигез салган Җиңү паркы булыр, дип, председатель нотык сөйләде. Шул паркны унөч имән кочып тора – хәзерге көндә исән калганнар санынча.

Ундүртенче имәнне шофёр Гарифулла нәни Гадел белән бергә Бәдри карт кабере өстенә үзе утыртты.