Текст книги "Күтүөккэ хомолто"

– Маайыс, Татыйаас, балтыгыт утуктаабыт, чуумпуруҥ эрэ, сотору тиийиэхпит, – диэбитим аа-дьуо оргууйдук.

Кырам утуйар-утуйбат икки ардынан илиибэр сыппыта:

– Аҕаа, уута… уута…

– Уу баар, мэ, ис, тоойуом… Тоойуом… Тоойуом?! Сайыына! Истэҕин дуо?! Истэҕин дуо, Сайыына! Тоҕо саҥарбаккын? Чыычаах, сыллыыйыам, көрүүй мин диэки! Хараххын ас! …

Ол күн олоҕум саамай хараҥа күнэ этэ. Чыычааҕым ооккото, кып-кыра киһичээним, аҥаар илиичээнинэн санныбын кууспутунан субу бип-битигирэс тэбиэлиир сүрэҕэ… сир-халлаан икки ардыгар тохтоон хаалбыта. Итэҕэйбэтэҕим. Бу аата тугуй? Оҕобун быыһыахтаах этим эбээт! Мин Сайыынам Новосибирскайтан саҥа сүрэхтэнэн, туллуктана көтөн төннүөхтээҕэ эбээт! Ама даҕаны?! Кып-кырачаан мин оҕом, туох аньыылаах буолан, бу Орто дойду олоҕуттан матыахтааҕый?!

Мин, Даайыһым аһыыта күннэтэ ыгыта кымаахтыырыттан бааһырбыта ырааппыт сүрэҕим бааһа аһый гыммыта, саҥа өттүнэн хайы ыстаммыта быһыылааҕа. Санаабар бу көтөн иһэр сөмөлүөттэн сууллан эрэрим… Кими ыҥырыахпын, хайа диэки сүүрүөхпүн билбэтэҕим. Аттыбар Маайыстаах Татыйааһым утуйан буккураһаллара. Тулабар уу чуумпу, дьон бөҕө утуйан нуктаабыт да, мин кими да билбэппин. Итэҕэйбэккэбин, оҕобун көтөхпүтүнэн сөмөлүөт үлэһиттэригэр барбытым, баҕар быраас үөрэхтээх ким эмэ баарай дуу диэн эрэммитим. Оҕом тыыннаах диэн өсөһүөх, мэлдьэһиэх санаам киирбитэ. Хомойуох иһин… чыычааҕым муус курдук тымныйан эрэрэ, кып-кыра мунна тыыммат буолбута. Ону билбитим эрээри, быыкаа эрэлим кыыма умуллан да эрдэр, көрдөһө-ааттаһа стюардессаларга тиийбитим. Сонно оҕобун илиилэригэр түһэрэн ылаат, кинилэр быыстарын саба тардыммыттара. Мин төттөрү олорор сирбэр барбакка, таалан турбутум. Үөһээ бааллартан барыларыттан «Сайыынабын быыһааҥ даа» диэн испэр көрдөһөр-ааттаһар тылларбын сааһылаан бүтэ иликпинэ:

– К сожалению, мы не в силах вам помочь… Наши соболезнования… – диэбиттэрэ.

Итинник курус тыллары истээри бу сордоох ыраах уустук айаҥҥа туруммут муҥмунуй… Сөмөлүөт түннүгүн нөҥүө халлаан көҕөрө мэндээрэр, чаҕылхай күн сардаҥата хараҕы саатырдар, көп баата курдук былыттар устубакка турарга дылылар. Сиргэ тирэнэн аллара турбутум буоллар мин: «Былыттар усталлар, усталлар», – диэх эбиппин. Оттон сөмөлүөт иһиттэн көрдөххө, биир да былыт устубат, баатаны ыйаабыт курдук биир кэм тэйгэһэллэр… Мин дьылҕам үкчү ити курдук сирим икки, халлааным икки ардыгар ыйанан хаалбыта сүрүкэтэ.

Аллара диэки өҥөйөр да буоллар, Сир көстүө биллибэт үрдүгүнэн көтөн иһэбит, илиибэр субу өлбүт оҕом аны хаһан да бу кэрэни көрбөт, аны хаһан да «аҕаа» диэн чуопчаарбат. Тугун ынырыгай, саныахха ыарахан, төбөм иһигэр баппат алдьархайа. Улахан кыргыттарым сарын-сарынтан өйөнсөн, төбөлөрүнэн бэйэ-бэйэлэригэр сыстыһан баран, тугу да билбэккэ, утуйа олордохторо.

– Оо, аптааҕым буоллар… Оҕом оннугар анараа дойдуга бэйэм барыам этэ… Тоҕо?! Туох буруйугар? – диэн санаа сүрэхпин аспыта, тыыным хаайтаран ылбыта. Былыр үйэҕэ «баран» хаалбыт барахсаммын быыкайкаан ытыһыттан сыллаан ылбытым, сүүһүгэр түспүт баттаҕын сыыһын көннөрөн, ыксары кууспутум. Хайдах гыныах муҥмунуй? Бу ким да билбэт сүүнэ куоратыгар миигин оҕолорбун кытта ким да күүппэт. Үүт-хайаҕас көрдүүрбэр хайалара тылбай-өспөй көмөлөһүө баарай? Турбутунан эр соҕотох диэн маны этэн эрдэхтэрэ дуу? Арай илиибэр көтөҕөн олорор көмүс чыычааҕым быыһанар суолга тиийбэккэ тыына быһыннаҕа. Аны кинини кытта икки кырбас кыргыттарым… Аана суох аймалҕан мин мэйиибин оргуппута, харахтарым уута икки иэдэспинэн тохтоло суох сүүрбүттэрэ…

Тиийбит куораппыт, мин эрэйбин-муҥмун эрдэттэн сэрэйбит курдук, хараҕым уутун кистэһээри, бөдөҥ таммахтарын ыспахтаан, ардыы тоһуйбута. Аэропорт иһигэр ыскамыайка булан, оҕолорбун олордубутум. Бэйэм төттөрү Дьокуускайдыыр билиэт атыылаһаары хаассаҕа сүүрбүтүм. Кыра оҕобун илиибиттэн арааран, сатаан ыскамыайкаҕа сытыаран хаалларбатаҕым, санаабар сайыһан ытыах курдуга. Ол иһин көтөхпүтүнэн барбытым…

– Здравствуйте! Пожалуйста, подскажите, когда самый ближайший рейс в Якутск?

– Только через два дня, – хатыҥыр нуучча кыыһа, тугу эрэ бэчээттии-бэчээттии, мин эрэ диэки хайыспакка, туора көрөн олорон хардарбыта.

Хайыахпыный, оҕолорбун туппутунан куорат устун хонор дьиэ көрдүү барбыппыт. Хата, биһиги дьолбутугар, аэропортан чугас икки этээстээх мас дьиэҕэ биир хостоох кыбартыыраны икки хонукка диэн болдьоһон, онно тохтообуппут. Нөҥүө күн улахан кыыһым Маайыс:

– Аҕаа, Сайыына тоҕо уһуктубатый? Киэһэ буолан эрэр дии, – диэн ыйыппыта.

Алталаах кыыс буолан син мэйиитэ хойуннаҕа, оҕобут туругун, эмискэ чуумпуран хаалбытын өйдөөн көрөр эбит этэ. Татыйаас тугу да сэрэйбэккэ, бэйэтэ бэйэтигэр оонньуу, ыллыы-туойа сылдьыбыта.

– Мин сотору кэлиэм. Балтыгыт сытар хоһугар киирээйэҕит, утуйдун, тыытымаҥ, айдаарымаҥ. Сөп дуо? – диэн баран улахан чымадаан атыылаһар баҕалаах онтубун көрдүү сүүрбүтүм.

Санаам барыта оҕобор этэ. Муҥнааҕым сыыһа, аҕата хайыыр да кыаҕа суоҕуттан буорайаахтыырга тиийдэҕэ… Бу куйааска онто суох этэ-сиинэ онон-манан көҕөрөн эрэрэ. Сарсын Дьокуускайга көтүөхтээхпит. Хоруоп оҥорторор дуу, атыылаһар дуу, өлбүт оҕону куруус быһыытынан оҥорторон, докумуоннатан ыытарга харчым да суох буолан, судургутук быыкаа барахсаммын улахан чымадааҥҥа угар эбиппин диэн бөлүүн түүн толкуйдаммытым. Тиһэҕэр биир улахан маҕаһыынтан көрдөөбүппүн булан баран, үөрүөхпүн да, хомойуохпун да билбэтэҕим. Сарсын бу манна мин оҕом барахсан сытыа, биһигиттэн туспа, ол-бу таһаҕас, араас суумкалар, чымадааннар быыстарыгар айанныа диэн санаатахпына ыарахан да этэ. Итинтэн атыннык дьаһаллар кыаҕа суоҕа, хайдах да гынан атын суолунан дойдутун буорун булларар кыаҕым суох этэ, ол иһин итинник бигэтик быһаарыммытым.

Айанныыр күнүм үүнүүтэ туох-баар эр санаабын мунньунан, оҕобун көтөҕөн ылан, таҥаска суулаабытым. Хаһан эрэ саҥа төрөөбүтүгэр быыкайкаан бэйэтин субу маннык суулуурум диэн санаан, уйадыйан ылбытым. Оннук харах уулаах хара чымадааным тимир хатыырын «тилир» гыннаран хатаан кэбиспитим. Улахан кыргыттарбар:

– Балтыгыт манна утуйа сытар, айдаарымаҥ, уһуктан хаалыа, – диэн албыннаабытым.

Кыргыттарым барахсаттар истигэннэрэ бөҕөтө. Биирдэ бардьыгынаан, мөҕүттэн кинилэри дьарыйбыт аньыым суоҕа. Көнөтүнэн быһаарса үөрэммит буоламмыт хаһан да утарсааччылара суох. Дьиҥэр, билэр-көрөр баҕалара баһыйан, барытын токкоолоһо сатыахтарын да сөбө эрээри, тоҕо эрэ дьылҕам дьикти оҥоһуута аһыннаҕа буолуо дии саныыбын, биирдэ да туспа-туора туттан, ордук-хос саҥаны таһаарбатахтара.

Ити урукку кэм буолан, айан аартыгар, баксаалга, пуорка билиҥҥи курдук малы-салы сардаҥардан көрөр аппараат суоҕа буоллаҕа. Ол иһин итинник сананаахтаатаҕым. Оччолорго араас сулууспа кыһалҕалаахха көмө буолаары кыттыһа, булкуһа түһэр үгэстээҕэ, соруктааҕа буоллар, туох барыта судургу да соҕустук быһаарыллыа эбитэ ини. Ону баара оччолорго атын этэ. Кыһалҕаҕа киирбит иннин күөнэригэр туһааннаах бэйэҥ эрэ хамсанарыҥ ирдэнэрэ буолаахтыа. Мин биир өлбүт, икки тыыннаах кырбас курдук кыра кыргыттарбын кыбынан ханна тиийээхтиэм эбитэй. Ол иһин билигин, элбэх сыл ааспытын кэннэ, син баччаҕа тиийээри, бэркэ быһаарыммыт эбиппин дии саныыбын…

Аэропорка кыргыттарбыныын батыаккалаһан, сиэттиһэн тиийбиппит. Барыахтаах кэммитигэр этэҥҥэ барыбытын аһардыбыттара. Хара чымадааҥҥа укпут оҕом дьэ илиибиттэн арахсан, туспа таһаҕаһы кытта иһирдьэ диэки устан, хараҕым далыттан тэйэн, сүтэн хаалбыта. Иһим түгэҕэр сайыһа, харахпынан батыһа хаалбытым. Быстах санаабар эмискэ «Оҕом тоҥмот ини?» диэх санаа охсуллан ылбыта. Барахсаным сыыһа баччалаах үлүгэр куйааска тулуктаһара уустуга бөҕө буоллаҕа, букатын атын сыттаммыта биллэр этэ. Мин оҕобун булгуччу бэйэм төрүт дойдум буоругар Чурапчыга көмүөм, онно харайыам диэн толкуйдаабытым.

Санаабар наһаа уһуннук көппүппүт. Сөмөлүөттэн тахса охсон оҕом сытар чымадаанын ыла охсубут киһи диэн өйбүнэн-санаабынан ыксаабыппын ким билиэ баарай? Көтөр аалбыт тохтоотун кытта, ыксаабыт санаабар сүрэҕим битиргэччи тэбэн кэбиспитэ. Ыгыллыбытым. Ытыах да туруктаммытым. Дьокуускайы булбуппуттан арыый аҕай чэпчээбит курдугум да, салгыы дойдубун быһар уустук суолум аартыга аһаҕаһа биллибэт этэ буоллаҕа. Онон санааларбар мунаммын, сүрэхпин эмэр саарбахтаталыыр ыарыыларым адьас кумуччу туппуттара… Икки кыыспын сиэппитинэн дьон быыһынан үтүрүһэ-үтүрүһэ, таһырдьаны былдьаспытым. Ол сырыттахпына иннибэр турар бэрт суон дьахтар, барахсан киниэхэ табыгаһа суох быһыыны таһаардаҕым ини, эргиллэн да көрбөккө туран быһа-хото саҥаран барбыта:

– Ханна бачча айылаах ыксыыгыт?! Ийэҕитигэр дуо? Күүтүө буоллаҕа, ханна барыай. Оҕолоруҥ аттыгар бааллар, бары тыыннааххыт, этэҥҥэ көтөн түстүгүт уонна туох нааданый? – диэн сөҥ куолаһынан лоп бааччы ууран, үөрэтэрдии, дьарыйардыы миэхэ туһаайан саҥарбыта.

Барахсан хантан тугу билээхтиэй, ыар кыһалҕалаах эдэр киһи таптыыр кэргэнигэр ыксыыр кыаҕа суоҕун… Ийэбит диэн тылы умна быһыытыйа улаатан эрэр чыычаахтарым, маамалара хаһан да биһигини көрсүбэтигэр үөрэммит бэйэккэлэрэ эбээт. Оттон биир оҕом муҥнаах, тыыннаах хаалаары ыраах сиргэ тиийэ сатаан кыаммакка, аара, буолаары буолан мэҥэ халлаан оройун анныгар аһаҕас сиргэ өлөн баран… аҕатын уоппускатын түөрт мөһөөгөр атыыласпыт хара чымадааныгар таҥаска сууланан сытарын…

Мин утары аахсан туох да диэбэккэ, икки кыыспын сиэппитинэн, саҥата суох тахсар ааҥҥа дьулуруйбутум. Сүрэҕим сорҕото хатанан сытар хара чымадааммын булан, илиибэр тутан, бэйэбэр ыксары кууспутум уонна дьэ уоскуйбут курдук буолбутум. Кыргыттарым ону көрөн:

– Аҕаа, Сайыына, уһуктуо, сибигинэйэн кэпсэтиэх, – дэспиттэрэ.

Оннук бары саҥата суох, сиэттиспитинэн Өлүөнэ өрүс нөҥүө баар дойдубар Чурапчыга айаннаары кытылга тиэрдэр массыынаҕа олорсубуппут. Куйаас да күн этэ. Чымадаантан аҥкылыйар олох атын, ап-аһыы сыт олорсубут массыынабыт иһин тунуйбута. Боруом сылдьар биэрэгэр тиийээппитин, чымадааммын туппутунан таһырдьаны былдьаспытым. Сай ортотун өҥүрүк куйааһа сүрдээҕэ. Ыксаан хайыахпын да булбакка талбааран турбутум. Тулам тохтор кумах, кыймаҥнас элбэх киһи, массыына арааһа, арай боруом эрэ суоҕа.

Сотору кэминэн кыргыттарым утатаннар уу көрдөөбүттэригэр, хата биир айанньыт эмээхсин уу бэрсэн абыраабыта. Онтон эрдийэммин, оҕолорбун киниэхэ хааллара түһэн баран, талахтар диэки сүүрбүтүм. Онно тиийэн чымадааны арыйа баттаабытым – оҕом сыыһа сууланан сытаахтыыра, сирэйэ-хараҕа туох аанньа буолаахтыай, күп-күөх, быыкаа бэйэтэ дарбайан хаалаахтаабыт, сыта-сымара да сүрдэммит этэ. Ыксаан, сытын намырата түһээри, хайыамый, аны салапааҥҥа суулаан, оҕобун төттөрү суумкабар уган, кыргыттарбар төттөрү ойбутум. Барыта да тула кыһалҕа этэ эбээт. Көрүөх буолбут баабыска наадата кэллэр барара чуолкай. Оччоҕо таах көрүүтэ суох хааллахтарына, чыычаахтарым аны уу кытыытыгар киирэн, билбэт сирдэригэр ууга былдьаныахтара диэн куттанан сүрэҕим мөхсөн ылбыта. Иэдээҥҥэ сылдьар киһи күн сирин кэрэтин көрбөт буолан хаалар эбит этэ. Тулаҕар булгуччу туох уустук, куттал, соччото суох быһыы-майгы, араас харгыс эрэ баарын болҕойор курдук буолаҕын. Ол курдук мин эмиэ наар дьаархана сылдьарым биллэрэ.

Кыралар эбээт, алталаах уонна биэстээх эрэ кыргыттар. Оттон Сайыынам үстээх эрэ этэ. Ийэтин курдук сырдык хааннаах, кэрэчээн-нарынчаан бэйэккэтэ ити буолан сытаахтаатаҕа…

Мин сити кэмҥэ биири эрэ толкуйдуурум – түргэнник дойдубар тиийэн, оҕобун кистии охсубут, киһилии харайбыт киһи диэн баҕабыттан туймааран, ыксаабытым даҕаны. Ол эрээри ол кэннэ оҕом эрэйдээҕи аны хаһан да илиибэр туппаппын, букатыннаахтыы сир анныгар угабын, көмөбүн дии санаатахпына сүрэҕим кымаахтыыра. Бэйэбин уоскутаары төбөм иһигэр арааһы толкуйдаабытым. «Чыычааҕым оҕото сир анныттан сибэкки буолан үүнэн тахсыа, күн диэки талаһыа, тыалга көҥүл тэлибириэ…» Оттон сордоох боруом суоҕун курдук суох этэ, инньэ гынан ол кытылга үс күн күүппүппүт, сир-халлаан икки ардыгар хаалбыппыт.

– Аҕаа, биһиги аччыктаатыбыт.

– Кыратык тулуйа түһүҥ, сотору аһыахпыт.

– Сайыына эмиэ аччыктаабыта буолуо. Чымадаантан тахсыбат дуо? Наһаа өр утуйда дии.

– Маарыын эһиги утуйа сыттаххытына тахсан сүүрэкэлээбитэ, оонньообута. Аһаан баран төттөрү утуйа киирбитэ, – диэн эмиэ сымыйалаан кэбиспитим.

Хайыамый. Кытаанах түгэн этэ, ама да ааспытын иһин. Кыргыттарым кыралара бэрт буолан итэҕэйэн иһээхтииллэрэ. Харчыбыт дуома баранан, түгэҕиттэн бүтэн эрэрэ. Хата үтүө санаалаах дьон көстөн, оҕолору аһынан, астарыттан бэрсэн, массыыналарыгар киллэрэн, кыргыттарым үөнэ-көйүүрэ суохха, бырдахха сиэппэккэ, сымнаҕаска хоммуттара. Бэйэм кыра кыыспыныын талахтар быыстарыгар саспыппыт. Сыта дьону үргүтүө диэн тэйиччи соҕус, чымадаан «дьиэлээх» оҕобун тэйиччи кистии уурбутум. Үгүс түүн кыһыл бэйэккэтин кэтээммин утуйар-утуйбат икки ардынан бу сылларга сырыттым ини, сылдьыбатым ини. Оҕом, чыычааҕым барахсан, аҕаккатын түһэҕэр көтөхтөрөн, илиитигэр сытан эрэн тыына быстыбыт абакката баара. Баччалаах лиҥ курдук, син киһи саҕа күүстээх киһи быыкаа чыычаахпын өлүү айаҕыттан былдьаан ылар кыаҕа суоҕум миигин өйбүттэн таһаара сыспыта. Оо, күн сирин киһитэ күүһэ-күдэҕэ кыра да буолан абыранарыан! Көмүскүүр аналлаах эр киһи туруулаһар күүһэ диэхтээн кэрэгэйиэн! Көрдөрбүтүнэн кэриэтэ Даайыһым анараа дойдуга аттаннаҕа, көмүһүм билбэккэ да хаалбыта буолуохтаах… Тапталбыт чээрэтэ Сайыынам барахсан, баара эрэ үс сыл орто дойдуга үктэнээт, күрэнэр аакка барбыта абаккатыан! Даайыһым оннугар кэллэ диэн күндүргэтэн муҥнаммыппын хара өлүү көрө матардаҕай! Тугу биттэнэн Сайыына диэн сүрэхтээбитим буолуой? Сайын саамай куйааһа, ыгыллар итиитэ мин оҕобун ылан бардаҕа сүрүкэтиэн! Ити түүн чымадаан ороннообут оокком барахсаны кууһан сытаммын уйа-хайа суох ытаабытым. Ыһыытыахпын, орулуохпун баҕарбытым иһин… атын дьон массыынатыгар утуйа сытар кырачаан икки көмүс кыраларбын, Маайыстаах Татыйааспын санаан, туттуммутум быһыылааҕа, түөрэ аһыыбын-кутуруубун испэр аһарбытым, сүрэхпин баастаабытым.

Бу мин туспар уһун-киэҥ, ыарахан айан хаһан да бүтүө суох курдуга. Түүн эрэ, күнүс эрэ миэхэ син биир буолбута. Кэлиэхтээх боруом, оо бу Өлүөнэ килэйэр уутун устун Дьокуускай туонатын диэки сэниэлээхтик устан кэлбэтэҕэ аба да этэ. Кытылга хас эмэ хонор диэн кыһыытыан. Ким да айдаарара, ыгылыйара көстүбэт курдуга. Кэлбэт-барбат уу тиэхиньикэтин дьалаҕай сырыытын урууллуур кыахтара суоҕун бары да билээхтииллэрэ оччото буолуо. Онон, барыта түүл-бит курдуга. Күнүс күүтэ таарыйа оҕолорбун кытта бодьуустаһыы, аһыыр-сиир да кытаанах, оонньото-сынньата да түһэр уустуга. Хата, амарах сүрэхтээхтэр биһиги туспутугар син кыралаан көстөн абырыыллара. Сибэкки курдук сэнэх, ийэлэрин курдук кэрэ сэбэрэлээх кыргыттарым барахсаттар дьон болҕомтолорун тардан булгуччу кинилэргэ ымманыйар идэлээхтэрэ. Аны кэпсэтэ сатааннар оҕолорум барахсаттар ону-маны сиирэ-халты тыллаһан ордук-хос ыйытыыларга тиксиһиннэриэхтэрэ диэн аны ол куттала этэ. Хата, таҥарабыт баара быһыылааҕа, биир да түгэҥҥэ чыычаахтарым тугу да ордугу чуопчаарбаккалар, этэҥҥэ эрэх-турах били баҕалаах боруом кэмниэ-кэнэҕэс кэлэригэр тиийбиппит, иһирдьэ киирбиппит.

Өрүс анараа биэрэгэр тиксээппитин кытта, наар аанньа ээ, аны этиҥнээх ардах курулаччы куппута. Чурапчылыыр массыына көрдөөн, кытыл устун сырсыакалаһыы, ыйыталаһыы кытаанаҕа этэ. Ааһар массыыналарга аҥаар кырыытыттан далбаатаһан, ханналаан иһэллэрин токкоолоһоору, ньылбы сытыйбыппыт. Турар бэйэбит бүүс-бүтүннүү илийэн, ханна да хахха сир суох буолан, ардах анныгар туран биэрбиппит. Кыргыттарым муҥнаахтар, аҕалара эрэйи көрөрүн таайбыт курдук, уу чуумпутук аттыбар иккиэн сукуллан тураахтыыллар. Маайыһым сынтаҕар муннуттан ардах уута чоккуруур. Татыйааһым барахсан айаҕар киирэр ууну таах ыйырбахтыы сатыыр, уһун кыламаннарынан сапсыммахтыыр. Мин… мин эрэйдээх-муҥнаах эр соҕотох сордоох, хайыамый, чымадааҥҥа сытар Сайыынабын кууркабынан саба тута сатаан, оҕобун диэн санаан, ыга кууһан тураахтыыбын…

Тустаахха дьулаан хартыына буолуо ээ. Ол эрээри мин итини ойоҕостон көстөрүн оччолорго ырыппаппын, өйүм-санаам Чурапчылыыр массыынаҕа олорсорго эрэ туһуланан турара. Саатар тыраахтар да кэлэрэ буоллар мин бу сылларга туоххаһыйбыт сүрэҕим өрүкүйэргэ, «бу дьолбун көр» диэн күлүкпэр имнэнэргэ бэлэм этэ…