Текст книги "Ийэм кэпсиир… (4 чааһа)"

 
Торҕо буруо туман курдук
Толоон сиргэ устан киирдэ,
Кырдал үөһэ турбут дьиэбит
Саҥа олох күнүн көрдө
Чигди хаарга атах тыаһа
Тиэргэн аайы хаачырҕаата,
Хотон аана үрүт-үөһэ
Үөрэ-көтө либиргээтэ
Үлэ күнэ үүнэн тахсан
Татым санаа сарбылынна,
Түбүк кэмэ тиийэн кэлэн
Быстах санаа умнулунна
Дьарык эрэ дьоллуур эбит
Санаа сиэбит сордооҕун,
Дьаныар эрэ үөрдэр эбит
Эрэй аалбыт эрэйдээҕин…
 

Мин эрэ маннык хоһуйуом дуо, саҥарар саҥалаах барыта, бэл көтөрдүүн-сүүрэрдиин кытта үтүө сааһы, саҥа, эйэлээх олох саҕаҕа сандаарбытын туойан чырыбынаһа-дьырыбынаһа ыллыырга дылылар…

Ыһыы үлэтигэр: оҕус сиэтиитигэр, боромньулааһыҥҥа сылдьан баран, билигин эмиэ сээкэй быстах-истэх үлэттэн соло суох. Дьиэ түбүгэ үгүс.

Оҕонньоттор сайыҥҥыларыгар бэлэмнэнэн от үлэтин тээбиринин көрөн-истэн сөхсүйэллэр, сэлбийэллэр, саҥаны да оҥороллор. Таска олорон, сорох хамсатыгар симинэн, сорох кумааҕыга эринэн табах тардан бусхата-бусхата, бииргэ түмсэн уһана-уһана арааһы бары ыаһахтаһаллар. Аны боруоскаһыт оҕонньоттор эмиэ бааллар: холтуунарыттан мэлии табаҕы кытаахтаан ылан сыҥсыйан баран ытырдан тоҕо бараллар, харахтарыттан уу-хаар баһаллар…

Чөөдүү Миитэрэй, Балаҕаччыга силпиэҕэ (сельпо) харабынайдыы барда. Аҥаар илиитэ төрдүттэн кэриэтэ суох киһи, хара үлэни үлэлиирэ ыарахан…

Огдооччуйа, Ылдьааттан сурук кэлтин кэннэ, Дьэримиэй оҕонньордооххо дьуккаах көһөн тахсан турар. Иһэ – лаппа биллибит. Баһыычаан маҥнай утаа ийэтин кытта тахсыһан баран, аҕыйах хоноот төттөрү көһөн күккүрээн кииртэ. Эбэтигэр убанан хаалан, туспа арахсан олоруон баҕарбат. Уол онон куруук биһигинниин, оттон Огдооччуйа, кэлин отой да быкпат буолла. Дьиэ иһигэр мэлдьи бииргэ алтыһа сылдьыбыт киһибит эмискэ тахсан барбыта, хайдах эрэ, киммит эрэ суох, тиийбэт курдук… Огдооччуйа төһө даҕаны тиэргэн нөҥүө ыалга дьуккаахтастар, биир өтөххө олордор, син биир суохтуубут…

Дьокуускайтан, Ылдьааттан сурук кэлтин нөҥүө күнүгэр, мин кэлиигэ бурдук сынньа турдахпына, эмээхсин кийиитиниин наллаан кэпсэппиттэрэ. Эбэм барахсан бэрт намыын, холку куолаһынан наар кийиитин санаатын эгди гына сатыыра, эгэ кэлэн уолбуттан атын киһиттэн оһоҕостоммуккун диэн сирэй-харах анньа сылдьыа баара дуо, дэлэҕэ даҕаны.

– Көһүмэ, тугун көһөҕүн… олорбутуҥ курдук олор… – диирэ.

Огдооччуйа хотуна тугу эмит саҥардаҕына, ыйыттаҕына – тута хоруйдаабакка сөҥөн олоро түһэ-түһэ, аат эрэ харата хардарара, хайыы-сах өрбөх курдук сымныар диэри имиппит табысхаанын тириитин тохтоло суох убахтыыра…

– Син биир сөбүлүө суоҕа… Саатар эрдэ сурук суруйбакка… Арахсыаҕа, син биир… Онон эрдэ-сылла тахсыбытым быдан ордук… – Огдооччуйа санаабыт санаатын кубулуппакка, эппитин этэ олороро.

– Ылдьаа ыгыма суоҕун бэйэҥ билэҕин… Сүрэҕинэн сөбүлээн холбоспут киһи арахсыа суоҕа, сэрэйэбин, тоҕо эрэ, оннук диэн… Уолугар (кылыныгар) Баһыычааҥҥа дэлэ буолбатах, таптыыра туома сүрдээх, уол да аҕатыгар элэккэйдэнэн биир оннук… «Хаһан кэлэр?..», – диэн мэлдьи ыйыта, сураһа сылдьаахтыыр буоллаҕа, оҕом барахсан…

Огдооччуйа кистии-саба, биилэммит харахтарыттан халыйан түспүт көмүскэлэрин уутун сотторун көрөн, мин, саҥаспын ис-испиттэн сүрдээҕин аһына санаан кэлэн, хата, бэйэм уйаргыах курдук буолбутум…

– …Һуох… Һин биир, хайдах эрэ, һатамньыта һуох… Ол оннугар… кэлин хайа буолар… сыһыанын биллэриэ буо… – Огдооччуйа синигэр түспүт киһилии сыҥааҕын быччыҥын күүрдэн сирэйин өрө эгдэс гыннаран ыла-ыла, умса көрө-көрө өрө тыынан ылара…

– Чэ онтон хайыахпытый… кэм-кэрдии, күн-дьыл бэйэтэ көрдөрөн иһиэ… – диэбитэ эбэм.

Ылдьаа – ийэлээх аҕатын батан бэрт холку майгылаах, ыгым санаа, быһыы сыстыбатах киһитэ. «Оҕото суох – ордук оҕомсох» дииллэринии, ыамайдар санааларын баҕас табан ымманытар дьикти айылгылаах. Оҕо аймах куттарын туттаран таптаан иилэҥкэйдэнэ, сөбүлээн сырса сылдьар дьонноро баар буолаллар. Биһиги Ылдьаабыт оннук дьоннортон биирдэстэрэ. Дэриэбинэҕэ баар кыра уолаттар чаачар саалара үксүлэрэ Ылдьаа оҥоһуктара. Эмээхсин уолун: «Оҕо куттаах айыллан төрөөбүт…», – диэччи. Мин маҥнай утаа, атах балай мээнэ ускаай сылдьан баран, Быркылаахха эбээ эмээхсиннээххэ саҥа кэлэ сырыттахпына, Ылдьаа миэхэ эргэ балаакка хаалбытын чөлүн талан кырыйан, дьууппа тигэн биэрэн турар. Ылдьаа, көр, өссө бэл дьууппа кытта тигэр иистэнньэҥ. Эр киһи иистэнэрэ, буолаары буолан кыыс оҕоҕо дьууппа таҥас тигэрэ сэдэх көстүү. Оҕоҕо чугас киһи, баҕар мин санаабын да алы гынаары, көтөҕөөрү гынта буолуо. «Биһиги Аанабыт лоһолдьуйар дьууппалаах…», – дии-дии, ордьоҕор тииһэ килэйэн күлэ олороро бу баарга дылы…

* * *

Улахан Баһылай тиргэлээн, Кыра Баһылай үлэтин быыһыгар сааланан куһу баһаан сиэтибит. Баһыычааннаах бараахтыыллар, икки сахсарыма бараах этэ чөркөй этиттэн итэҕэһэ суох. Кус да дэлэйэ сүрдээх. Көлүччэ, көрдүгэн ууларыгар кытта биир кэм хараара усталлар. Дэлэҕэ да «халлаан хараҥарар куһа» диэхтэрэ дуо. Кэлин, сымыыттаары, төрөөрү-ууһаары – аабы, маар, ээй сирдэргэ тарҕаннылар да, син биир киһи хараҕар көстөр араас кус эгэлгэтэ баһаан. Мууһа сулан бүппүт Арыылаах эбэбит үөһүгэр андылар түһэн халыҥнык үөрдээн бараннар биир үтүө күн суй гыннылар. Арай сыл аайы төрүүр-ууһуур олохтоох андылар хааллылар. Кураанах куһу киһи ааҕан сиппэт, тыыраахы, чөкчөҥө бииһин ууһа оннооҕор ордук элбэх.

Эбэбит арыытын кутатыгар: хоҥор, хара баттах тыыраахылар, тэкээхтэр, хоптолор, кураҕаччылар уйа туттан сымыыттыыллар. Тыҥырахтаах, сойуо тумустаах көтөр күөл арыытын ыксатынан көттөр эрэ өй-мэйдээх тулуйбат аймалҕанын тардаллар. Биир кэм быыһа-арда суох көтөн эймэнэллэр. Ол айылаах үгүс саҥа-иҥэ барыта холбоһон, киһи иилэн ылбат, арааран истибэт биир күрүс күйгүөрүн үөскэтэр. Ону истэргэ астыга сүрдээх. Дьиэ иһигэр киирдэххинэ биирдэ кулгааҕыҥ сынньанар. Сорсо кустара хайыы-сахха үөрдүһэн эрэллэр. Уончалыы-сүүрбэччэлии буола-буола күөлтэн-күөлгэ сулукучуһаллар. Сотору сүүһүнэн ахсааннаах халыҥ үөр буолуохтара уонна сыыйа-баайа түүлэрэ түһэн, туруттан сааран барыахтара…

Биһиги күүтэр-күүтүүбүт, кэтэһэр-кэтэһиибит – сэриигэ барбыт дьоммут. Баччааҥҥа диэри биир да киһи биллэ илик. Кэлин, урут суруллан баран муммут-тэммит биирдиилээн суруктар кэлитэлээтилэр. Саҥа, сонун сурук суох. Ону сорохтор «субу кэлээри сылдьан дьон тугу суруйуохтарай… сотору бэйэлэрэ биллиэхтэрэ…» дэһэллэр. Сэрииттэн эргиллиэхтээх холкуоспут дьонун олус диэн долгуйа күүтэбит. Балаҕаччылыыр аартыгы манаһааччы эрэ үгүс быһыылаах. Этэргэ дылы, эмээхситтэр, дьахталлар бары кулгаах-харах иччитэ буолбуттара ыраатта. Оҕолоохтор оҕолорун, кэргэннээхтэр кэргэттэрин төһөлөөх аймана ахтыбыттарын арай айбыт таҥара бэйэтэ эрэ ситэри билэн эрдэҕэ. Хас хонон турдах аайы, аны бөлүүн ким эмит кэлбитэ буолаарай диэн сонно тута бэйэ-бэйэттэн ыйыталаһыы-сураһыы, бырабылыанньа дьиэ диэки тиэтэйэ-саарайа харбыалаһыы, хабытайданыы. Балаҕаччылыыр суол аартыгар үүммүт арыы-арыы хойуу бөлкөй үөттэр, талахтар быыстарыттан аттаах эбэтэр сатыы киһи тахсан кэллэр эрэ дьахталлар: «Хайа, хотуйдаар, ол хайалара иһэрий, ылыҥ, сытыы харахтаахтар көрүҥ эрэ…», – дэһэ-дэһэ чарапчыланыы бөҕөтө буолаллар…

Сэриигэ барбыттаахтар урут дьоннорун төһө да ахта саныы сырытталлар, субу эргиллэн кэлэллэрэ чугаһаан истэҕин аайытын айманаллара ордук эбии күүһүрбүккэ дылы…

Кыайыы буолтун кэннэ аны Кырымааньыйа басыыстарын кытта куомуннаспыт ханнык эрэ дьоппуон диэн омук сэриитэ сүгүн бэриммэкэ ачыаһыра, сэриилэһэ сытар үһү диэн сурах иһилиннэ. Эмиэ үһү-таамах курдук иһиттэххэ биһиги сэриилэрбит сорохторо ол утарылаһа сытар дьоппуоннары «тобоҕолуу» барбыттар үһү диэн буолла. Бииртэн биир киһи, бииртэн биир боломуочунай кэпсэлэ. Араадьыйаҕа эмиэ ити туһунан биллэрбиттэр, кэпсээбиттэр диэтилэр… «Дьоммут, аны баччалаах кыайыы буолтун кэннэ, онно баран, быстах былаҕайга умса-төннө түһэн, суорума суолланыахтара» диэн биир туспа мучумаан, куттаныы, дьаарханыы, кэчэһии… Сорохтор: «Биһиги Кыһыл Аарымыйабыт оннооҕор Кырымааньыйа курдук, ити айылаах аан дойду улуу омуктарын аҕыйах хонукка хаардыы хааман үлтү тэпсибит, сүүнэ уодаһыны урусхаллаабытын кэннэ, ол эмиэ тоҕо, хаһан кыайаары өрө чобуорхайбыт, суудайбыт чолоҕордоруй доҕор…», – диэн дьоппуон омугу мөҕүттэллэр. Өссө кэлин отой да, олоххо-дьаһахха, күннээҕи үлэҕэ-хамнаска туох эмит сатамматаҕына, табыллыбатаҕына: «Оо, дьоппуон баара… дьэ дьоппуон эбит… дьоппуон курдук араҥый доҕор…», – диэн тыл дэгэтэ үөскээн хаалла.

* * *

Арыылаах эбэбит барахсан мууһа сулан, нэлэйэн-хотойон, оттонор ходуһалара сааскы халаан уутун тото иһэн нүөлсүйэн, сөлөгөй сүмэһиннээх күөх от күн сырдыгар тардыстан, кини эмиэ үрүҥ күн анныгар биир сайыннаах олоҕун олороору, хойуутук өрө үтэн бытыгыраан, сүһүөх анньан хойуостаҥнаан таҕыста. Саас, сайын кэлэн, туох барыта аламай күн анныгар ситэр-хотор, төрүүр-ууһуур. Сирэм күөх сир үрдүгэр баар бары тыынар-тыыннаах, оттуун-мастыын – сүрүн күүһүн үрүҥ күнтэн ылан чэчирии, силигилии ситэн тыллар, олоҕун салгыыр сиэмэтин хаалларар…

Үтүө күүстэр дьайыылара, ис-иһигэр киирдэххэ, тус-туспа, эҥин-дьикти уратылардаах эбит. Ытык кырдьаҕастар кэпсэллэриттэн иһиттэххэ, оннооҕор күн уотун дьайыыта – эр киһиэхэ уонна дьахтарга тус-туһунан буолар эбит. Эбээ эмээхсин этэринэн, күн сыдьаайар, угуттуур дьайыыта ордук эр киһиэхэ күүстээх үһү. Ол кини олоҕун оҥкула үрүҥ күнтэн үүннээх-тэһииннээх буолан диир. Оттон дьахтар дьылҕата ыйтан ыйдарыылаах. Ол да иһин эр киһини «күөгэйэр күнүгэр» сылдьар диэн сайыҥҥы күн, өрө дьэндэйэн, өрөгөйдөөн турар кэмигэр тэҥнээн, дьахтары «дьэлтэйэр дьэтигэр» сылдьар диэн толору туолбут ый дьэлтэйэн турар кэмигэр дьүөрэлээн этэллэр эбит… Киһи үс куттаах: ийэ кут, буор кут, салгын кут. Бу куттарыҥ үһүөн холбоһон, сөпсөһөн ис айылгыгыныын алтыһар эбит буоллахтарына – киһи этэ-сиинэ чиргэл, чэгиэн, өйө-санаата тобуллаҕас, кыайыылаах-хотуулаах, чөл туруктаах этэҥҥэ сылдьар. Ити гынан баран айылҕа сиэринэн, туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх, бүтэр уһуктаах… Дэлэҕэ да «киһи күннээх, балык ыамнаах» диэн өс хоһооно үөскүө дуо. Ол эрээри… Айылҕаҕа ордук чугас, аһаҕас эттээх дьон, аарыма ытык кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, өлүү диэн – саҥалыы, уратытык айыллан атын эйгэҕэ төрөөһүн үһү… Бу туһунан санааттан санааны ситимнээн, бардар-бара турар эбит буоллахха – бэйэтэ туспа, бүппэт, муҥура суох дьикти сэһэн…

Күөл балыга эмиэ, атын харамайдар курдук өрөгөйдөөн, сырыыргаан ылар кэмнээх. Ол – ыыр кэмэ. Бу кэмҥэ, балык ыамын уотаҕатын саҕана илимнээн, туулаан туттумахтаан хааллаххына, инники сиир аскын өлгөмнүк хааччыныаххын сөп.

Арыылаах эбэ киэҥ, мэндээркэй иэнигэр тыылаах дьон эрдиилэрин салбаҕа күн уотугар чаҕылыҥнаан уҥа-хаҥас тэлбиҥнэһэ усталлар.

Улахан Баһылай араас харахтаах хас да кыл илими үппүтүн бэрийэр. Баһылай солото суох кэмигэр илимнэри эбэм тардар. Мин эмээхсини кытары күн аайы балык астыыр түбүгэр түстүбүт. Арыылаахпыт сүрдээх бөдөҥ соболоох да, ыччат да балыктаах. Ардьаҕа быччыкы мэнээк киирэр, оттон илимнэрбит киэҥ харахтаах буоланнар наар лэһигирэс эрэ собо тутар.

Биһиги собо үөлэбит, барчалыыбыт, хохтулуубут.

Кыһыны быһа халыҥ муус анныгар айылҕатын сиэринэн аһаабакка дөйүөрэн талбаара уста сылдьыбыт «тыына хаайтарбыт» балык саас күөл ырбыылаан, сайыы таҕыста да кытыыны былдьаһар. Ону «быгыы балыга» дииллэр. Күөл түгэҕэ дьөллүбүт сирин булан эбэтэр киэҥ ырбыы саҕатынан илим үтэн бу кэмҥэ бултуйуохха сөп. Быгыы балыга – аҕыйах хонукка сырыырҕаан, тыын ыла түһэн баран, төттөрү үөс уутугар төннөр. Ити кэнниттэн өтөр соҕус, күөл суллаҕына, тыһы балык искэҕэ туолан, атыыра соҥуруота ситэн, дьэ дьиҥнээхтик налыыга ыга анньан ыы тахсар. Күөл дьара, кытыы сирин саҥа үүнэн эрэр сүмэһиннээх күөх отун иһэ – балык устаҥныырыттан биир кэм бырдьыгыныыр. Ыыр балык кытыыга бэркэ сэрэнэн, кэтэнэн-мананан тахсар. Кыра да энчини, тыаһы-ууһу сөбүлээбэт. Ол иһин илими собо ыыр сирин ыксатыгар эбэтэр налыытыгар үппэттэр. Үөстэтэ соҕус, дириҥҥэ тимирдэллэр. Бэс да, от да ыйдарынааҕы ыамнарыгар эмиэ итинник. Балык таллаҕар кулгааҕа суох эрээри, тыаһы-ууһу сүрдээҕин истэр. Ыыр кэмигэр бэрт сэрэх буолар. Кырдьаҕастар собо тыаһырҕаатаҕына ситэ ыабат диэн, ордук-хос тыаһы-ууһу таһаарбакка, бэл эрдиилэрин чэпчэки-чэпчэкитик эгдэс гыннаран сэмээр эрдинэн уу-чуумпутук сылдьан илимнииллэр.

Мин, үүнэн эрэр оҕо киһи, хас күн аайы «тииҥ мэйии, сир түннүгэ» кырдьаҕастартан билбэтэхпин билэн, көрбөтөхпүн көрөн, истибэтэхпин истэн куруук билиибин-көрүүбүн хаҥатынан, эбинэн иһэбин. Дьиктиргии, сөҕө, сонургуу, соһуйа, кэрэхсии санаабыппын эт мэйиибэр сааһылаан, өйбөр чиҥник хатаан кээһэбин. Ол билигин буолбатаҕын иһин, инники олохпор туһалыаҕар саарбахтаабаппын. Олоҕу олорбут, үгүс сыл хаарын эт санныларыгар уулларбыт кырдьаҕастарга баар – олох туһунан эгэлгэ араас билии бараммат барҕа баайа. Дэлэҕэ да «кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан сүбэлэт» диэн өс хоһооно үөскүө дуо…

Үнүр, күөл кытылыгар, тыы тиксэр сиргэ, эбэм илимнэрин «өндөтөрүн» ыраахтан көрө турдахпына, Киспэ оҕонньор туос тымтайын сүгэн киирэн, миигин кытта бэйэтин тэҥ саастыылааҕын курдук сээкэйи баллыгыраһан уһуннук олорто. Борокуоппай оҕонньор эрэдэһиннээх чубууктаах умнас хамсатыгар, сэбирдэх табах мэлиллибитин симтэн, хойуу буруону омурдун хапчыс-хапчыс гыннаран соппойо-соппойо: «…Көр… көр… Аана, итинтиҥ эмиэ быдьырыыстаах, ис-иһигэр киирдэххэ эмиэ да эридьиэстээх диэтэҕиҥ…», – дии-дии арааһы бары ыатаран, ыпсаран кэпсиирэ. Ол истэргэ сэргэҕэ, астыга сүрдээҕэ, киһи туома тулатыгар баары барытын таһыччы умнан, кэрэхсээн ахан олордор олоруон курдуга. Киспэ, Арыылаах эбэтин будьуруччу тыллан көҕөрөн эрэр иирэ талахтардаах мас арыытын, сирэйин киһи аһыныах мылаччы туттан тонолуппакка одуулуу-одуулуу, хартастыбыт халтаһаларын түргэн-түргэнник чыпчык-чыпчык гыннаран симириҥнэтэ-симириҥнэтэ, бэйэтэ этэринии, эбэтин балыгын бары «быдьырыыһын, эридьиэһин» кэпсиирэ. «Сымнаҕас түгэхтээх, соһумтах балыктаах күөл собото улахан тыастан куттанар. Күөл түгэҕэр төбөтүн оройунан батары түһэн өлөр…» диэбитин бэркэ диэн дьиктиргии истибитим.

Тымныы, тыал-куус күн уонна этиҥҥэ – балык көбөн иһэн тимирэн хаалар. Куйааһырда, ылааҥытыйда да төттөрү көбөр, үөс илимнэргэ туппутунан барар. Сайын, өҥүрүк куйааска, дьара уулаах күөллэр балыктара, уулара сылыйдаҕына, аны сөрүүн сиргэ, кута анныгар хорҕойоллор. Ичигэс, сылаас ардах кэннинээҕи, тыаһа-ууһа суох луҥку түүн балык үчүгэйдик көбөр.

Улахан Баһылай мундутун, күөнэҕин туутун саха хотуурунан кутаны быһан баран онно угар. Мэнээк киирэр.

Күөнэх саас отой эрдэ, аҥхалаат сир хаара өссө ситэ уулла илигинэ, күөл кылдьыыланна, үрэх үрдүн уута хамсаата, сыркы сыккыраата да толоон-сыһыы ньалыар уутугар тахсан ыыр. Үрэхтэр уулара хото туолан баран саҥа түһэн эрдэхтэринэ, кыра сыккыстары, тырытыалары батан, сүүрүккэ сайҕанан күөлүгэр төннөр. Ону «төннүү күөнэҕэ» дииллэр, кус түркүнүн курдук, аҕыйах хонуктаах. Кэмин, нэмин табан, төннүү күөнэҕэр түбэспит киһи бултуйар, тууга балысханнык киирэр. Ол да иһин «күннээн-күөнэхтээн сылдьар» диэн, төннүү күөнэҕэр холоон, табыллан, тобуллан олоҕун өрөгөйүгэр сылдьар киһини этэн эрдэхтэрэ.

Оҕонньоттор балык сырыытын сүрдээҕин билэллэр. Урут уутун булкуйан аһаабатах күөллэригэр кэллэхтэринэ бастаан, чуумпуга тыынан сэмээр кэрийэ сылдьан балык ханна тиксиэн сөптөөх сирин бэлиэтии көрөллөр (ол хойут муҥхалыылларыгар, куйуурдуулларыгар олус туһалаах). Кинилэр диэтэх дьон күөл быйаҥа ууга оонньуурунан, эбэ уутун түгэҕин, отун көрөн сылыктаан балык ханна сытарын, хата, эндэппэккэ билэллэр. Чуумпуга, кытыыга балык тиксэрин кэтээн олорон, быркыран таҕыстаҕына, үөс өттүгэр сэмээр илимнэрин үтэн, унньуктаан собону сонно араарбытынан бараллар. Бу ньыманан балыгы хото бултууллар. Оҕонньоттор былыр-былыргыттан үөрэнэн да хаалбыттара бэрт быһыылаах: балык үөрдүүрүн, хайдах быһыылаахтык, күөл хайа уутунан устарын, ханан тиксэрин билэллэрэ, нэмин табаллара сүрдээх. Эдэр киһи элбэхтик сыралаһан бадьыыстастаҕына эрэ үөрэнэр сатабыллара. Онон балыгы бултааһын тус-туһугар эмиэ бэрт элбэх, оҕо киһи эрэ дьиктиргиэх, ымпыктардаах-чымпыктардаах. Олохторун устата арааһы бары билбит-көрбүт мындыр кырдьаҕастарбыт барахсаттартан эрэ ону барытын ситэри ситэн сыныйан билиэхпитин сөп. Кинилэр кэпсииллэрэ барыта кэрэхсэбиллээх, олоххо олус туһалаах…

Эбэбин кытта бииргэ сылдьан мин үгүһү-элбэҕи билбэтэхпин билэбин, көрбөтөхпүн көрөбүн, истибэтэхпин истэбин. Эмээхсин – үөрэтэр, сүбэлиир, такайар. Ээр-сэмээр наҕыллык, тылын-өһүн сааһылаан, лоп бааччытык, айаҕа хам буолбакка бэрт үтүмэн үгүһү, дьиктини, сонуну сэһэргиир. Мин ону мэлдьи кэрэхсээн, болҕойон ахан истэбин. Бу билигин балыктыы, балык астыы сылдьар дьон быһыытынан, эбээ кэпсэлэ барыта онно туһааннаах…

Саас, күөл кылдьыылана ырбыылаан эрдэҕинэ, туох-ханнык иннинэ, сайыыга аан бастаан күөнэх, мунду, онтон собо «быгар». Тыаттан халдьыгыраан киирбит сааскы халаан уута ыган, ол ытылҕана куоһаахтаан (ордук уу отун төрдүнэн) буруу гынан ытыйан, эрийэн күөл кытыытын мууһун көҥү дьөлөр. Ол – сайыы дэнэр. Бэл, уута түспүт киэҥ оттонор ходуһалаах уолба күөл, хайа эмит эҥээригэр, чүөмпэтигэр син биир куталанар. Арай сэмээр дириҥиир чыыкыр кумах буордаах «бэс күөллэрэ» кутата суохтар. Саас, хобур ааһыыта сиҥэ уута киирэн күөл кутата туолан өрө үллэн тахсар, онон-манан ирэн, көҥөрүйэн, туох да тургуйбат дириҥ харахтар бычалыһаллар. Кыһыны быһа хотоҥҥо хааллан, күкүрдэригэр бааллан бугуһуйан турбут сүөһүлэр тэбиэһиргээн уонна күөл үөс отун сиэри ити айылаах дириҥ кута харахтарыгар, дьындаҕа түһүөхтэрин сөп. Ардыгар түһэн былдьаналлар даҕаны. Уһун кыс устата көрүллэн-харайыллан дьылы тахсыбыт сүөһүгүттэн илии сотуннаҕыҥ ол. Онон саас бу кэмҥэ «сайыы чөҥөрүйбүт, маныы буолбут» дэһэллэр. Оччоҕуна сүөһүнү үөскэ киллэрбэккэ манаан эбэтэр мээнэ ыыппакка, далга хаайан аһаталлар.

Сырдыкка талаһан ити сайыы дьөлөҕөстөрүгэр кыһыны быһа тыына хаайтаран талбаары уста сылдьыбыт балык мунньустар.

Балык «тиллэн», чычаас ырбыыга, сылаас ууга тахсан, саас кэлбитин билэн, дьэ тото-хана аһыыр. Итини сорохтор «сайыы балыга», атыттар «быгыы балыга» дииллэр. Аһыыр астара татыарыйбыт, кэмчитийбит ыалга бу кэм кэлиитэ чахчы да күүтүүлээх. Мин ыал устун атах балай сылдьар эрдэхпинэ, ыстыырдарынан быстаран «инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан» күннэригэр-тыыннарыгар сытар эрэйдээхтэр: «Оо, абалаах, балык быгарыгар тиийбит киһи баар ини…», – дэһэллэрин үгүстүк истэрим.

Иитэн-аһатан олорор эбэлэрбит барахсаттар көмүс хатырыктаахтарынан төһөлөөх киһи үрүҥ тыына өллөйдөммүтэ буолуой…

Бэл балык уҥуоҕа да хаалбат: тарга куталлар, онтукалара сайыны быһа аһыйан, сымнаҕас өҥүргэс буолан хаалар. Сорохтор көтөр уҥуоҕун кытта итинник гынан сымнатан «ууну-хаары» кытта булкуйан сииллэр. Мундуну буһаран баран тарга кутан аҕараанныыллар. Ыал-ыал аайы балыгы араастаан астаан аһыылларын көрүллэрэ. Собону миинэ бардын диэн хатырыктаабакка, санньылыйа сылдьар салыҥын кыһыйтарбакка буһаран сиир дьон эмиэ баар буолааччылар. Уһуннук лыглыгырыы кыынньан буспут собо хатырыга күөс түгэҕэр түһэн хаалар. Онон сииргэ туох да улахан куһаҕана, табыгаһа суох буолбат…

Мунду, күөнэх төһө да кыра буоллаллар сиэмэх балыктар. Саас, биир сүрүн аһылыктара собо искэҕэ үһү. Өссө бэйэлэрин истэхтэрин кытта сииллэр дэһэллэр. Онон күөл мундута, күөнэҕэ бултаммакка аһара элбээтэҕинэ собо өнүйэн үөскээбэт үһү. Ону мин, ким көрүү көрүүлэнэн дуу, умса түһэ сытан чинчийэн көрбүтүн дуу билбэппин. Кырдьаҕастар кэпсииллэр. Үтүмэн үгүс сыл устата сыныйан билэн-көрөн, кэпсэл оҥостон эрдэхтэрэ. Онон өбүгэлэрбит барахсаттар мундуну, күөнэҕи сүрүн аһылык оҥостон, өлгөмнүк бултаан, күөллэрин быччыкыта мундуга кыһарыйтарбакка дэлэйдик үөскүүрүгэр кыах биэрэллэр эбит.

Мундуну, күөнэҕи – куйуурунан, илиминэн, туунан бултууртан ураты, күһүн буһук саҕана бэрт дьээбэтик бултуур өссө биир ньыма баар. Ол киһи эрэ барыта сатаан, сатабыллаахтык, кыайа-хото тутар ньымата, албаһа буолбатах. Мунду ыкса күһүн кытыыга тиксэр. Ити кэми «балык тиксиитэ» диэн ааттыыллар. Күөл кытыытын отун төрдө, күһүҥҥү хаҕыс хаһыҥнартан кыдьымаҕыра тоҥон кыра да тыалга кылыгырыы тыаһыыр, буһук саҕанааҕы күннэр кэлэллэр. Муус туруон эрэ иннинэ, чакылыччы халлыбыт хаар хаһыҥнаах түүннэр сытыы сулустарынан дьирибинэһэллэр… Дьэ бу кэмҥэ мунду бөлүөхсэн, хойуутук үөрдээн, күөл кытыытынан, кута саҕатынан устар. Ону түбэһэ көрдөххө – уу үрдэ күөс оргуйарыныы өрө дьирибинии турар буолар. Бу кэми мунду бөлүөҕэ, эбэтэр өссө бөлүөх кэмэ диэн ааттыыллар. Тиксии, бөлүөх мундута халыҥ үөрүнэн халҕаһалыы анньан уста сылдьаннар, кэбэҕэстик уонна өлгөмнүк тууга киирэллэр. Бу кэмҥэ, буһук саҕана, дьон кыанар өттүлэрэ, түргэн туттуулаахтара, сымсалара уонна атахтарыгар тирэхтээхтэрэ, үчүгэй сүһүөхтээхтэрэ – бөлүөх балыгын ыраахтан көрөн ырыҥалаан, сыныйан баран, сэмээр тыаһа суох тыынан сыбдыйа устан киирэн куйуурунан баһаллар. Сорохтор өссө куйуурдааҕар обургу гына анал баһар тэрил оҥостоллор. Дьэ манна төһө бултуйаргын түргэн, сылбырҕа туттуу быһаарар. Халыҥ бөлүөххэ түбэспит дьон, биир үүккэ, хаста да сомсо охсон ылаллар. Ээр сэмээр бөлүөх балыгын батыһа сылдьан, үлэ оҥостон баһаллар. Балыгы маннык бултааһын балыксыттан улахан сатабылы уонна тыыга үөрүйэх буолууну эрэйэр. Булгуччу уйуктаах тыыннан эрэ сылдьыллыахтаах. Сорох төһө да дэмин таппытын иһин, ыксыы-тиэтэйэ, өлүмнэһэ сылдьан, тыытын түөрэ үктээн, сыыһа туттан ууга да түһэ сыһара, түһэрэ да баар суол. Ууһута суох киһи бу ньыманан бултаабатаҕа ордук. Буһук саҕанааҕы эбэ силиигэ тиийэ дьаралытар тымныы уутугар чомполонуу, чаалыттарыы үтүөҕэ тиэрдибэтэ биллэр.

Бөлүөх балыгын баһа-баһа, сөп буола-буола, кытылга тахсан сүөккээтэххинэ сатанар. Олус элбэх мунньулуннаҕына дьалкыҥнаан, тыы түөрэҥниирэ ордук бэргиир. Суола суох сур соноҕос баҕайы түҥнэһиннэ, тимирдэ да, балыксыт бии бэйэлээх эрэйдэнэн, сыралаһан баспыт балыгыттан илии соттор, тыынын эрэ нэһиилэ куоттаран, өлүү айаҕыттан тэскилэтэн кытылы буллаҕына таҥараҕа махтал… Туһугар эмиэ кыһыылаах, абалаах балыктааһын…

Мунду, эмиэ собо курдук, айылҕата айбытынан кыһын аһаабат. Уу дириҥэр түһэн, хамсаабакка да, утуйбут курдук дөйөн далбааран турар. Хайа баҕарар күөлгэ балык – күөл дириҥэр, кэнэлитигэр кыстыыр. Кырдьаҕастар «дьара, ол эрэн киэҥ киэлилээх эбэ балыга дьэбэрэтин хаһан, дириҥэтэн тоҥоруулаах да кыһыны туоруур» дииллэр. Ону «балык хаһыыта» диэн ааттыылар. Саас, куйуур кэмигэр «балык хаһыытын» түбэһэ ойбон алларбыт киһи өлгөмнүк бултуйар. Дьон барыта кини тулатыгар чугаһаан, ыксалаһан, тиэтэйэ-саарайа ойбон алларан үөмэхтэһэллэр. Куйуур – биир туспа умсугутуулаах, атын аҕай абылаҥнаах булт дьарыга… Дьара күөл, көлүйэ балыга улахан тоҥоруулаах тымныы кыһын дөйө тоҥон өлөр, саас «атан өлбүт» балык кытылга тиксэн күөдэл-таһаа буолан сытарын киһи түбэһэн көрөр. Араас көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл онно мустар. Тоҥот саҕана (кэннэ) арҕаҕыттан саҥа тахсан, «эмэһэтин бүөтүн» субу толугур гына ыһыктыбыт, хараҕа хараҥарыар диэри торҕоннообут «лэппэрдээн оҕонньор», атан тахсыбыт балыгы, сытынан-сымарынан дөбөҥнүк булан, иһэ ыларынан тото сиэн-аһаан абыранар. Балык, ойуурдааҕыга дылы, күһүн, унньуктаах уһун кыһыны кыстыыр уутун булунуор диэри күүскэ аһаан өллөнөр. Мэктиэтигэр үөһэ кытта «мэлийэр». Күһүн бултаммыт эмис балыгы үөллэххэ – сыата уокка таммалаан сырдьыгыныыр.

Күөнэх мундуттан, соботтон уратыта диэн, күһүн отой эрдэ муус тоҥно да сырыырҕаабат буола дөйө бөҕүөрэр, үрэх дириҥ элгээнин түгэҕэр түһэн кыстыыр. Собо, мунду сүнньүнэн күөлгэ ыырданар, оттон күөнэх – үрэх балыга. Онон сылдьар, сырыыргыыр сирэ киэҥ, сири-сибиири биир гына тэлэһийэр. Сайыы таҕыстар эрэ, сыккыһы батан, аабы сирдээх маардары, толооннору, үрэх баҕарахтарын биир гына кэтэн, саас эрдэ чалым ууга тахсар. Хаар да ситэ уулла илигинэ – толоон, налыы дьара уутугар, баҕаны кытта биир кэмҥэ ыыр.

Собо ыан иннинэ сынньанар, саҥа төрүөҕү ууһатарга бэлэмнэнэн аһыыр-сиир, күүс, сэниэ эбинэр. Соҥуруота эрдэ ситэр буолан, ньалыар ууга маҥнай ордук хото атыыр собо тахсар. Бу кэмҥэ иһин кыратык да ыга туттахха, үүт-үкчү чөчөгөй курдук, тыга сылдьар соҥуруоланар. Сотору, арыый хойутаан, искэҕэ дьэ ситэн кытыыга тыһы собо сырыырҕаан барар. Ийэ собо истэҕэ сымныыр, убуур, илимҥэ иҥиннэҕинэ араарарга биир кэм дьаалатынан тохто сылдьар. Тыы түгэҕэ барыта истэх буолар. Маны, собо ыары «ханчыалаабыт» дииллэр.

Собо ыыр кэмигэр, үгэс курдук, бэйэтэ туспа, ураты күннэр, түүннэр үүнэллэр. Эбэлэр киэҥ нэлэмэн уулара, били, күнүс күн уотугар эрэһэ долгуннарынан эймэнэ оонньообуттара тохтоон, тыаһы иһиллээбиттии биир кэм хараарса мэндээрэллэр. Силигилээбит бочур тыа – күөл иһийбит ньууругар сэбэрэтин көрүнэн сүүһүн аннынан одуулуур… Уу чуумпу, луҥку түүннэр сатыылыыллар… Түүн, собо ыыр кэмигэр таска тахса сырыттахха, ийэ айылҕа барахсан сып-сылааһынан илгийэн, уу-наһараҥынан бүрүүкээбит буолар… Ардыгар ибир-сибир ичигэс, иһирик ардах ибиирэн ыла-ыла астар, хойуу туман онон-манан ойдом-сойдом аһаҕастанан күөл, хордоҕой сирдэр үрдүлэринэн устан тараадыйан турара ураты иэйиини үөскэтэр… Тулаҥ барыта – нуоҕайбыкка, нусхайбыкка, сураһан баран сөпсөспүккэ дылы ылы-чып баран уоскуйан, туох эрэ кэрэ түстэниитэ кэлиэхтээҕин кэтэспиттии иһийэ чуумпуран, сэргэх кулгааҕын сэмээр сэгэтэн өрөйбүттүү-чөрөйбүттүү дьикти көстүүлэммитэ – куту-сүрү кутугуната хамсатан, атын аҕайдык абылыыр… Собо ыыр луҥку түүннэригэр, күөл ньалыар уута ыаммытынан үүт курдук сылыйар. Тэлгэһэҕэ туран болҕойон иһиттэххэ, эбэ кытыыта бүтүннүүтэ балык искэҕин ыан мөхсөрүнэн биллиргии, чалымныы-чолумнуу тыаһыыр… Сир ийэ үрдүнэн кэтэһиилээх-күүтүүлээх күндү түүннэр – собо ыамын, үүт тураан нуһараҥ түүннэрэ үүнэллэр…

Собо төһөҕө, ханна ыыра – хайдах саас кэлэриттэн эмиэ тутулуктаах. Ол эрэн кэмэ кэллэ да айылҕата таайан син биир ыыр. Хахсаат, тымныы сааскыга ыксаан, истэҕин күөл үөһүгэр «тоҕор». Онтута түргэнник өнүйэн ситэ охсубат, собо илимҥэ тутара, тууга киирэрэ аҕыйыыр, балыгы астаан хаһааныы уһуур-тэнийэр.

Күөл балыга барыта биир кэмҥэ ыыр буолбатах. Сорох эбэ эрдэ ырбыылаан, мууһун сайҕаан дьуххалыыр, уута кэмигэр сылыйан, собото эрдэ сырыыргыыр. Оттон сорох күөл хойуоран, түгэҕэр диэри бүтэйэ тоҥон, ийэ уута кыччаан, тоҥмут мууһа халыҥа бэрдиттэн, түргэнник ситэ уулла охсон биэрбэккэ, турку бөҕөтүн түөрэҥэлэтэн, отой хойут биирдэ мууһун көбүтэр. Онон – биир күөл балыга хайыы-сах ыан бүппүтүн кэннэ, атын күөл собото саҥа ыан эрэр буолар.

Собо биир дьикти уратыта – бычыах-бычыах, хаста да төхтүрүйэн ыыра. Бастакы улахан ыам бэс ыйын саҕаланыытын эргин, үс-түөрт күн барар. Иккис ыам – «бэһин ыама» диэн ааттанааччыта, бастакы ыам кэнниттэн уонча хонук буолан баран, икки-үс эрэ күннээх. Үһүс ыам – «отун ыама» диэн ааттанааччыта, от ыйын саҥатыгар, бэрт кэмчитик, биллибэккэ-көстүбэккэ биир эмэ түүн буолан ааһар. Ону илимҥэ тутарыттан, истэҕэ тохторуттан билиэххэ сөп.

Бастакы улахан, күргүөмнээх ыам кэнниттэн, үгэс курдук тыалырар-кууһурар. Ону – айылҕа барахсан балыгын истэҕин дьалкытан, сэмээр бигээн, ыама үөскүүрүн, ситэрин түргэтэтэр дииллэр.

Собо, ордук тыһыта, ыан баран, күөл түгэҕэр, дириҥҥэ тимирэн сынньанар. Тыһы собо истэҕин сүүрдэригэр айылҕатын сиэринэн ыарыыланар, ньылбыйар. Оттон атыыра, ханнык да үгүс көтөр-сүүрэр атыырын кэриэтэ, ыам сүпсүлгэнин соччо баардылаабат. Онон тыһытын курдук уһуннук уу түгэҕэр тимирэн хаалбат. Ол да иһин сааскы, ыам кэннинээҕи илимҥэ үксэ соҥуруолаах собо тутар. Дэлэҕэ да, күөс хоторулуннаҕына, соҥуруолаах собо түбэспит киһитэ «оок сиэ, миэхэ эмиһэ, соҥуруолааҕа түбэстэ» диэн үөрүө дуо… Оттон сайын, көбүү кэмигэр тыһы собо ордук хото элбиир.

Балык көбүүтэ от ыйын ортотун эргин саҕаланар. Куйаас, чуумпу, халыҥ былыттаах луҥку күннэргэ балык күүскэ көбөр. Сорох дьон ону «көбүү балыга» дииллэр. Дьэ бу кэмҥэ, өскөтүн күнүс тыаллаах буоллаҕына, күн киириитэ астыбытын кэннэ, чуумпуга балык кытыыга тахсан аһыыр, тиксэр, ордук хото сырыыргыыр кэмигэр унньуктааһын эбэтэр маарылааһын саҕаланар.

Тыаллаах-куустаах күн күөлгэ илими бодьуустаһыы – туһугар сыралаах, эрэйдээх үлэ. Ол иһин тыал намыраабыт, астыбыт кэмигэр – киэһэ эбэтэр сарсыарда эрдэ үтүллэр, көрүллэр. Тыалга балыгы араараары илимиҥ кылын быһыта тыытыаххын сөп. Кыл илим бэрт эрэйинэн, үгүс үлэнэн таҥыллар тэрил, онон «харах харатын курдук харыстаан» илдьэ сырыттаххына сатанар.

Эбээ биһикки чороох маспытын сонос үөл маһы быстан оҥостобут. Синньигэс, хаппыт маһы чороох гынар сэрэхтээх: буорга күүскэ батары анньар кэмҥэр тостуон сөп, оччоҕо тыыҥ эргийэн түҥнэстэн, мүччү туттан ууга да түстэххинэ көҥүл. Эмээхсин: «Хаһан да хаппыт маһынан чороохтоммот буол…», – диэн сүбэлиир. Биһиги үөл чороохпут төбөтүн: хойуу мутукчалаах эбэтэр сэлибирэс сэбирдэхтээх синньигэс лабааларын сарбыйан кэбиспэппит, ордоробут. Ол, дириҥ уулаах киэҥ киэлилээх эбэҕэ ыраахтан таба көрөрбүтүгэр туһалыыр. Тыыннан сэмээр дэйбэҥнэтэ устан илимҥэр чугаһаатаххына, балык элбэхтик туппут буоллаҕына чороох төбөтүн илбиргэһэ ибигирии хамсыыр, чуумпуга ууттан быкпыт төрдө эрэһэ иилэринэн ирбинньиктэнэ турара көрөргө астыга сүрдээх…

Оҕонньоттор эрдиини хайаан да түөрт кырыылаан оҥороллор, булгуччу иэдэстииллэр. Өскөтүн эрдии тутуллар маһа биир тэҥ бөкүнүк буолаҕына, хайа эмит ыксаллаах түгэҥҥэ, ордук кусчуттар, салбахтара ханан хайысхаламмытын билбэккэ, кураанахха күүскэ анньынан ууга ньимис гыннаран, тыылара түөрэ эригийиэн сөп. Бэйэлэрэ ууга түспэтэхтэрин иһин, туорайга уурбут сааларын, сээкэй малларын-салларын мүччү туттахтарына да көҥүл.

Балыгы астыыр, харайар ньыма элбэх, сир-сир аайы араас, аны астаабыт балыктарын дьон эгэлгэлээн ааттыыллар. Ол эрэн, балыктан оҥоһуллубут сүрүн астарбыт ааттара биирдэр: хохту, барча, хачымаас, буорса, дьалтах, дьаакы, буһарча, лыыба, сыма…

Лыыба уонна сыма ыкса күһүн, үөн-көйүүр суох буолбутун, уу тымныйбытын кэннэ, буһук саҕана эбэтэр муус үрдүнэн оҥоһуллар астар. Сыма лыыбаттан атына диэн – ууга оргутан тэптэрэ түһэн ылбыт мундугун иһиккэ кутан ныһыйан хааһы оҥорон баран тоҥоруллар. Лыыба кэм ысталлаах эбит буоллаҕына, сыма – биир кэлим ньолҕоорхой ас, онон аҥаардастыы сиэниллибэт, үксүн үөрэҕэ кутан булкуйан туспа суол ас гынан аһаныллар…

Күнүс дьоммут дьиэлэригэр көстүбэттэр даҕаны, холкуос үлэтэ хаһан бүтүөй. Халлаан сылааһа, үчүгэйэ, бэл күөл уҥуор сээкэйи түбүгүрээччилэр, күннэрин-дьылларын халтайга бараамаары өйүөлэнэн, ыһыктанан сылдьан үлэлиир сирдэригэр үрдүттэн аһыыллар…

Билигин, эбэм биһикки сүрүн үлэбит – балык астааһына. Туһугар эмиэ элбэх сыралаах, бадьыыстаах үлэ. Күн аайы олорор эбэбит барахсан эмис соботун тото-хана сиибит, хамыйаҕынан халбыллар хоргуннаах миинин астына-дуоһуйа иһэбит. Дьоммут үлэлэригэр ыһык гынан үөлбүт собону, мундуну мэлдьи илдьэ бараллар.

Мунду хохтулуур сибиэбит даардалара тэлгэһэбитигэр, тыал-куус сайа охсор, күн уота үчүгэйдик көрөр аһаҕас сиригэр тураллар. Былырыын туттуллан баран, түүрүллэн, чөкө баайыллан ууруллубут сибиэлэрбитин даарда үөһэ тэлгэтэбит. Сибиэ – туу киэнинээҕэр сонос маһынан, син биир туу курдук үксүн ситиинэн өрүллэр. Сорох дьон быстахха алдьаммыт ардьа эҥэлэйин да туһаналлар. Тымтайга сүгэн аҕалбыт мундубутун чабычахха кутан баран көтөҕөн мадьалыта сылдьан иҥнэрэн сибиэҕэ тарҕата кутабыт, баҕатын, чохутун, уутун кыыһын ылҕаан ылан ыраастыыбыт. Мундуну сибиэҕэ халыҥ гына куппаккын, олус хойуу гыннахха, тыал-куус курдары охсубат, сургуйбат буоллаҕына кыайан хаппат, сахсырҕа саахтаан сытыйыан-ымыйыан да сөп.