Текст книги "Ийэм кэпсиир… (4 чааһа)"

Мунду – омос көрүүгэ, төһө да хараҕа хойуоран түүрүччү барбыт курдугун иһин, истэҕэ, өлө элбэх буолан түргэнник хаппат. Ордук, күнэ суох, сөрүүн күннэргэ, тыаллааҕын да иһин, биир кэлим уһуннук сытар. Ардах түһэр да түбэлтэтигэр сибиэ үөһэ тэлгэтиллибит мундубутун хомуйбаппыт, эрдэ бэлэмнээбит хатырыкпытынан, самыыр хоппотун курдук таҥалайдаан чөкө сабан кээһэбит.

Куйааска сибиэ үөһэ кутуллубут мундуну сахсырҕа буулуур, тыалга эрэ арай ама. Онон сибиэ анныгар, тимир солуурга түптэлиибит. Буруону хойуннараары кытыан эбэн биэрэбит. Сылгы сааҕын түптэлээтэххэ бэрт минньигэс сыттаах, от күөҕэ өҥнөөх буруо тахсар. Кытыан умайбыт буруотугар ыһаарыллыбыт хохту амтана өссө эбии минньийэр. Балык сибиэҕэ симэ соҕус кутуллубут буоллаҕына, үөһээ өттө хаппытын кэннэ эргитэн бэриллэр. Сөптөөҕүн хаппыт дии санаатахпытына, хохтубутун сибиэтиттэн хоҥнорон, чабычахха хаалаан, дьоҕус сандалы сирэйин саҕа айахтаах огдоммутугар аҕалан кута-кута үрүллүбүт ынах тириитинэн бүрүйэн баран, чиҥиэр диэри дэлби тэпсэбит. Бу курдук хас эмэ күнү быһа үлэлээн огдоммутун толоробут. Мунду отой сурдьугунуу сылдьар буолуор диэри хатыахтаах. Көрөн-истэн ситэ хатарыллыбатах балык түүнүгүрүөн сөп.

Эбэм биһикки, бөдөҥ мундуну туспа арааран дьаакылыыбыт (бөдөҥ, талыы мунду хохтута). Эттээх мундуну хатарыы өссө уһун. Ону ол диэбэккэ, анаан үлэ оҥостон бадьыыстастахха, чахчы үчүгэй, тотоойу ас диэн кини буолар.

Аны собону барчалааһын биир туспа үлэ. Илимҥэ иҥнибит бөдөҥ, лэһигирэс собону хатырыктаан баран, үчэһэҕэ үөлэн буһарыллар. Онтон иһин сиирэ тардан хайытан өлүн, истэҕин ылан аҥардастыы да, суораты, күөрчэҕи да кытта булкуйан сиэххэ сөп. Үөлбүт собо буһан тахсан үчэһэтиттэн сулбурутуллан сойбутун кэннэ, тиэрэ уура сытан, сиһин уҥуоҕун бата хайытыллар, бөдөҥ уҥуоҕун барытын ылҕаан ылыллар. Төбөтүн туспа бэйэтин эрэ оргутабыт, уһуннук оргуйдаҕына сыата-хоргуна итирдэнэ үрүмэтийэн сүрдээх, ону эбэм хамыйаҕынан кытыйаҕа халбыйар, онтон бытыылга кутан бүөлээн уҥучахха ууран кээһэр. Халбыллыбыт балык хоргунугар лэппиэскэни уймаан сиэтэххэ минньигэс ас диэн ол. Бытыылга кутуллан «хаһаас» диэн ууруллубут балык хоргуна отой төбүрэҕэ, миинэ суох буолуохтаах. Сыаны-хоргуну кытары эттээх миин халбылыннаҕына иһит түгэҕэр түһэн, өр турдаҕына хаарыан аһы сытытан кээһэр. Ол иһин эбэм, балыгын хоргунун сөп буола-буола, туруора түһэ-түһэ, хат-хат сыымайдаан, туспа иһиккэ кутар, ыраастан-ырааһын, дьэҥкирин эрэ хаалларар. Балык сыата эмтээх, сатаан эмтэннэххинэ улаханнык туһанаҕын. Туох-ханнык иннинэ, ордук сэлликтээх дьоҥҥо ханнык да сыа абыраллаах эмп. Тыҥаларынан аһааҕыран, ааспат-арахпат сөтөл ыарыыламмыттар, хархахтаммыттар бэл ыт сыатын кытта сииллэр. Онтулара сүрдээҕин туһалыыр эбит…

Үөлбүт собо тылын омугуттан арааран туспа ылан, анал кыһыллыбыт кыра, тыймыы үчэһэлэргэ атырыа гына кэчигирэччи үөлэн баран, моойторук олуктаах ампаар муннугар, хайдыгас быыһыгар анньан хатарабыт. Тыл – күн уотугар түргэнник хатар. Сыата, сап-саһархай буола иҥэн хаалар. Ыстаатахха биир кэм бырдырҕас, минньигэһэ диэн эриэхсит. Хаппыт собо тылын дьон олус күндүркэтэн мааны кэһии оҥостоллор.

Бөдөҥ уҥуоҕа ылгаммыт собобутун этин илдьириппэккэ, сэрэнэн сибиэҕэ тэлгэтэбит. Иһэ-үөһэ ылыллан, буспут буолан хохтутааҕар түргэнник хатар. Сибиэҕэ балыгы хатарыы бэрт табыгастаах ньыма – аллараттан, үөһэттэн салгын хото сайа охсоруттан, чэмэлкэй күннээх курааҥҥа баҕас астанара дөбөҥ, түргэн.

Хачымаас – барча иккис арааһа. Сорохтор буорса дииллэр. Кыра быччыкыны, куллукуну хатырыктаан баран, үчэһэҕэ, мундулуу туора үөлүллэр. Үчүгэйдик буспутун кэннэ сулбурутан сибиэҕэ кутуллар. Хачымаастааһын барчалааһынтан атына диэн – балыгыҥ уҥуоҕун, иһин араарбаккын. Онон, истээх-үөстээх быччыкыны хохту курдук элбэхтик үлэлэһэн, сурдьугунуу сылдьыар диэри хатарыллар. Дьон астанан аһыыллара араас, сорохтор, тииһэ-уоһа суох өттүлэрэ, хачымаастаабыт балыктарын бурдук курдук үлтү сынньаллар. Уҥуоҕун кытта бытарытан, мэлийэн кэбиһэллэр. Иһэ-үөһэ ылыллыбакка барыта хатан ас буолбут балык тотоойу. Ол эрэн, уһун кэмҥэ, аҥаардас хачымааһынан аһылыктаммыт киһи, тахсан киирэригэр хойуута хатан, тааһыран тумнаҕыран эрэйдэниэн сөп. Хачымааһы, хаппыт балыгы кытары бииргэ хайаан да үрүҥ аһы булкуйа аһаныллыахтаах.

Дьалтах – кыра быччыкы сиикэйдии хатарыллыбыта. Хачымаастан уратыта диэн: баһын, иһин араарыллар, хатырыктаммат. Эмиэ хохтулуу хатарыллар. Үчэһэҕэ үөлэн халаҕытан сиэниллэр.

Эбэм биһикки собобутун, мундубутун сайыҥҥы дьиэбитигэр, туруорбах балаҕаммыт сирэй оһоҕор үөлэбит. Хахха сир буолан, аһаҕас халлааҥҥа кулуһун уотугар үөлэр курдук тыал-куус мэһэйдээбэт. Собо үөлэ үөрэнэммин, нэмин табан, эмээхсинтэн хаалсыбаппын. Элбэх истэхтээх, өллөөх балык түргэнник буһа охсубатын иһин, сотору-сотору көрөн-истэн эргитэн бэриллэр. Инньэ гымматыҥ да, аны уот суоһаан собо хоруорар кутталлаах. Оччоҕо амтана алдьанар, аһа хатар, хара хоруонан бүрүллэр. Ыыс-араҕас буола саһарчы буспут собону сойутабыт, онтон биирдэ үчэһэтиттэн арааран остуолга сулбурутабыт. Киһи илиитин сиир итии балыгы бэйэ-бэйэтигэр баттаһыннарбакка тэлгэтэн сойутуллар. Сүмэһинин иһигэр иҥэринэн, сыатыгар саһарчы буспут собо, сыттыын-сымардыын астык аҕай ас.

Собо үөлэр тиит үчэһэлэрбит бобо баайыллан кирээдэ үөһэ чөкө хараллаллар. Улахан Баһылай кыспыт үчэһэлэрэ балык сулбуруйан түспэтин диэн анал туорайдаахтар. Балыгы үчэһэҕэ сатаан нэмин табан үөлүү, бэйэтэ туспа үөрүйэхтээх. Бөдөҥ собону – туруору, быччыкыны, мундуну – туора үөлүллэр.

Балык хоргунун, илимҥэ, тууга эрэ киирбит балыктан астаан ылан мунньунартан ураты, өссө биир дьикти ньыма баар. Ол хайдах дьыл буолбутуттан быһаччы тутулуктаах. Сорох сыл кыһына бытарыттан түһэн олус тымныы буолар, оччоҕо дьара күөл, көлүйэ уута дөйө тоҥон балык «атан өлөр». Саас «атан өлбүт» балык кытыыга тиксэн туох да баһаан мунньуллар. Дьон ону көрө сылдьан хомуйан ылаллар уонна улахан күөскэ лыглыгыраччы оргутан аҥаардас дьэҥкир хоргунун эрэ баһан ылан мунньуналлар. Этин сиэбэттэр.

Дьэ онон сааскы, сайыҥҥы балыгы астааһын, хаһааныы туһугар эмиэ бэрт элбэх, эгэлгэ эридьиэстээх, түбүктээх үлэ.

* * *

Киэһэ өттүгэр мин иллэҥсийэбин, доҕотторбор, дьүөгэ кыргыттарбар барабын-кэлэбин. Кинилэр да биһиги ааммытын саппаттар.

Эбэм хаһан да таах, си-дьүгээр олорбот, наар тугу эмэни иистэнэ, туппахтыы-убахтыы сырыттаҕына эрэ сатанар.

Мытыйыс оҕонньор сарсыарда бэрт эрдэ биһиэхэ тымтай тиктэрээри: ыраас эттээх туос, тымтык мас, үөл талах аҕалан кэлэ сылдьыбыта. Мин урут эбэбин кытта хаста да туос тымтай тигэн турабын, онон билэр үлэм, үөрүйэхпин. Тымтай тигиитэ улахан уустуга суох. Оҕонньор үлэҕин, сарсыарда саҕалаан бараммын, киирэ-тахса, үлэм быыһыгар кыргыттары кытта сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ, киэһэ эрдэ, сөпкө тигэн бүтэрбитим. Уйбаныаба Борускуо туоһунан иһит тигэргэ кэм үөрүйэх, оттон Мытыйыс Маарыйата төрүт сатаабат, тымтай хайдах тигиллэрин билбэт эбит этэ. Маарыйа миэхэ илии-атах буолан көмөлөһө-көмөлөһө: «Син судургу эбит ээ, киһи үөрэннэҕинэ тигииһи…», – диэн саҥа аллайан сүрдээҕин сэҥээрбитэ.

Тымтай – балыксыт арахсыспат аргыһа. Туос тымтай сүгэ сылдьарга чэпчэкитэ, тутарга-хабарга табыгастааҕынан тэҥнээҕэ суох иһит. Өссө, сэрии буолуон инниттэн араас күн эгэлгэ тимир, таас иһит элбээбитэ эрээри, дьон туостан тигиллибит иһиттэрин ордороллор. Туос иһиккэ ас дьүдьэйбэт, уһуннук тулуктаһар, оннооҕор өҥүрүк куйааска үүт өр аһыйбакка турар. Биирдиилээн кэтэх сүөһүлээх ыаллар хас ыам аайы ыабыт үүттэрин тус-туһунан чабычахтарга кутан уураллар. Биһиги ыал үүт кутар алта чабычахтаахпыт. Эмээхсин тимир иһити соччо ахсарбат: «Туос иһиккэ кутуллубут үүт ордук үрүттэнэр», – диир. Эбэм, Быркылаах уҥуор тахса сылдьан, холкуос саҥа сэппэрээтэрдэрин көрөн баран: «Туһата суох, таах үлэни үксэтэр сэптэр эбит», – диэн кэлбитэ. Далбар (сабарай) чабычахха куппут үрүттэммит үүтүттэн, сэппэрээтэр сүөгэйдээбититтэн итэҕэһэ суох сөҥ сүөгэйи хамыйаҕынан халбыйар. Таптайан арыылаабыт арыыта да ол сиэринэн син биир хаалсыбат. Кини халбыйбыт үүтэ букатын сыата суох буолар.

Эбэм туоһунан – тордуйа үүйүүтүттэн саҕалаан, дьоһуннаах, күтүр улахан ыаҕаска тиийэ тигэр. Арай саар ыаҕаһы тигэ илик быһыылаах. Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ, мин кыра кыыс оҕо сырыттахпына, ийэм таҥас-сап иистэнэрин таһынан туос иһит эгэлгэтин тигэрэ. Бэйэтигэр иһит-хомуос оҥосторун таһынан, үлэҕинэн, биирдиилээн дьоҥҥо, холкуоска (артыалга) кытары тигирэ. Араас моһуоннаах, дьикти кэрэ дыргыл сыттаах: сороҕо сиппит, сороҕо саҥа тигиллэн эрэр туос иһиттэр: тымтакалар, мэчикээттэр, ыаҕайалар, ыаҕастар, чабычахтар, туос, сарт тымтайдар, бэл күтүр улахан саар ыаҕастар кытары күлтэһэн үрүт-үрдүлэригэр кыстанан туралларын бу баардыы өйдүүбүн…

Хатыҥ мас барахсан сатаан табан туттар, туһанар киһиэхэ биэрэрэ үгүс: туоһа – күн эгэлгэ араас иһит, илим, муҥха хотоҕоһо, бэл тыы, ураһа буолар; чэриитэ, үөһэ – чэй; уута, сэбирдэҕэ – эмп; кунааҕа – түөн кыата; удьурҕайа – хамса, быһах уга; умнаһыттан – туттар тэрил, дьиэ тээбиринин эгэлгэтин оҥороллор, эмэҕирдэҕинэ куопчахаана (хоҥоллойо) – бэртээхэй күөдьүтүү, аны «ытын муннунан» – саары этэрбэһи ыас хара өҥнүүллэр. Быһатын эттэххэ хатыҥтан тугун да ордорбокко бүтүннүүтүн туһаҕа таһаараллар. Онно барытыгар киһиттэн мындыр өй эрэйиллэр. Хатыҥтан оҥоһуллубут сэп-сэбиргэл бөҕөтүнэн-таҕатынан тэҥнээҕэ суох.

Туос тымтайы, маҥнай киһи тигэрин көрдөххө, бырыынчык үлэ курдук эрээри, бэйэҥ илиигинэн ылсан иистэнэн бардаххына, үөрэннэххинэ туох да уустуга суох. Төһө улахан тымтай оҥоһулларыттан көрөн, икки хос утарыта саастарынан тиийэр туос бэлэмнэниллэр. Өрүс, үрэх тардыылаах чараҥ ыраас эттээх бөдөҥ хатыҥын туоһа иэннээх уонна халыҥ буолан ордук бөҕө. Сонно хастаммытынан туос тигэргэ дөбөҥ, сымнаҕас, үлэтэ чэпчиир, дөбөҥсүйэр. Хастаабыт туоскун хойут туһаныам дии санаатаххына, субатын таска, сааһын уһаты гына түрдьэлээн баран, сииктээх, хахха сиргэ, эбэтэр уҥучахха ууруллар. Оччоҕо туос туора бүүрүктэрэ түрдэстибэттэр. Хатыҥ туоһун түмэдьитин (таманын) алдьаппакка хастаатахха туох да буолбат, син биир үүммүтүн курдук үүнэ, чэчирээбитин курдук чэчирии турар…

Туос тымтай мээрэйигэр татымсыйдаҕына, атын тэҥ халыҥнаах лоскуйу кырыйан самыы тутан «хаамтара анньыы» сиигинэн тигэн салҕаныллар. Тымтай көҥдөйө икки хос хардары-таары саастаах туостарынан тигиллэр. Субалара бэйэ-бэйэлэригэр утарыта тутуллан ис-истэригэр киллэриллэр. Иһити сиигинэн тэстибэтин диэн сиэл ситиинэн эрэ тигиллэр. Сиэл ситии көнтөс иннэтин хайаҕаһын бүөлээн кэбиһэр. Оттон өскөтүн кыл ситиинэн тиктэххинэ, ситии хайаҕаһы кэҥэтэн иһит тэстимтиэ буолар. Тымтай ис көҥдөйүн уһаты сааһынан өҥүн тас гына эрийэ тутан, кыратык хардаран, «оҕус иигэ» сиигинэн холбуу тигиллэр, онтон тас туоһун өҥүн искэ гына ис көҥдөйүн таһынан эрийэ тутан мээрэйдээн ылан баран, эмиэ холбонуллар, ол кэннэ бэйэ-бэйэлэригэр кэтэрдиллэр. «Суор холотун» кэриҥэ кэтиттээх гына туос уста сааһынан үрүт уонна алын курдара оҥоһуллаллар. Тымтай үрдүгүттэн тутум курдугунан, кылгас тиит мастан тыыран, икки илии кэтиттээх уонча, чараас сарды икки бастарын, тэҥҥэ тимирдэ, курдар истэринэн туруору анньыталыыгын. Сонос үөл талаҕы ортотунан хайытан, икки өттүттэн чарааһата дэхсилээн баран, тымтай тас өттүнэн тутан иэҕиллэр. Талах бэттибэтин туһуттан, тиискинэн дэлби ыстаан, ытырбахтаан, сэрэнэн тутан-хабан, тобуккар ньиккэрийэ-ньиккэрийэ дэлби имиллэҥнэтэҕин, онтон хатаран кээһэҕин. Ии тымтай ньолбуһах моһуонун ыла хаппытын кэннэ, үөһээ бүүрүгүттэн, тойон эрбэх кэтитин курдугунан тутан, «хабарҕалыы» сиигинэн анньан тымтайы курдуу туттараҕын.

Тымтай сүгэр быатын тириини тэлэн икки уһугун түмүктүү баайталаан, ии иһинэн уган, үргүлдьү иини кытта бииргэ туттара хам тигэн таһаараҕын. Көҥдөйүн алын бүүрүгүн кыратык итии ууга уган сымната түһэн баран, таска иэҕэ эргиччи ытырыллар. Түгэҕэр хардары саастаах икки хос туос бэлэмнэниллэр. Түгэхтэри өҥнөрүнэн утарыта үрүт үрдүлэригэр тутан, тымтай көҥдөйүн олордьу ууран бэлиэтээн, сурааһыннаан ылыллар. Кырыйаргар сурааһын тас өттүнэн кыратык сабырыйа сылдьарын курдук ордоруллар. Онтон түгэхтэри тэҥнии тутан, куустара, иҥнэри анньан, тымтай алын бүүрүгэр холбуу тигиллэр. Өссө, бу курдук тигиэҥ иннинэ, түгэҕи – түөрт сиринэн иҥиннэрэн туттаран кээһэҕин, оччоҕо түгэх лоп бааччы, ордук хоһо суох олорор.

Туос иһит хайыннаҕына, мутугун үүтэ таҕыстаҕына, тэстиэ диэтэххэ – ыаһыахха сөп. Туоһу уматан баран уулаах иһиккэ таммалатан ыаһын ылыллар. Иһити тиит мас ыас сымалатын (дьэҥкир сымалаттан туспа) сылытан эмиэ ыаһыахха сөп. Тиит ыаһын уһуннук ыстаатахха «иирэн» бытарыйан хаалар.

Туос тымтай кэннэ өссө сарт уонна талах (бэстиэл) тымтайдар бааллар.

* * *

Маҥнай хомурах бөдөҥ бырдаҕа биирдиилээн дыыгынаан баран, кэлин симэлийэн эрдэҕинэ аны «ыам бырдаҕа» түһэн барда.

Мин, убайым Улахан Баһылай күөлгэ, үрэххэ укпут тууларын көрөбүн, үөскэ үтүллүбүт илимнэрин тардабын.

Тууну дьон угаайыга араастаан албастаан угаллар: ким эрэ биир элээннэх, ким эрэ икки элээннээх сантыы быһыттыыр, ким эрэ куоҕайа сантыы гынар; сорох күөлтэн үөскэ тараҕана быһыт охсор. Аны муус турдаҕына, халыҥаатаҕына, былдьатыкка, туу ууга хам тоҥор кутталланнаҕына, үөстэтэ киллэрэн, ойбон алларан, икки тууну атахтаһыннаран, бэйэлэринэн сантыылаан, хардары-таары айахтаан угаллар.

Быһыт үрэх ордук синньиир, чычааһырар сиригэр охсуллар: сытыары да буолар, туруору да буолар. Туруору титирик быһыт үөһээ эрэ өттө тылбыйыллар. Улахан сүүрүгэ суох үрэххэ тууну сэтиринэн да быһыттаан угуохха сөп…

Эбэбин кытта балык астаан, хаһаанан бүттүбүт. Элбэх ас хаһаастаах киһи бэйэтин бөҕөхтүк сананар. Саныы-саныы ис-искиттэн үөрэҕин…

Тыынан уста сылдьан сытыы хотуурунан тэлиллибит кута быыһыгар (иирээххэ) угулла сытар тууну өндөтөрбүн, оҕолор кытылы бата сүүрэ-сүүрэ тэйиччиттэн кыҥастаһаллар. Чоойун хайаан да ыһыытаан ыйытар:

– Аанаа, төһө мунду киирбитий?!.

Туу, мэлдьи да, астаах буолар, отой мэлийэн, кукуччук курдук кураанах, суй тахсыбыт суох.

– Син!.. Син!.. Баар-баар!..

Туу баттык маһын ылан баран, көхөннөн оруубун, саҥардыы өрө өндөтөн эрдэхпинэ, тууга киирбит балык бастаан илиибэр бүтэйдии ибигириирэ биллэр. Онтон өссө көтөхтөхпүнэ биирдэ өрө бырылыы, бырдьыгыныы түһэр – ол астыга сүрдээх. Сэрэнэн ылан ууран, тиэрбэһи (чурумчу, туймуу) арааран тылбыытын ылан, тыыбар туран эрэн тымтайбар таҥнары сүөкүүбүн…

Кытылга турар Баһыычаан тулуйбат-тэһийбэт:

– Хайа, тө-тө-төһөнүй?!. Бэҕэһээҥҥи саҕа баар дуо?!. Испит кэ-кэлииһи дуо?!. Күөнэх ки-ки-киирбит дуо?!. – диэн омун-төлөн оҕо үрүт-үөһэ ыһыытаан токкоолоһор. Биир эмэ үчэһэ күөнэх киирбит буолла да хайаан да сонно ылгаан ылан сирэй оһоххо үөлэн сииллэр. Хата дьонуҥ күөнэҕи араараллара сүрдээх. Күндүркэтэр ахан астара.

– Баар-баар… Биир ытыс баҕас баар быһыылаах…

Баһыычаан үөрүүтэ үксүүр, кубарыччы барбыт дьыгынаал ыстаанын дуома халҕайан, ыксатыгар турар Чоойуҥҥа туһаайан, сэмээр соҕус, ол эрэн киһи истэрин курдук:

– Баар үһү… Үөлүөхпүт… Аана биир ытыс кэ-кэриҥэ киирбит диэтэ, ол аата би-биир эрэ ытыс бу-буолбатаҕа буолуо, ити киһи биир ытыс диэбит бу-буоллаҕына – хас да үчэһэ күөнэҕэ чу-чуолкай… – диир.

– Күммүт-күөнэхпит тахсыбыт… күлгэри көнүүтүн көммүппүт… – диэн боллургуур Чоойун, ахтата борбуйугар тиийэрэ чугаһаабыт ыстаанын өрө тардынан, сыппатын чиҥэтэн баана-баана.

Эниэ үөһэттэн уолаттары көрөн Биэрэ кыыс сүүрэн тээһэрийэн түһэр. Күн букатын үөһэ тэмтэйиэр диэри утуйан оҥторбут кыыс соҕотоҕун бадалайдаан түҥ-таҥ таҥнан дуомнаммыт быһыылаах, сиэрэ суох уһун ырбаахы кэппитэ атахтара көстүбэт, киһи төбөлөөх ырбаахы бэйэтэ сүүрэн сайбаарыйан иһэрин курдук устар. Нырылыйан кэлэн Чоойуннаах ыксаларыгар биирдэ хорус гынар… Супту көрөн миигин одуулаһар, бырдахтан көмүскэнэн икки илиитин даллаҥнатар. Ынчыктаан-ыҥыранан улахан дулҕа үөһэ ыттан туран тула-мала олоотоомохтуур. Дьогдьуурдаах, тэллэрээттээх халадаай ырбаахыта боллойбут ынах этэрбэһин таһынан түһэн – толуу дьахтар күөл кытылыгар киирэн турарын курдук көстөр. Баһыычаан кэлэҕэйдээн кэтэҕэ титирэстии-титирэстии:

– Көрүүй!!. Чоойун, Биэрэбит у-уһаан та-та-та-тахсыбыт!.. – диэн төлө биэрэр. – Һы-һы-һы-һыык!.. – диэн күлэн саһыгырыыр.

Чоойун Биэрэ ыксатыгар кэлэн кэккэлэһэ турар, ытыһын кырыытын төбөтүн үрдүгэр тутан кыыс эҥил баһын суруускайдаан бэйэтин кэмнэнэр:

– Оҕобут миигиннээҕэр улааппыт, ийэтин ырбаахытын кэтэр буолбут, – диир.

– Эдиий!.. Ол, эдиий туу көйөй… – Биэрэ миигин ыйа-ыйа былдыгырыыр.

– Күөнэх киирбит ту-ту-тууга!..

– Эн күөнэҕи һөбүлүүгүн?.. – Чоойун өрө хантайан балтыттан ыйытар.

– Иикэйдии иэбэппин…

– Ээ һуох!.. Хайдах сиикэйдии… үчэһэҕэ үөлүллүбүтүн.

Биэрэ муннун ньуххаммахтыыр, хараҕын саба түспүт ыһыллыбыт хойуу хара ньаарсын баттаҕын кулгааҕын кэннигэр кыбыта анньыммахтыыр:

– Ыы-һыы… Һөбүлүүбүн, – диир.

– Үө-үө-үөлүөхпүт уонна оҕобутугар эмиэ бэ-бэрсиэхпит, – Баһыычаан улахан аһы астаан сиэри сылдьар киһи быһыытынан атын аҕай дьаһалымсыйар. Оҕолор бэйэлэрэ эрэ түмсэн сылдьан бүччүмнээн кэпсэтэллэрэ истэргэ дьээбэтэ сүрдээх: күлүүлээх, улахан дьон сэһэннэринээҕэр отой чыҥха атын кэпсэтии. Бэйэ-бэйэҕэ туох эрэ ураты истиҥ сыһыан, майгы-сигили баар… Дьикти ээ…

Баһыычаан арыт-арыт, хайа эрэ кэмҥэ тардыалатара бэргээн, устунан отой эппэт кэлэҕэй буолан хаалар. Тугу эмит саҥараары гыннаҕына, салгыны эҕирийэн баран айаҕын аппытынан, халтаһаларын түргэн-түргэнник чыпчык-чыпчык гыннаран симмэхтии-симмэхтии, сыҥааҕын быччыҥа күүрбүтүнэн ол курдук турдаҕа үһү. «Барыах бартын, кэлиэх кэлтин кэннэ» биирдэ төлө биэрэр. Ардыгар айаҕын аппытынан туран-туран баран, кыайан саҥарыа суоҕун билэн тохтуур, үөһэ тыынар, бэйэтиттэн-бэйэтэ кэлэйэн күлэн ылар.

Сорсо кустар, үөрдээх моонньоҕоттор күөлү кыйа көтөн намыһаҕынан ааспыттарыгар уолаттар хордоҕойго тиэрэ түһэн сытан, илиилэрин саа оҥостон: «Түҥ-түҥ!.. букх-букх!..», – диэн «ытыалаан куһуйаллар». Бэл дулҕа үөһэ сэрбэллэн турар Биэрэ, убайдарын үтүктэн, аҥаар илиитин өрө көтөҕөн, быычыкаа сөмүйэтинэн, тугу эрэ үүттээн эрэр курдук эрийэ тута-тута: «Бычых!.. Бычых!.. Бычых!..», – диэмэхтиир.

Чоойуннаах инилэрэ кыра киһи Лэгэй, бэйэтэ да ас иҥмэтэх эттээх-сииннээх бэрт хачаайы уол, эниэ үөһэттэн, үөскэ, хордоҕойго сырсыакалаһар убайын ааҕы көрөн одуулаан кыҥналлан турар. Тирбэҕэ быалаах мас саатын сүкпүтэ, саннын кэнниттэн уоһа чоройон көстөр. Хата төттөрүтүн, саалаах киһибит кустары «ытыах» быһыыта биллибэт…

– Лэгээ-эй!!. Лэгэй!.. Кэлиий!.. – Чоойун инитин ыҥырар. Кыра уол өс киирбэх эниэни таҥнары сүүрэн кыбыгырайар. Бөдөҥ дулҕаттан төбөтүн сыыһа нэһиилэ быгар.

– Эн тоҕо ку-кустары ыппатыҥ!?. Са-саалаах эрээри… – Баһыычаан кырдьык-хордьук туттан атын аҕай дибдийэр.

Биэрэ дулҕа үөһэттэн ыстанан түһээри, уһун ырбаахытын эҥэлэйин үктээн, муус үөһэ быраҕыллыбыт баҕа курдук, тас иэнинэн таралыс гынар… Убайдара, омун дьон иттэннэри кэлэн түһэ-түһэ күлүс да күлүс. Баһыычаан обургу киһи буоллаҕым буолан, дулҕа быыһыгар көлөттөн ынчыктыы сытар балтын кэлэн хонноҕун анныттан өрө тардан туруорар:

– Та-таҥаһын бүтүннүү ки-киртиппит… – диэн, били, бэйэтэ чэнчис, сэбэр ахан киһиэхэ дылы, сэмэлээн татыахайданар. Эргитэн тэлэкэчитэ сылдьан оҕотун ырбаахытын тэбиир, ытырыык эрбэһин хатаммытын ылгыыр.

Мин туубун төттөрү оннугар уга олорон, халыҥ үөрдээх сорсолор күөл ортотунан тоҕо анньан субу кэлтэрин көрөн:

– Оҕолоор көрүҥҥүтүүй, кустар!.. – диибин.

Уолаттар хаптас гынаат, үгэстэринэн тута омуннура түһэллэр, эмиэ «ытыалаан бытырҕаталлар».

– Па, һаахтаата!.. – диэн Биэрэ хайа эрэ кус холлон кээспитин таба көрөн саҥа аллайар.

Кустар ааһа көппүттэрин кэннэ, кэмниэ-кэнэҕэс дьэ өйдөнөн Чоойун:

– Ыа!.. Бу да киһи доҕор!.. Саатын сүкпүтүнэн утуйан турар!.. Итиччэ элбэх, хара баһаан куһу эмиэ ыппакка хаалла…

– Дьэ бу-буоллаҕа… Тыас таһаарбатах… Мө-мөлтөх булчут, са-сааһыт эбит, итинник буоллаҕына са-саатын тутуохха ба-баар эбит!.. – дии-дии Баһыычаан, Лэгэй саатын, тирбэҕэ быатыттан, былдьаан ылыахтыы холустук тардыалыыр. Кыра уол баар-суох сэбиттэн ытыс соттон мэлийэр күнэ-дьыла ыган тиийэн кэлбититтэн ыксаан, сүгүн, үтүөнэн биэримээри чиккэччи тэбинэн дьирээлэһэр.

– Баһыычаа-ан! Оҕоҕун бадьыыстаама! – аа-дьуо кутаны кыйа устан дэйбэҥнэтэн иһэн куоласпын сонотон ыһыытыыбын.

– Ой-ол!.. Иһэллэй!.. – Биэрэ уонча сорсо тыйааҕы кытары дьиэрэҥнэр күөлү кыйа көтөн илигирэһэн, сэмээр иэҕиллэн биһиги диэки хайысхаланан эрэллэрин көрөн, кырачаан сөмүйэтин оҕотунан ыйа-ыйа атын аҕай саҥа аллайа түһэр.

– Ээ оҕом үчүгэй оҕо. Биир эмит куһу күөрэтиэхпин сааҕын убайгар уларыс, сө-өп… Оҕом үчүгэй оҕо… Хайдах кыһыл ытыспынан бултуохпунуй… Күөнэх үөллэхпитинэ ордук сыалааҕын бэрсиэм… Киэһэ күөрчэхтээх лэппиэскэ эҥин сиэхпии-ит… Чэ уларыс… Сибилигин ытан баран биэриэм… – диэн Чоойун инититтэн, ньуолбар тылынан, мас саатын төлө ыһыгыннарар.

Чоойун кырдьык-хордьук, элэ-была тылын барытын этэн, араастаан албаһыран көрдөһөр саҥатын истэн сонньуйабын, устунан күлэбин.

Саа уларсыбыт уол кустар үөһүнэн түһүөхчэ-түспэккэ, тайаара көтөн ааһан эрдэхтэринэ: «Букх!.. Букх!..», – диэн ытыалыыр. – Биир кус ити түстэ! Биир ол хойобуун баран иһэн эмиэ түстэ!.. Икки кустанныбыт!.. Дьоро киэһэ буолла!.. – дии-дии, өрө эккирии-эккирии хаһыытыыр.

– Оргууй нохоо!.. – диэн уолу буойабын.

– Биир кус бу сы-сытар, – Баһыычаан доҕорун Чоойуну кытта «кустуу үөрүйэх» киһи «өлөн түспүт куһу» дулҕа быыһыттан, кырдьык-хордьук курдук ылбыта буолан тэлэкэчийэр.

– Хайна баайый?.. – Биэрэ Баһыычаантан ыйытар.

– Миэхэ көрдөрүүй… – аны Лэгэй кус көрөөрү, убайын илиитин-атаҕын манаһар.

Биэрэ арыый обургу киһи, убайдара дьээбэлэнэллэрин дьэ өйдөөн, тиэрэ-маары тылласпытыттан бэйэтэ да сонньуйар, сатамньыта суох саҥарбытыттан саата быһыытыйан кыбыстар, устунан энньэччи мичээрдээн бэллэҕэр иэдэстээх сирэйин сыыһа ньэлтэйэр.

– Бу с-сытар дии!.. – Баһыычаан дулҕа быыһыттан оттоох бадарааны ороон таһаарар. – Сиигин дуо?..

Лэгэй баһын быһа илгистэр. Ол эрэн, кыра киһи барахсан билигин да бу мучумааннаныы тугун-ханныгын ситэ өйдөөбөккө өссө да тула-мала мэлээриҥниир.

Чоойуннаах Баһыычаан – Лэгэйдээх Биэрэни көрө-көрө күлүс да күлүс.

Биэрэ, саата да суох эрээри, көтөр кынаттааҕы күөрэтэн бултуулларын урут көрбүт буолан, баҕар ол иһин, «өйө бааллан» тыллаһыан сөп. Саас, туллук халыҥнык үөрдээбит кэмигэр, сылбырҕа, түргэн туттуулаах бөдөҥ уолаттар, сылгы далын иһигэр баар, моойторук олуктаах ампаар эркинигэр саһан туран, кыра ыамайдарынан үөр туллугу көтүттэрэн баран, үрдүлэринэн отой субу, үрүҥ былыттыы халҕаһалыы анньан ааһан эрэр көтөрдөрү, үөл титиригинэн оҥостубут эпчиргэлэринэн быраҕан бултааччылар. Биир быраҕыыга өссө дэҥнэтэн хаһы да күөрэтэн түһэрээччилэр. Уолаттар сылгы далын иһигэр турар ампаары «дурдабыт» диэн ааттыыллар. Ол эрэн сэниэтэ суох ыамайдарга итинник бултуур ньыма кыаллыбат. Баһыычааннаах доҕор оҥостон Сахаарканы уонна Сартаанай Өлөксөй уолун Дайыылы саппай уопсан батыһаллара.

Кыра уолаттар – баартаах дьон. Үнүрүүн тэбэр көтөр Чоойуннаахха биир атыыр мородуну тэбэн биэрэн турар. Сотору саараары сылдьар, өҥө-түүтэ илбиргэстэммит мороду эмиһэ сүрдээх этэ. Эбэм оҕолор бултарын, булумньуларын дьоҕус иһиккэ, анаан-минээн, мииннээн-тойдоон буһарбыта.

Илимҥэ ардыгар куоҕас, кыпчыгыр атах туотаайы, кураанах, үөл кус кытта иҥнэр. Ону сыа-сым курдук тутан таһааран буһаран сиэн кээһэбит…

Дьүөгэм, Хаһырыа Маарыйа түүрэ эрийбит кыл хаатын кыбыммытынан кырдал үөһэттэн дьиэрэҥкэйдээн кэлэн оҕолору кытары сээкэйи дьээбэлэһэн кэпсэтэ түһээт, мин тууларбын көрөн бүтэн кытылга тиксибиппин көрөн утары кэллэ. Оҕолор кини тула үөмэхтэһэн төһө балыктаахпын көрөөрү далаһаҕа муһуннулар.

– Хайа Аана балыгыҥ? – Хаһырыа ыйытар.

– Киэһэ сиир баар.

– Киэһэ эрэ сиир дуо?.. – дьүөгэм күлэр.

Далаһа устун тыыбын тутааҕыттан сыһан тирилэтэн тахсан кырыс сиргэ үктэнээппин, оҕолор бары саба түһэн биттэҕиттэн ылсан көмөлөстүлэр. Тууга күөнэх киирбитин көрөн, үөрэн-көтөн өрүтэ өндөҥкөлөһөн дьэргэҥнэстилэр.

– Настаа хайдаҕый, ама дуо?

– Кэминэн, – диир Маарыйа. – Таһырдьа таһаартаран уһун күнү быһа олорор.

– Иистэнэр ини, си-дьүгээр, синньэ олорботоҕо буолуо.

– Иистэнэр… Эйигин сылдьыбатаҕа ыраатта, тоҕо кэлбэт диир.

– Бара сылдьыам этэ…

– Эн бу, бүтэн таҕыстыҥ?

– Бүтэн.

– Илимнэргин көрбөтүҥ дуо?

– Баарыын Баһылай тардыбыта.

Мин испэр Хаһырыа балтын Настааны саныыбын, үлэҕэ үтүрүйтэрэн, кырдьыга да, билсибэтэҕим ыраатта, кэтэстэҕэ. Ханна да барбат-кэлбэт босхоҥ киһиэхэ тастан киһи киирэрэ, көх-нэм, саҥа-иҥэ буолан санаатын аралдьытара, бэйи, улахан суол. Настаа муҥнаах илиитинэн анньынан тобугунан «хааман» дуомнанар.

– Лэкээрэй эмээхсиннээх ынахтара оту сиэн өлбүт, истибитиҥ?

– Һуох… Хаһан?..

– Бэҕэһээ… Мундулуҥда диэки барыыга, итиннээҕи дүбдүргэнэҕэ охтон иһэ сараччы үллэн баран, өлөн өҥүргэһинэн көрөн тыыллыы тэбэн сытарын булан Сэксэкэ сүлэн, этин тиэйэн аҕалбыт. Этэ үчүгэй үһү. Лэкээрэй сүөһүтэ куһаҕан буола сылдьыа дуо, хотуй.

– Ол иһин да, Чарапчы Маарпа: «Сүөһүм сүттэ, көрбүккүт дуо…», – диэн бэҕэһээ киэһэ биһиэхэ киирэн оҕолортон ыйыталаһан ааспыта. Бэлиэ сүөһү: сүүһүгэр туруору ый туоһахталаах, хара саадьаҕай Айдаҥҥа кини эрэ ини…

– Лэкээрэй эмээхсин эттэ ыллыннар диэн илдьиттээбит этэ. Эһигиннэн таарыйан кэллим да, эбэҥ дьиэҕэ суох, ханна эрэ хаампыт быһыылаах.

– Оччоҕо онно тиэтэйдэхпит дии.

– Иккиэн аргыстаһыах. Аҕам үөскэ икки илимнээх, киирэн эр-биир көрүөххэ уонна бииргэ барыахпыт.

– Чэ, оччоҕо инньэ гыныахха.

Мин арыый обургу киһиэхэ Чоойуҥҥа тымтайдаах балыгы сүктэрэн, оҕолору дьиэлэригэр утаардым…

Халлаан бырдаҕын сүүллээн түһэрээри харааннаан турар, күнүстэри чуумпу. Эбэ үөһэ эрэ биллэр-биллибэт үрүмэтийэ кыынньар. Кытыыга, уу үрдүнэн халтарыыстар, тыас иһиллэнэрдии тохтоон тура түһэ-түһэ, уҥа-хаҥас сүүрэкэлэһэллэр. Тыаллаах-куустаах күн кинилэри көрбөккүн. Күөл иэнэ балык сэмсиириттэн кыракый иилэринэн ирбинньиктэнэ оонньуур. Тэмэлдьигэттэр хара чуумпу ууга кэлэн түһэ-түһэ, эрчимнээхтик сардьыгынаһан ыла-ыла, өрө көтөн тахсаллар. От саҕатыгар, дулҕа үөһэ салгылыы олорор кустар суунан чомпооттонон ууну талаанырдаллар…

Былыттаах, ип-ичигэс луҥку күннэр, түүннэр тураннар балык илимҥэ хото тутар. Онно-манна хоптолор кылбаҥнаһаллар. Кыптыый тыыраахылар күөл саҕатыгар «тыкаах-тыкаах» саҥарса-саҥарса, салгыҥҥа уйдаран сытыы тумустаах төбөлөрүн умса нөрүтэн биир сиргэ тэлибирэһэ-тэлибирэһэ харса суох супту түһэн балык ыаматын бултаһаллар. Ардыгар кынаттарын хомунан хойуостанан түһэн иһэн, эгдэс гынан өрүһүнэ охсоот, эмиэ биир сиргэ туран илигирэһэллэр… Бу кэмҥэ ийэ көтөр үксэ, айылҕатын сиэринэн, сымыыт баттаан иһийэр…

Маарыйаны кытары «суола суох сур соноҕоспутугар» чөкө олорон, аа-дьуо, ээр-сэмээр тэлбиҥнэһэ устан күөлбүт үөһүгэр киирэбит. Эбэбит арыыта ыраах, тэйиччи үллэн көстөр. Ол үрдүнэн, арыыга уйалаах тыыраахылар, чөкчөҥөлөр «аны сымыыт баттыы сытар сэгэрдэрбитин аймыахтара» диэбиттии, сорук оҥостон кэлэн үрдүбүтүгэр саантыыллар, эргийэ, элиэтии көтөллөр, саба түһүөхтүү кынаттарын тыаһатан төттөрү-таары сурулууллар… Онно-манна кураҕаччылар кылыһахтаах саҥалара кылыгырайар…

Сорох көтөр, ордук чыычаах аймаҕа, уйатын өҥөйдөххө, сымыытын тыыттахха, ардыгар, салыйан быраҕан кэбиһэр, онон иччилээх уйаҕа мээнэ чугаһыыр сатаммат.

Кэккэлэһэ устан иһэн Хаһырыа сонунун кэпсиир:

– Ээ, өстүбэһи да, Аана, бэҕэһээ Арҕаа Кыргыдайтан, «Сэссэлииһим Суола» холкуостан Хамай Ньукулай диэн киһи, аҕабын билэр эбит, биһиэхэ киирэн чэйдээн ааспыта… Эн Кыргыдайгын дии, билэҕин дуо Хамай Ньукулай диэни?.. Бээ эрэ, ким эрэ диэбиттэрэ… Ээ, Абыраамап… Абыраамап Ньукулай диэн.

– Билэбин… Дьэ, ол тугу кэпсиир?..

– Ол буоллаҕына бэрт үчүгэй сонуннаах…

– Дьэ…

– Уйбаныаптар, Мычыраах оҕонньордоох диэни билэҕин?

– Һуох… Мычыраах оҕонньордоох диэннэр бааларын… сурахтарын эрэ истээччибин. Олор туох буолбуттар?

– Бэйи, тохтоо… иһит… Ол Мычыраах оҕонньордоох муҥнаахтар сэриигэ барбыт уоллара өлбүтүн туһунан быйыл кыһын «хара сурук» кэлбит эбит…

– Быйыл кыһын даа?

– Э-ээ…

– Ол, үтүө сонуҥҥа туох сыһыаннааҕый?

– Бэйи, тохтоо… иһит… Ол уолларыттан ураты Мычыраахтар биир кыыстаахтар үһү.

– Дьэ…

– Бу, кыайыы буолбутун кэннэ, ол «хара сурук» кэлбит уолларыттан, аны туран сурук тигинээн кэлбит… Бэйэтэ суруйбут суруга. Киһилэрэ – өлбөтөх, тыыннаах үһү…

– Тыый!.. Кырдьык үчүгэй сонун эбит…

– Оннук…

– Дьоно эрэйдээхтэр төһө эрэ үөрээхтээтилэр.

– Ээ дьэ…

– Ол хаһааҥҥы суруга эбитэй?

– Кыайыы эрэ буолуон иннинэ суруйбут суруга үһү.

– Оччоҕо оттон, сотору кэлииһи дии…

– Кэлиминэ…

– Туох буолан, тыыннаах киһини өлбүт диэн «хара сурук» ыыппыт бэйэлэрэй?

– Алҕас таҕыстаҕа. Элбэххэ туох суоҕа баарай. Ити айылаах үтүмэн үгүс өлүүгэ-сүтүүгэ… Баҕар сураҕа суох сүтэ сылдьан баран көстүбүтэ буолуо…

– Буолуо…

– Чэ, кэллэҕинэ, бэйэтэ кэпсээтэҕинэ, сурах хоту да, истиэхпит…

Сыаннан-арыыннан аҕаабыкка дылы килэбэчиспит, ып-ыраас түүлээх-өҥнөөх амах андылара (тыһыларыттан арахсыбыт атыыр андылар, төннүү андылара) бэрт намыһаҕынан күөл ортотунан көтөн сулукуччуһан ааспыттарын батыһа көрөбүт.

– Тоҕо үчүгэйкээннэрэй, – Хаһырыа үөл кустары кэрэхсээн кыҥастаһар.

– Биир илимиҥ чорооҕо ол турар дуо? – Миитэрэй оҕонньор илим тарда сылдьарын түбэһэ көрөрүм, ол иһин таайаммын ыйытабын.

– Ээ, ол турар. Эн итини көр, мин ол кута тумуһаҕын анараа өттүнээҕини тардыам, – диэт Хаһырыа тиит эрдиитинэн эрчимнээхтик күүскэ-күүскэ эрдинэн, тыытын кэннэ тимирдьиҥнээн, уҥа-хаҥас садьыаланан иннибэр киирэн куота, тэйэ устар…

Сэмээр сыбдыйа устан кэлэн, чороох мастан туттан тохтуубун, саппай ситими аргыый тардан илими өндөппүтүнэн барабын. Сүрдээх киэҥ харахтаах илим эбит, собоҕо аналлаах, онон көрүүтэ судургу, аҕыйах эрээри, били этэргэ дылы, «адаҕа саҕа» соболор туппуттар. Ситими тардан уһуннахха мөхсөн тэлбиҥнэһэллэрэ киһи илиитигэр лаппа биллэр… Сүүрбэччэ собону араардым. Ыыс араҕас өрөҕөлөөх, бөп-бөдөҥ, астык соболор тыым иннигэр кутулла сытан лаапчааннарынан лаһыйан сүгүллэхтэнэллэр.

Хаһырыа Маарыйа араарбыт балыгын субу-субу тыытын иһигэр ньылбы тутарыттан сылыктаатахха, кыараҕас харахтаах илими тардар быһыылаах. Миигиттэн тэйиччи. Сэрэйдэххэ, арааһата, элбэх быччыкы туппут.

Халлаан былыта ордук эбии хаттыгастана-хаттыгастана ыаһыран кэллэ. Бырдах сүүллээн хойунна, тыала суох буолан, бэл күөл үөһүгэр дэлэйдэ… Туох барыта тыаһы иһиллээбиттии күөгэйэ, хоҥкуйа нусхайан турда… Дьэ бу аата – хараан күннэр. Оол курдук, эбэ арыытыгар, уу кытыытыттан хойуутук үүнэн тахсыбыт иирэ талахтар, будьуруйа бөлүөхсэн, түптэ буруотунуу тунаҕыран көстөллөр.

Тыыраахылар, тоҕо эрэ, кыырай халлааҥҥа тахсан тэлиэс-былаас көппүттэрин дьиктиргээн, хантас гынан өйдөөн көртүм – ооҕуй ситимигэр ыйаастан көтөн ахан эрэр эбит. Бу обургулар ону итигэстээн сиэри, биир кэм бөлүөхсэ-бөлүөхсэ үрдүк мэҥэ халлааҥҥа эргийэн элиэтэспиттэр.