Текст книги "Ийэм кэпсиир… (4 чааһа)"

Айдаҥ өтөҕүн иччитэ буолбут кырдьаҕас суор Куорсуна Суох доҕорун кытта, саҥа тэтимирэн, сатамньыта суохтук сарапаайдана көтөн эрэр оҕолорунуун мэлииһэ ампаарын үрдүгэр кэчигирэспиттэр. Куорсуна Суох – кэннэ уһаабыт, иннэ кылгаабыт сорсуйан эрэр көтөр эрэйдээх илбиргэстэнэн-салбырҕастанан түһэн ала бэлиэ. Ол эрэн билигин да кини аҕай буолан киэмсийбиттии, кырыылаах түөһүн мөтөтөн, сарымтыбыт кынаттарын даллах-даллах гыннаран ууннары тарда-тарда, ардахха илийбит өҥүн-түүтүн оҥостуммахтыыр, онтута үүт-үкчү, саҥа көччөх гынан көтүппүт оҕолоругар, арааһы бары ыйан-кэрдэн көрдөрө-көрдөрө сүбэлии-амалыы, тамахтарыгар силлии, уһуйа, такайа олорор аҕа баһылыкка майгынныыр. Оҕолоро ол аайы барытыгар, өс хоту сөбүлэһэн, самыырга сиигирэн ньыкыйбыт төбөлөрүн хоҥкуҥнатан сөбүлэһэргэ дылылар…

Арыылаах эбэ барахсан сааскы халаан уутуттан эбии нэлэйэн-хотойон киэлитинэн томтойо туолан, төрүү-ууһуу сытар араас көтөрүн-сүүрэрин киччим хонноҕор-быттыгар кистээн, саһыаран – алтан күөскэ кыынньыбыт үүт үрүмэтинии тунаҕыран көстөр, биллэр-биллибэт эриэ дэхси эрэһэлэрин ирбинньиктэтэ оонньотон, улаҕата биллибэт үрдүк мэҥэ халлааны киэҥ ньууругар күлүк түһэрэн лүҥкүрдэн уратытык дьоһумсуйбукка дылы.

Эбэ тиит арыытын кытылыгар үүммүт хатыҥнар умнастара, сөтүөлүү киирэн иһэр кыргыттар сотолорунуу кылбаһаллар, кинилэр үрдүлэринэн кырылас кырдалга, үйэ-саас тухары үүммүт баараҕадыйбыт аарыма тииттэр, өлгөм лабаалаах хойуу күөх мутукчалара, көҕөрө сатаан баран, мэктиэтигэр хараара ыаһыран көстөллөр…

Ардаҕы ардах диэбэккэ эбэ үөһүгэр икки тыылаах киһи утарыта көрсөн тугу эрэ кэпсэтэн тохтоон олороллор. Улахан дьонноро тута биллэр, оҕолор буолбатахтар, арааһата, илим тарда киирэ сылдьаллар быһыылаах… Аны биир тыылаах киһи күөл арыытын кытылыгар үүммүт талахтар быыстарыттан тахсан, били, икки киһини көрдө көрбүтүнэн устар…

Оол курдук Арыылаах эбэбит Айдаҥ көлүйэтигэр түһэр үрэҕин күргэтиттэн дьахталлар ыаҕаска толору уу баһан, оргуһуохтарыгар иилэн, үүт-үкчү бэски курдук биэтэҥнэтэн, атахтарын түргэн-түргэнник илигирэтэ ылбахтаан тахсан иһэллэр. Кэлин иһэр дьахтар кэнниттэн обургу соҕус кыыс лыглыйа ыаҕаһы тутан, кыҥначчы туттан, хаалбатарбын ханнык диэбиттии саппай уопсар…

Үрэх уҥуор икки атыыр үөрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи соҕус мэччийэллэр. Бырдахтанан хойуу кутуруктара биир кэм үргэҥнээн олорор, атахтарын такытан хаһыйбахтаналлар. Үөрдэр биэлэрэ үксүлэрэ кулунчук батыһыннарыылаахтар. Ньыраҥнаан ийэлэрин ойоҕолуу көтө сылдьар кулуннар ситэ илик будьурхай кутуруктарынан тохтоло суох дэйбиирдэнэллэр.

Мин бэйэм холкуоһум атыырдарын дьүһүннэринэн көрөммүн барыларын эндэппэккэ билэбин. Бэл хас биирдии үөр биэлэрин кытта арааран билэр буолан эрэбин. Далга хаалыннахтарына: «Бу – ол атыыр биэтэ, ити – били атыыр киэнэ…», – дэһэн оҕолор мөккүһүү бөҕөтө. Ардыгар хайа-хайабыт, дэлэ дьон буолуохпут дуо, иннибитин ылсыбакка сакалааттаһыыга кытта тиийэбит. Онтубут сүүйүүтэ, биһиэнэ: ытыс моонньоҕон, быһыы лэппиэскэ, эмиэ да алаадьы, сороҕор үчэһэлээх мунду, кус бөтүөнэ.

Ити, үрэх уҥуор аһыы сылдьар Буугунай диэн, тоҕус биэлээх атыыр – мииниллэр атыыр, өссө сыарҕаланар, бэрт сымнаҕас быһыылаах. Биэлэриттэн көҥөнөн иирбиттии уйуһуйан, үөрүн кытта сүүрэ-көтө, хойуу сиэлин ыһыллаҥната-ыһыллаҥната, сабырыччы үүнэн түспүт көҕүлүн быыһынан атын аҕай өһүөннээҕинэн көрө-көрө, таныытын тыаһатан тарылата, хаһыҥырыы сырыттаҕына – «ама бу илэ абааһыны туох киһитэ иннин ылан мииниэй» диэх курдук. Ол бэйэтин киһи тутан быалаат, амаҕаччылаат да тааҕы-таах бэл сыбыдахтыы миинэн кээһэр сүөһүтэ. Буугунай – чыыкыр тураҕас өҥнөөх, сүүһүн хаба ортотугар, түөрт кырыы моһуоннаах сыттык туоһахталаах, онтон сиэттэрэн Буугунай диэн ааттаммыт…

Кырдал устун хааман иһэн халлаан диэки хантайдахпына ибиир самыыр сирэйбин кычыгылатар. Төһө да биллэр-биллибэт, ээр-сэмээр уоран түстэр сотору сирэйим сиигирэн барар, ону ытыспынан ньухханан кээһэбин.

Түү сөрүөбүн кыбынан, ынах этэрбэстэрбинэн чэчик быыһынан сэрэнэ үктэнэн дэгэйэ-дэгэйэ, иһирэх санаа иэйэ киирэн, үгэспинэн, төбөбөр туох көтөн түспүтүнэн, ботугураан, илгэ ардаҕы хоһуйабын:

 
…Самаан сайын бэлиэтэ
Самыыр түһэн саккырыыр,
Уйгу-быйаҥ туоһута
Ардах түһэн сиккийэр…
Хордоҕойдор, кырдаллар
Кууран турбут отторо
Илгэ, сүмэ ууларын
Тото-хана истилэр,
Алаас, сыһыы сирдэрбит
Ача күөхтүүр отторо
Өлбөт мэҥэ ууларын
Өйөөн ылан сэмээркээн
Иҥэринэн кээстилэр…
Өтөх ото өрө үттэ,
Хонуу ото хонос гынна,
Сыһыы ото ситэн сириэдийдэ…
Эбэ уута элбээтэ,
Үрэх уута үксээтэ,
Көлүйэ уута көҥүс охсунна,
Көрдүгэн уута дьэ көптө…
Хотоол сирдэр хоноччу туоллулар,
Аҥхалаат сирдэр аһары бардылар,
Тааска сирдэр таһынан дьалкыйдылар…
Уһун кэмнээх улуу ардах
Күнүстэри-түүннэри
Күүһүрэн кэлэ-кэлэ,
Күлэ-үөрэ
Курулата турбута…
 

Ити курдук хоһуйан бүтээппин кытта, самыырым «дьэ оччоҕо бу баар» диэбиттии эмискэ күүһүрэн кэллэ. Ыллык суол оҥхой, аҥхалаат сирдэригэр онон-манан чалбахтар тахсыталаабыттарыгар бөдөҥ таммахтар курулуу, тобулу түһэннэр, сырдьыгыныы көөнньүбүт сылгы кымыһын муос ытыгынан ытыйдахха өрө үллэн тахсарыныы, хабах бөҕөтө быдьыгыраан тахса-тахса, кэлиэх-барыах сирдэрин билбэтэхтии, төттөрү-таары уһуннулар. Биир хабах тэһиннэҕинэ, ол оннугар атын хабах дьэргэс гына түһэр…

Эмискэ күүһүрбүт самыыртан хаххаланан, кыбынан испит түү сөрүөбүн тэнитэн икки илиибинэн төбөм үөһэ туттан, тиэтэйэ-саарайа, Тыккаай Ньукулайдаах тэлгэһэлэригэр кэлэн, бүтэй аанын сүрдьүгэһин быыһынан сылыпычыс гынан искэ киирдим. Эргэ ампаар дьиэ маҥаас ынах тириитэ бүрүөһүннээх халҕанын эрчимнээхтик аһа баттаан, ардахтан куотан иһирдьэ биирдэ баар буола түстүм…

Ньукулай суох, кэргэнэ Аана чанчыктара, бэлэһэ тоороммут сирэй оһоҕор хардаҕас быраҕан эбэ турар. Сибилигин оргуйбут алтан чаанньык состуок кытыытыгар тардыллан тумсуттан хойуу чаан бургучуйар. Атырыа соҕустук үөлүллүбүт хас да үчэһэ мунду состуок буоругар кыҥнары анньыллан буһа тураллар… Дьиэ иһэ быр бааччы, сып-сылаас, кубус-кураанах…

Чукчакыын көстүбэт, уончалаах «куһаҕан» уол Суубуй эрэйдээх дьиэ уҥа өттүгэр, кур ынах тириитин үөһэ, эргэрэн, элэйэн муостара-туйахтара мултуйбут талах ынахтарынан оонньуу олорон, тастан киһи киирбитин көрөн, сэҥээрдэҕим ырата буолан, онон-манан ойдом-сойдом сатамньыта суохтук дьирики уорҕатыныы эриэннэнэ кырыллыбыт баттахтаах төбөтүн салҕаластыы-салҕаластыы эргитэн, тарбахтарын төбөтүн атырыа тиистэрдээх айаҕын иһигэр уган сыҥааҕын тарда-тарда: «Аа-уу… аа-уу… аа-уу…», – диэн саҥа саҥаран муҥнанар уонна дьүһүнүгэр холооно суохтук, атын аҕай сэргэхтик күлэр…

Ыаллар кыралара, сирэйин сибилигин тоҕо баран ытыах киһилии ап-аһыытык туттубут, атах сыгынньах, биэстээх Маайа кыыс убайа Суубуй муҥнаах ыксатыгар талах олоппос үөһэ ыттан туран, дьиэҕэ киирэн баран хааттаран, сырдык эрэ диэн таска тахса сатаан, туоска үүйүллүбүт таас эмтэкэлэрэ түннүккэ сарыкынаһар лыахтары тута сатыыр… Халҕан тыаһа лип гыммытыгар эргиллэн, улахан киһилии оттомноох харахтарынан эмиэ миигин одуулаһар…

Мин, Тыккаайдарга, туох эмит сорукка, илдьиккэ, эбэтэр бэйэм көннөрү да сылдьарбар, эрдэттэн санаабын бөҕөргөтүнэн баран биирдэ эрэ кэлэбин. Итэҕэс-быһаҕас айыллан төрөөбүт оҕолору көрдөхпүнэ, кинилэри аһынарым бэрдиттэн, уйадыйан хайдах да буолуохпун булбаппын. Оҕолор барахсаттар бэйэлэрэ да, киһи эрэ аһына көрүөх сирэйдээхтэр-харахтаахтар. Кинилэр – ааттаһа, эрэнэ көрбүт ып-ыраас сырдык харахтарын, киһи хайдах да уһуннук утары одуулаһыа суох курдук…

Эбэм, мин кинилэргэ иитиллэ кэлиэм иннинэ өлбүт кыыһын Сөдүөччүйэ эрэйдээҕи, уу кыһыл иринньэх оҕолуу ыарыылаабыта, бүөбэйдээбитэ эбитэ. Баара-суоҕа уон сэттэлээх кыыс сиһин уҥуоҕун сиэтэн, бэрт кылгас кэм иһигэр, киһи билбэт киһитэ буолан, куура хатан хаалбыта үһү. Биирдэ эмит эбээ эмээхсин кыыһын аҕыннаҕына онно даҕатан: «Киһи – ордук куһаҕан оҕотугар ылларар, убанар…», – диэччи. Кырдьыга да оннук, өй-санаа, эбэтэр эт-хаан өттүнэн итэҕэс айыллан күн сирин көрбүтү – кимнээҕэр да ордук аһына, уйадыйа көрөҕүн: кыаҕыҥ тиийэринэн, күүһүҥ баарынан киниэхэ көмөлөһө сатыаххын баҕараҕын…

Тыккаайдаах Аана кыыстара Маайа, кэбис, убайдарын курдук буолбатах, өйө-санаата чоҥ курдук. Арай, өссө да ситэ илик кыра киһи буолан уонна наар убайдарын кытта биир дьиэ иһиттэн тахсыбакка алтыһарыттан, арыт-арыт «түҥ-таҥ» тыллаһар…

– Оо, аны Аанабыт тиийэн кэллэ, – Тыккаай кэргэнэ үөрэн саҥа аллайа түстэ. – Хайа, сөрүөҕүтүн бүтэрбиккит дуу, били киһи букатын солото суох, чэҥкир туохха эмит соруйан иһэллэр, инньэ баарыын сарсыарда барбытынан, өтөр кэлиэм диэбитэ да, биллибэтэ.

– Ханна барбытай?

– Ээ, били, Тартаайа хара сүптүр, сирэйэ уула сытыйыах, аны аныаха диэри саатар атын да сатаан бэрийбэт. Оҕонньортон ат уларсан мииннэҕим буолан баран, өртүккэ ыытарыгар холуоккатын кыайан кэтэрдибэтэх… Ата устан баран, бүтэйин көтөн, ити Мундулуҥдаҕа барар аан үөһээ сүрдьүгэһин тосту түһэн куотан хаалбыт.

– Па… Төлөнү уларса сырыттаҕа дии? – мин тута, хайа атын сэрэйэ охсобун.

– Ол-ол сүөһү, туома кыната эрэ суох быһыылаах. Мин ити оҕонньорго этэ, ньаҥсыйа сатыыбын ээ, ат итэйэн ити айылаах күрүөһүт сылгыны миҥэ оҥостоҕут дуо диэн. Сайын көлүммэккэ уотан баран, күһүн туттан кээһиэ этилэр буо. Саас аайы сылгы айааһаан айгыстан, ачыаһыран ахан биэрэллэр. Мин көрдөхпүнэ соноҕос саастаах сылгылара барыта мииниллэр быыһыылаах, – Тыккаай кэргэнэ Аана сылгыһыттары мөҕүттэр.

Күрүөһүт сылгы да, ынах да сүөһү туһугар бадьыыс. Букатын илиилээх курдук хайдахтаах да сүрдьүгэһи муоһунан толкуйан, аһан киирэр сүөһү баар буолар. Муоһун үүттэн мас баайан эрэ тохтото түһүөххэ сөп. Аны толкуйар сүөһүнү доҕотторо, аһыы үөрэнэннэр, батыһа сылдьар үгэстээхтэр.

Дьыксаах Апанаас айааһаабыт ата Төлөн, сүрдээх уһуу, күрүөһүт сылгы. Арыт ардыгар, бэл адаҕалаах сылдьан бүтэйтэн иҥнибэт. Кини обургу, ханан эмит намыһах, кэбирэх сири булан тоҕо көтөн дуу, ыстанан дуу тахсыбыта эрэ баар буолар.

– Чукчакыын?..

– Чукчакыын таһаараа ыалга тахсыбыта…

– Сүөһүлэриҥ ыамнарыгар бэйэлэрэ кэлэллэр ини?..

– Кэлэн. Улаханым соҕуо буола сылдьан баран үчүгэй буолла. Этэҥэллэр.

Маайа хаҥас илиитигэр «аны көтөн хаалыа» диэбиттии ыксары туппут, өҥө суураллыбыт кынаттардаах долохунаһыт лыаҕын:

– Һуубуй мэ!.. Һуубуй мэ!.. – дии-дии анныгар өрө мыҥаан олорор убайыгар уунар… Суубуй муҥнаах маҥнай утаа харахтарын тэһии табалыы сүрдээхтик кэҥэтэн, дьаадьайбыт талах олоппос үөһэ турар балтын, саҥа көрбүт киһилии, дьиксиммиттии кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы одуулаһар, уоһун ханньатан, уҥа дьабадьытынан сыраана санньылыйа-санньылыйа салҕаластыыр, онтон кыыс киниэхэ уунан турар лыаҕын дьэ таба көрөн, бэркэ сэрэнэн кымаахтаан ылар уонна иччилээх аҕайдык, киһи этин-сааһын хаба ортотунан киириэхтик күлэн саһыгырыыр…

Маайа ытыстарын бэйэ-бэйэлэригэр «тас-тас» охсо-охсо убайын үтүктэн күлэн чачыгырыыр…

Суубуй күлэн санна титирэстии олорон эмискэ, ким эрэ тэһэ аспытыныы кэдэс гынаат, ньим баран, тохтоон хаалар, биир сири тобулу одуулаан таалар, онтон ис-иһиттэн эҥсэн аны ытаан сыналыйар, сыҥыргыыр. Маайа барахсан, били, субу аҕай Орто дойдуга муҥутуур дьоллоох киһи кини эрэ буолан өрө ыстана-ыстана күлэ-үөрэ турбут дьүһүнэ сүтэн, бөтө-бөтө ыҥырҕаан ытыы олороохтуур убайын «бу туох буоллуҥ» диэбиттии саҥата суох санньыччы туттан, алын уоһун мэрбэтэн, ыһыллыбыт сүүмэх баттахтара тириппит сүүһүгэр сыстан, умса көрөн кыҥналлан тураахтыыр… Кини убайа Суубуй курдук саҥа таһааран ытаабат эрээри, икки иэдэһин устун ып-ыраас таммахтар тиэтэйбиттии сүүрэннэр сыгынньах, хатырбыт атаҕын үөһэ таммалыыллар… Маайалаах Суубуй дьоллоро уонна сордоро аргыстаһа сылдьаллар…

– …Маайа ытаама… Маайа ытаама, кэбис… Көрүүй бу… – мин оҕолор ытаһалларын туохтааҕар да ордук сөбүлээбэппин, аралдьыта, уоскута сатааммын, кыбынан киирбит түү сөрүөбүн муостаҕа тэлгэтээт, ол үөһэ тобуктуу түһээт, бастыҥалыы бааммыт, сир симэҕэ ойуулаах сиидэс былааппын сүөрэн, үөрүйэх ахан киһи быһыытынан, араастаан эрийэ тутан, Маайаҕа анаан өрбөх кыыс оҥорбутунан барабын…

Маайа ытаан уурайар, өрбөх оҕо ситэн-хотон тахсарын көрөн тойтоллон турар. Кирдээх иэдэстэрин устун хараҕын уута сүүрэн дьурааланан хаалбытын ытыһым тилэҕинэн сотон биэрэбин. Суубуй биһиэхэ отой да кыһаллыбат, балта биэрбит долохунаһыт лыаҕын сэрэнэн, кынаттарын төбөтүттэн чөрү-чөкөччү тутан, олбох гыммыт хаппыт, кур ынах тириитин ыксатыгар уурар уонна тирии биир сиринэн сытыы быһаҕынан сиирэ анньыллыбыт дьөлөҕөһө баарын сөмүйэтинэн хаһа-хаһа, туох да саҥата суох таалан олорор… Сэмээр хараҕын уутун сотоору гынарбын сөбүлээбэт, бэгэччэкпиттэн тутан киэр анньан кээһэр…

Дьиэ иһэ эмискэ оҕолор ытаһыыларынан аймана түспүтэ, ол курдук эмиэ эмискэ тохтоон нам барар, арай, күөх истээх сахсырҕалар туос түннүккэ сааҕынаһаллара уонна маһа эбиллибит сирэй оһох уота-күөһэ эмискэ-эмискэ күөдьүйэн бачыгырыыра иһиллэр…

Тыккаай кэргэнэ тастан, кыра солуурчахха мунду киллэрэн эбии үөлэр. Аана бииргэ төрөөбүттэрэ Буолкаптар өй-төй өттүнэн дьон-дьон курдук дьон. Кытта төрөөбүттэриттэн арай дьэ, бу Аана эрэ эрэйдээх бэрт дьикти айылгылаах айыллыбыт. Аана – дьүһүнэ-бодото сэргэх, тыла-өһө да киһи сиэринэн эрээри – арыт-арыт, үөйбэтэх-ахтыбатах курдук түҥ-таҥ тыллаһан барар үгэстээх, кими да кытары айах атан кэпсэппэт-ипсэппэт буолан хаалар күннэрдээх, түгэннэрдээх. Ордук – саас, күн сырама күүһүрэн, ылааҥы күннэр сатыылыылларын саҕана – Аана «ыарыыта» бэргиир. Хайдах, туох ыалдьарын кимиэхэ да кэпсээбэт, тууйуллубут санаатын – оноотун үллэстэн сэргэхсийэр, дьэгдьийэр диэни билбэт. Ыалдьыбыт кэмигэр, үксүн, «балыктааҕар кэлэҕэй, сымыыттааҕар бүтэй» ньимиликээн сылдьар, эбэтэр ханна эрэ баран сүтэн баран кэлэр… Арааһата, тыаҕа тахсан айылҕатын кытта аһыллан алтыстаҕына эрэ сэргэхсийэр быһыылаах…

Оҕолор эттэрэ онон-манан кулахы сиэбит ымынаҕа. Кыһыйдаҕына тэһэ тарбаан бааһырдан кээһэллэр. Кулакыга эбии өссө ыстаҥалыы сылдьар кып-кыһыл өҥнөөх былахы баара сордуур. Кыһын, табысхаан суорҕаны «үөнүн-көйүүрүн» тоҥороору таска таһааран хаар үөһэ бырахтахтарына, суорҕан түүтүн төбөтө кып-кыһыл буолар. Тоҥноҕуна былахы түү төбөтүгэр тахсар үгэстээх, ону тэбээн тоҥорон кээһэллэр.

Кулахы аһара элбээтэҕинэ түүн киһини сүгүн утуппат. Дьиэ үөнэ сутуйан үөскээтэҕинэ бэл «кулахы ойууна» диэн баар буолар. Эркин маһын хайа ыстаммыт быыһыгыр, биир кэм, чаһы тыаһын курдук тыһыргыы олорор. Ону киһи хайдах да көрдөөн булбат. Киэһэ уу чуумпуга «кулахы ойууна» «тыс-тыс» тыһыргаан бардаҕына: «Ойууннара дүҥүрүн охсон барда…», – дэһии буолар. Оҕолор тыаһынан сирдэтэн, дьаныһан туран көрдүү сатааччылар да, букатын булааччылара суох. Ыаллар кулахыны уонна былахыны – сэппэрээги уматан ол буруотунан ыыһаан эмтииллэр. Сиргэ-уокка сырыттахха – от кулахыта, эбэтэр, сорохтор ааттыылларынан, сир кулахыта диэн баар. Ону тутан аҕалан дьиэҕэ ыыттахха – дьиэ кулахытын түөрэтин сиэн кээһэр үһү дииллэр. Биһиги оттуу эбэтэр атын да үлэҕэ сылдьан, дьиэ киэниттэн эрэ арыый обургу, ньиччи туттахха үүт-үкчү кулахы кулахынан, бэрт куһаҕан дьаар сыттаах үөнү дэҥ түбэһэ көрөн тутааччыбыт. Сээкэйгэ суулаан уган аҕалан кулахы олуһун үөскээбит ыалыгар эркиҥҥэ ыытааччыбыт да, тоҕо эрэ, аҕыйыах быһыыта биллибэтэ…

Таска, күүһүрэн кэлбит самыыр дохсуннук курулатар тыаһа иһиллэр. Түннүк тааһа биир кэм тунаара дьэргэлдьийэр. Сирэй оһох ураатынан ардах түһэн – эһэкээн сырдьыгыныы тыаһыыр.

– Бэй да… тоҕо сүрэй бу ардах… – Тыккаай кэргэнэ мунду үөлэ олорон саҥа аллайар. Бөдөҥ таммахтар ип-итиинэн илгийэ турар оһох ураатыгар охсулла-охсулла, состуок көпсөркөй күлүгэр кэлэн түһэн «чуп-чуп-чуп…» тыаһыыллар… Эһэкээн төлөнө күүһүттэн, ардах төһө да дохсунун иһин, халлаантан түһэр ууну түөрэтин үргүлдьү аһарбат, уҥа-хаҥас ытыйа охсон иһэр.

Үөрүйэх тарбахтар өр гымматтар: сиидэс былааттан өрбөх кыыс оҥоһулла охсор. Кыыс сирэйэ – кураанах испиискэ хаата. Кыыһы бөрдүү курдаан баран, туруору туттахха бэрт көрсүөтүк, улгумнук, санаа хоту дьороллон турар.

– Мэ Маайа, манан оонньоо…

Маайа саҥа кыыһы ылан эргим-ургум тутан убахтаан көрөр, буспут моонньоҕон курдук харалаах харахтара үөрэн кылахачыйаллар, эмискэ төлө биэрэн кэһиэхтээх куолаһынан күлэн чачыгырыыр, астынар ахан, онтон суулуу туппут сутуругун ытыс өттүнэн эргитэн миэхэ уунар, сыыйа тардыы кыракый хаастарын түрдэһиннэрэн, сирэйин ооккотун оттомурдан, аһыы баҕайытык туттар:

– Аана… Аана… – диэн үрүт-үөһэ саҥарар, сэмээр тарбахтарын босхо ыытан кып-кыра ытыһын иһигэр таалбыт дьэрэкээн мандар ойуулаах таҥара лыаҕын көрдөрөр.

– Уу, чээ да ойуулаах эбит, эчи астыгын, – таҥара лыаҕа төһө да кыра кыыс тириппит ытыһыгар өҥө суураллыбытын иһин, кэрэ көстүүтүн син биир сүтэрбэтэх, аҥаардас кынаттарын уһуу үүммүт эминньэхтэрэ да киһи болҕомтотун тардаллар.

Суубуй санна титирэстии-титирэстии ытаан эппэҥнээбитэ тохтоон, ис-иһиттэн эҥсэн өрө тыынан сыҥсыйан, уоскуйан баран, кур тирии олбоҕун үөһэ баллаччы олорон, талах сүөһүлэрин харсыһыннаран эмиэ салгыы оонньуур, саарыыр; ситиигэ тиһиллибит, бүттэтэ суох көмүллэммит сап чоҥочохторун моонньугар кэппитин салҕаластыы-салҕаластыы устан ылан ыксатыгар сарк гына быраҕар уонна ахтатын анныгар мунньубут сыаҕайдарынан балаҕан муннугун эпчиргэлиир. Оҕустар мэлдьи хатыһан туран харсыһар харамайдар быһыылаах – муостара мултуйан, төрдүлэринэн тостон мэлигирдэр. Ынахтар да дьаныһан силиктэһэллэринэн сүгүннээбэтэх сүөһүлэрэ тута биллэр – түөрэ хомуолайдар.

– Били киһи ардахха баттатта, аат ата тахсан баран, – Тыккаай ойоҕо си-дьүгээр олоруохтааҕар саҥарар.

– Баҕар ардах астарын, харыырын күүтэн хайа эмит ыалга киирээ олороро буолуо, самыыр ээр-сэмээр иһириктээн түһэ туран бу билигин эрэ күүһүрдэ ээ. Хата, атын тутта ини, – диэн амыдайбын Аананы кытта сээкэйи баллыгыраһабын…

Бу олордохпутуна, уҥа диэки, күн сырдыгар сардаҥаран көстөр быыс кэннигэр, биллэрик орон күөдэл-таһаа буолбут таҥаһа хамсаан кэллэ, киһи утуйа сытан уһугунна, ууку-саакы буолан мөхсүмэхтээтэ, киэҥ аҕайдык сыҥааҕырдан айгыһынна.

– Оо бу сордоох дьэ хараҕын көрдө, – Тыккаай ойоҕо, уот инниттэн хаҥас диэки остуолугар кэлэн, саҥа кээспит, хараара барбыт хоп-хойуу чэрии чэйин тимир куруускаҕа кутар, сыалаах үүтүнэн тумалыыр.

Мин ыаллар иккис уолларын Дьөрөллөөнү отой да умнан олорбуппун. Ити быыс кэннигэр күн ортото уһуктааччы – уон үһүгэр сылдьар Дьөрөллөөн урааҥхай эбит. Дьөрөллөөн муҥнаах өйүнэн отой мөлтөх. Арҕахтаах эһэ курдук уһун кыһыны быһа балаҕаныгар бүгэн баран, саас таһырдьа лаппа сылаардаҕына, сылыйдаҕына биирдэ тахсар. Тахсан да тэлгэһэтиттэн ырааппат, отунан-маһынан наар ону-маны эпчиргэлиир кэмэлдьилээх. Ардыгар ийэтин кытта үрэх күргэтигэр тиийэн таҥас сууйар кыргыттар, дьахталлар ыксаларыгар олорон, ахсымнык дьэргэһийэ устар сүүрүктээх ууну салгыбакка одуулаан аралдьыйар; сыгынньах атахтарын үрэх сөрүүн уутугар уган саатыыр үгэстээх.

Дьөрөллөөн төһө да өйүнэн мөлтөҕүн иһин, иҥэ-дьаҥа суох – киһини-сүөһүнү бадьыыстаабат, дьээбэлэммэт. Дьоһумсуйбукка дылы ардыгар сис туттан чынайан, сирэйин аһыы баҕайытык түрдэтэн, сүр оттомноохтук көрөн-истэн кылахаччыта сылдьар уол. Дьөрөллөөн хаһан да салгыбат, соруттарыыта суох толорор, дьарык оҥостубут биир сүрүн үлэлээх, ол – бурдук тардыыта. Устар уһун күнү супту ээр-сэмээр суорунатын эргитэн кыыкырдатар, лиһигирэтэр-лүһүгүрэтэр. Киһиҥ хата куруппалаппат, ыксаабакка, наллаан мэлийэр, ол олорон наар дьүүлэ-дьаабыта суох тохтообокко ыллыыр саҥнаах. Уол ырыатын истэн уһуннук тааллахха, киһи, хайдах эрэ, ураты уоскулаҥ турукка киирэн нуктаан барар… Хараххын симэн утуйар-утуйбат ыккардынан ыртаччы мичээрдээн олорон, наар Дьөрөллөөн ырыатын истиэххин баҕараҕын. Кини мэлиитин тааһын эргитэ-эргитэ, баһын төргүүлүү кээһэн олорон, ис хоһооно суох муннун анныгар киҥинэйэр ырыата, туох эрэ, тылынан сатаан ситэри хоһуйан этиллибэт ураты сылааһынан угуттуу уоскутар, абылыыр күүстээх… Дьэ эмиэ, туһугар, дьикти…

Били, араастаан сыҥааҕырда, дьааһыйа сыппыт Дьөрөллөөн эмискэ адарай оронуттан ойон тураат быыс кэнниттэн ыстанан таҕыста, ийэттэн төрүү сыбыс-сыгынньах, киһи баар диэн кыбыстыах эрэ быһыыта биллибэт, дьиэлээхтэр куруук көрө үөрэнэн хаалан кыһаллыбаттар быһыылаах. Бэйэбиттэн биир-икки сыл эрэ балыс, өссө уҥуоҕунан миигиннээҕэр улахан, атын киһи эбитэ буоллар ситэн-хотон эриэхтээх сааһыгар сылдьар обургу уол мунду сыгынньаҕыттан, хата, мин кыбыста быһыытыйан, харахтарбын куоттаран умса көрөн, Маарыйаны кытта өрбөх кыыһы хаамтарбыта буолан ыстаҥалатан бадьыыстастым.

– Таҥын, аһаа!.. Ыл, таҥын, аһаа!.. – диэн уол ийэтэ үрүт-үөһэ хатылаан саҥарбытыгар Дьөрөллөөн төттөрү быыһын кэтэҕэр мэлис гынар, онтон оронун үөһэ ыттан баран, ытыһын таһына-таһына, өрө ыстаҥхалыы-ыстаҥхалыы:

 
– Томтордорго ба-рыа-ыах-ха!..
Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!..
Лэкээрэйгэ ба-рыа-ыах-ха!..
Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!..
Намыынапка ба-рыа-ыах-ха!..
Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!..
Болтуоларга ба-рыа-ыах-ха!..
Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!..
Томтордорго ба-рыа-ыах-ха!..
Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!.. —
 

диэн ыллаан ыыра барбыта соҕотох.

– Оо, бу хара сордоох эмиэ киирэрэ киирэн эрэр, туох ааттааҕы түүйдэ! – Дьөрөллөөн ийэтэ уолун ырыатын дуомун истэн саҥа аллайар. Суубуйдаах Маайа убайдарын ырыатыгар кумаардаан да көрбөттөр. Дьөрөллөөн хайа «тойугар» үөрэнэн да хааллахтара, оонньообуттарын курдук оонньуу олороллор…

Тыккаайдаах Аана оҕолоро барахсаттар, дьэ бу курдук «түҥ-таҥ» түһэн бииртэн-биир үтүө күннэрин бүтэрэн, кээрэтэн, бэйэлэрин туспа өйдөрүнэн-санааларынан олох олороохтууллар. Кинилэр күн сиригэр төрөөн көрбүт, билбит киэҥ эйгэлэрэ эрэ – балаҕаннарын иһэ, онтон атын олоҕу билбэт, ыйдаҥардыбат дьон… Дьөрөллөөннөөх Суубуй эрэйдээхтэр бу курдук Орто дойдуга олох олорон ааһаахтаан эрдэхтэрэ…

Маайа – киһи киһитэ, улааттаҕына биллэн турар уларыйыа, дьиэ таһынан ыырданыа. Кини саҥата-иҥэтэ тобулуннаҕына чоҥ курдук, арай тыла былдьыры соҕус. Чэ ол былдьыры буолбут диэн туох буолуой, хата, онтуҥ истэргэ минньигэһэ сүрдээх. Мин Маайаны наһаа аһынарым бэрдиттэн, наар кини инники олоҕо кэрэ буолуоҕун ыраҥалаан тахсабын. Кини убайдарын: Суубуйдаах Дьөрөллөөн курдук олоҕу олоруо суоҕа, хайаан да дьон сиэринэн үлэлээн-хамсаан этэҥҥэ сылдьыаҕа диэн олус эрэнэбин…

Тыккаайдаах улахан уоллара Чукчакыын – үлэһит ахан киһи. Хара үлэни баҕас хайатын баҕарар сатыыр – үөрэтиэхтэрэ, соруйуохтара эрэ кэрэх, төтөлө суох түһүнэн иһэр. Уонна Чукчакыыныҥ, били, Мичээр Баһылай этэринии, кырдьыга да – норуот киһитэ. Кини барыга-барытыгар баар, кыттыспыт буолан иһэр: үлэҕэ да, сээкэй көрүдьүөс-иридьиэс түгэннэргэ да.

Суубуй аннынан уолу, Ньукулай (Бойбохо) диэни, Аана кытта төрөөбүт эдьиийэ, Буолкап Баһылай-Бутукаай оҕонньордоох улахан кыыстара Маарпа кыыһа Өрүүнэ уонна бу сылгыһыт Тыккаай Ньукулай инитэ Сүөдэрэп Ньукулай ииттэ ылбыттар.

Тыккаай инитин кытта иккиэн биир ааттаахтар. Ол эрээри улахан уолу, убай киһини, мэлдьи – Тыккаай, оттон ылгын уолу, өрүү – Торҕон Ньукулай дииллэр. Торҕон Ньукулай – Балаҕаччыга сэбиэт. Төһө да Торҕон аатырдар, Ньукулай ити оҕо эрдэҕинэ дьоно таптаан ымманыйбыт ааттарыгар ханан да ханыыта, дьүөрэтэ суох, бэрт майгылаах киһи. Отой кыра ыамай сылдьан, ирээт лэппиэскэтиттэн кимиэхэ да бэрсимээри кэннигэр тутан, кистээтэҕим аатыран тойтоллон турбутун иһин – Торҕон Оҕо диэн ааттаабыттар, дьэ ол онто хос аат буолан иҥэн хаалбыт. Сүөдэрэптэр иккиэн Ньукулайдар, ол иһин, ким кимин араарар туһуттан сахалыы ааттаталаан араартаатаххына эрэ сатанар.

Нуучча аҕабыыттара сахалары сүрэхтиир буолуохтарыттан ыла, киһи барыта: Ньукулай да Баһылай, Уйбаан да Миитэрэй, Маарыйа да Мотуруун, Балбаара да Балааҕыйа буолан хаалбыттар. Хас холкуос, нэһилиэк аайы үрүт-үөһэ хатыланыы, амыдайдыы дьон олус үгүстэр, ол иһин сахалыы аат баара, дьону арааран билэргэ табыгастаах: Тыккаай, Сэксэкэ, Чарапчы, Бутукаай, Лэкээрэй, Хоомойоон, Кэлтээнньэ диэтиҥ да, хайаларын туһунан этиллэрэ, ахтыллара тута биллэр. Сахалыы ааттар нууччалыы ааттар курдук үгүстүк хатыламматтар, дэҥ эрэ тэҥ хос ааттаахтар бааллар, ону да биир холкуоска буолбакка, туспа холкуоска, нэһилиэккэ, атын улууска. Онон сахалыы ааттаах киһи амыдайын сэдэхтик көрсөр, үгүстэр үйэлэрин тухары, ала-чуо, бэйэлэригэр эрэ анаммыт ааттарын илдьэ сылдьаллар.

Хос ааты даҕаны ыла ылбычча, мээнэ иҥэрбэттэр: киһи тас таһаата, хайдах майгылааҕа, тутта-хапта сылдьара, туох омсолоох дуу, биһирэмнээх дуу быһыылааҕа, кыдьыктааҕа, кэмэлдьилээҕэ барыта ахсааҥҥа ылыллар; бэл саҥарар саҥата хайдаҕыттан кытта көрөн, үүт-маас ол киһиэхэ сөп түбэһэр ааты эрэ иҥэрэллэр. Дэҥнэтэн хас да хос ааттаахтар бааллар. Онон, арыт-ардыгар, хаһан да билбэтэх-көрбөтөх киһигин, аҥаардас хос аатын да истэн, онон сиэттэрэн кини кимин, туох, хайдах киһитин таайыахха, өйгөр оҥорон ыраҥалаан, сылыктаан көрүөххэ сөп.

Биһиги Огдооччуйабыт – Чөкөлөй диэн хос ааттаах. Ийэлээх аҕата иҥэрбит таптал ааттара. Дьиэтигэр дьоно наар, мэлдьи Чөкөлөй диэн ыҥыраллара эбитэ үһү. Ол эрэн кэргэн тахсан кэлтин кэннэ, туспа сиргэ кинини – Огдооччуйатын эрэ билэллэр. Арай Баһыычаан маҥнай утаа Чөкөлөй диэн иһэн, аҕаһа буойбутугар итинник ааттыырын тохтотон турар. Онон ардыгар хос аат умнуллан хаалыан эмиэ сөп.

Үйэлэрин тухары сахалыы эрэ ааттарынан ыҥырылла сылдьыбыт кырдьаҕас оҕонньоттору, эмээхситтэри, ардыгар эдэр да дьону, биирдэ эмит, туох эмэ дьыалаҕа-куолуга, биэдэмэскэ, испииһэккэ суруллубут нууччалыы ааттарынан толору ааттаталаан ыҥырдахтарына: «Ити кими этэллэрий ээ-э?», – дии-дии тула-мала көрүөлэнэн, бэйэлэрин бэйэлэрэ көрдөнө олорор дьон кытта баар буолаллар. Дьиэ эмиэ көрүдьүөс диэтэҕиҥ.

Бойбохону ииппит ийэтэ Өрүүнэ былырыын күһүн оскуолаҕа киллэрбитэ, онон Чукчакыыннаах инилэрэ хайыы-сахха биир кылаас үөрэхтээх, дьоһуннаах киһи. Саҥата-иҥэтэ, талыбыратан түргэнэ сүрдээх. Бойбохо – аҕатын да, ийэтин да кытта, Балаҕаччыттан Айдаҥҥа субу-субу кэлэн барар. Кэллэ да төрөппүт дьонугар өрүү сылдьар. Өрүүнэ эмиэ ыксал-тиэтэл, быстах да сорукка кэллэҕинэ Тыккаайдааҕы быһа ааспат, мэлдьи киирэ-тахса турар. Эдьиийигэр, оҕолор эрэйдээхтэргэ кыаҕа баарынан көмөлөһөр: аһынан да, таҥаһынан да. Бары биир ийэттэн, аҕаттан айыллыбыт оҕолор эрээрилэр, хайдах сорохторо чоҥ курдук, атыттара итэҕэс-быһаҕас өйдөөх-санаалаах төрөөбүттэрэ эбиттэрэ буолла, эмиэ да дьикти…

Тыккаай кэргэнэ Аана, уола Дьөрөллөөн ырыатын истэн дьаарханара сөп даҕаны. Дьөрөллөөн төһө да «түҥ-таҥ» аатырдар, тэһэ көрбүттүү этиттэрэн, туох буолуохтааҕын өтө билэн ыллыыр үгэстээх. Уустаан-ураннаан, сиэллээн-кутуруктаан да хоһуйбатар, чопчу, хайа ыалга туох буолуохтааҕын таба этэн киһини эрэ сөхтөрөр дьикти айылгылаах. Наар куһаҕаны эрэ түүйэр буолбатах, үчүгэйи эмиэ төлкөлүүр. Кимнээх эрэ холбоһон ыал буолаары гыннахтарына, ол ыал буолуохтаах хайа эрэ киһи «оһоҕун ураатыттан буруо тахсар» диэн соһутар, эбэтэр ким эмит улаханнык ыалдьаары эбэтэр өлөөрү гыннаҕына, чопчу ол киһи аатын үрүт-үөһэ ааттыы-ааттыы, эмиэ хайаан да онно даҕатан, үгэһинэн: «Бутугунай ньаҥ-ньаҥ-ньаҥ!..», – дии-дии, иччилээх аҕайдык ырыа ыллаатаҕым буолан айгыстар…

Мин, сир симэҕэ ойуулаах сиидэс былааппын Маайаҕа бэлэхтиибин, өрбөх кыыһынан оонньоон салтаҕына, былаат гынан бааныаҕа…

* * *

Үлэ боруонуттан, «Свердлов» холкуостан 1943 сыллаахха, ыҥырыгынан Буухта-Тиксиигэ балыкка сылдьыбыт, Кулуһуннуурап Дьөгүөр Баһылаайабыс уонна Айдаҥтан 1939 сыллааҕы хомуурга баран Ааллаах Үүҥҥэ от үлэтигэр, онтон салгыы Буухта-Тиксиигэ балыкка сылдьыбыт Намыынап Миитэрэй улахан кыыһа Намыынаба Татыйаана (Татый) кэллилэр. Аны, кинилэр кэннилэриттэн тилэх баттаһа, сэрии бүтүөн эрэ иннинэ, өттүгүн уҥуоҕун үлтү ыттаран куоспуталга сытан эмтэнэн баран дойдутун быспыт, бэйэтэ баҕатынан сэриигэ барбыт, Киргиэлэйэп Кириил Сүөдэрэбис диэн, мин көрдөхпүнэ оҕонньор киһи эргилиннэ. Икки баттыгынан анньынан хаамар.

Кириилэ 1943 сыллаахха, бэс ыйыгар «Калинин» холкуостан сэриигэ барбыт. Бэйэтэ Айдаҥ киһитэ. Түөһүгэр «Бойобуой үтүөлэрин иһин» диэн мэтээллээх, онтута тылын туттарыга түһэн хаалбытын сабынан хам баайбыта кыайан эйэҥэлээбэт… Аны, ким эрэ диэн ааттаах, хайа эрэ куораты ылыы иһин диэн мэтээлин тыла букатын да сүтэн хаалбыт: киртийбит өрбөхтөөх тимирэ эрэ баар. Ону, биир күн Мичээр Баһылай этиитинэн, эр дьон сүбэлэһэ түһэн баран, «чөлүгэр түһэрдилэр» – Дарайыы ууска тыл оҥортордулар. Оҕонньор ону баҕас киһилээбэтэ, туох эрэ, сымнаҕас соҕус ылтаһын тимири быһычча төбөтүнэн отойон баран, кырыйан, кыладыйан: нарылаан, үрэн, имэрийэн үүт-үкчү төгүрүтэн кэбистэ. Дьэ ол оннугар, биир кыһалҕата – суруга кыаллыбата (саатар оҕонньорбут докумуонун «лөглөччү», тоҕо эрэ, Бүлүү байыаннай хамыссарыйаатыгар хаалларан тахсыбыт). Суруга суох «уу судураанын» курдук мэтээл баар үһү дуо, оннук сатаммат диэн буолла. Тимири быһар сытыы быһах төбөтүнэн тарбаан суруйан көрдүлэр да – көстүбэтэ бэрт эбит. Ол иһин харандааһынан дьэрэлиттилэр. Аны туран маннык мэтээллэх биһиги холкуоска суох буолан биэрдэ, онон, онуоха-маныаха, туга ханныга биллиэр, чуолкайданыар диэри, судургутук, быһаччы «Улахан куораты ылыы иһин» диэн эргиччи эрилитэн кэбистилэр. Кырдьаҕас оҕонньоттор, үөннээх өттүлэрэ, бытыктара сэпсэҥэлии-сэпсэҥэлии: «Төһө улахан этэй?..», – диэн токкоолоһоллор. Мэтээлин суруга өлбөөдүйээри гыннаҕына, буукуба хараҕын сатаан аттарбат Кириилэ, оҕолорго саҥаттан суруйтарар. Кыра ыамайдар сыыһа-халты да бачахтыыллар. Онон, ардыгар, Кириилэбит «Улаан» куораты эҥин ылбыт буолан соһутар… Кэлин билбиппит киһибит, кырдьыга да, үөрэҕэ суох эҥээр тыла да кыайан өҕүллүбэт, ньиэмэс омугун биир улахан уораҕайын, «Кенигсберги ылыы иһин» диэн мэтээлин тыла сүппүт эбит…

Чугас эргин холкуостарга, биирдиилээн, сэриигэ барбыттар кэлитэлээбит сурахтара өтөр-өтөр иһиллэр буолан истэ. Кыайыы кэннэ «бирикээстэрэ» тахсаатын, бэрт түргэнник айаннаан дойдуларын булбут саллааттар да бааллар…

Биир сырылас куйаас күн, ыаллыы сытар Молотов аатынан холкуостан, аҕыйах хонуктааҕыта сэрииттэн эргиллэн кэлбит, уруккута Иккис Чочуттан төрүттээх Өлөксөй Ньукулаайап диэн, куппут-симмит курдук киппэ көрүҥнээх киһи, буускап хотуурун дьэс хоолдьугунан булгу охсон кэбиспитин Дарайыы ууска тууралатаары сатыы даадаҥнаан кэллэ.

Ону сэргэ, сэрии оргуйар ортотугар сылдьан атаҕар улаханнык эмсэҕэлээн аҕыйах хонуктааҕыта өтөҕөр үктэммит, Балаҕаччы оскуолатын учуутала Ньукулаайап Апанаас, бырабылыанньаҕа туох эрэ соруктааҕын быһаарсан ааһан иһэн, эмиэ ууска таарыйда.

Дьон, хотуурдарын туурата тоһуннаҕына саха ууһугар саҥа туура олортороллор (олус уһун хотууру быһан кылгатан баран, эмиэ ити курдук тууралаталлар). Санаа хоту үчүгэй хотуур мээнэ көстүбэт, онон суолхайыы күүһүнэн эрэ үйэтэ уһуур. Аны хотуур бөҕөргөөтүн диэн тэһиин (хантарҕа) суолхайар үгэстээхтэр, туоһа быһыннаҕына буоллаҕына мунду уураллар.

Хас сай аайы баччаҕа, үгэс быһыытынан, окко киириэх иннинэ – тимир ууһун үлэтэ үксүүр, түбүгэ элбиир…

Сэрии уотун-күөһүн ортотунан биир өлүүгэ сылдьыбыт дьон сонунун истээри Киргиэлэй оҕонньор сайыҥҥы уһанар балаҕанын таһыгар, чэлгиэн сиргэ турар, түөрт баҕанаҕа дьэндэйбит хатырык сарай анныгар дьон мустан сэһэргэстилэр. Дарайыы сылгы кур киитин түптэлээбитэ, сиккиэр тыалга охсуллан дэйбэҥнии-тэлбэҥнии, минньигэс сытынан тунуйар. Үрдүк сир саалыгар түптэ буруолаан уонна кэм биллэр соҕус тыаллаах буолан, бырдах тарҕанан, киһи эрэ сээкэйи баллыгыраһа олоруох курдук күнэ.