Текст книги "Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы"

Дошман тылыннан хат.

Исәнмесез!

Барыгызга да сагынып кайнар сәлам! Күрше-күлән, кардәш-ыруларның барчасына да сәлам диярсез. Сәлам соңында шул: үзем хәзергә исән-сау. Менә нәкъ сигез айдан соң сезгә хат язарга мөмкинлек алдым. Үзем узган елның октябреннән бирле дошман тылында фашист этләренә каршы көрәшне дәвам иттерәм. Көннәр җылыну белән, безнең эшчәнлек аеруча җанланып китте. Партизан отрядыбыз көннән-көн йөзләгән кадрлар белән тулылана бара!

Фашистларны көннәр һәм төннәр буенча кыра бирәбез, кая кереп посарга урын таба алмыйлар. Без алар хисабына коралланабыз, туенабыз һәм киенәбез. Ләкин ул кара җаннар хатын-кыз һәм бала-чагаларны бик күп үтерәләр. Әлегә без булмаган төбәкләргә барып чыгып, авылларны барлык халкы белән бергә утта яндыралар… «Партизан» исеме аларның йөрәкләренә инә урынына кадала…

Шулай итеп, без көрәштә көннән-көн чыныга киләбез. Тәҗрибә арта, эшебезнең хаклыгына, җиңүебезгә ышаныч көннән-көн ныгый. Ярый, хуш, сау булыгыз (без хәзергә Украинаның Сумы өлкәсендә). Барыгызга да яхшыдан-яхшы теләкләр теләп калам. Тигез-тату, матур яшәгез һәм нык ышаныгыз: дошман якын киләчәктә безнең җиребездән үзенең соңгы сөякләрен алып качар. Шул чагында без дә ерак тылдан үзебезнең туган Кызыл армиябезгә кайнар котлау сүзләрен юлларбыз! Рәхмәт! Шул якты көнне якынайту өчен, картлар да, хатын-кызлар да, бала-чагалар да – бар да безгә бик теләп булышалар…

Тирән дошман тылында сезне сагынып хат язучы, ерактан торып булса да кулыгызны яратып кысучы улыгыз – партизан Морат. Хушыгыз! 2.V.42 ел.

Әтиебез Әхмәтсафа Мостафин укытучы иде. Пенсиягә чыкканның соңында үзебезнең Олы Кибәхуҗа авылында башта – агротехник, Бөек Ватан сугышы башлангач, колхоз рәисе булып эшләде. 1943 ел җәендә авырып үлде. Әниебез – Зәйнәпбикә Мостафина – озак еллар безнең янда, ягъни кияве Тәүфыйкъ Умеров һәм кызы тәрбиясендә Әстерхан шәһәрендә яшәп, 1969 елда сиксән ике яшендә вафат булды.

Морат абыем 1916 елның 14 июлендә Олы Кибәхуҗа авылында туган. Техникум тәмамлагач, берничә ел укытучы булып эшләде – Саурыш, Олы Кибәхуҗа һәм Югары Кибәхуҗа авылларында балалар укытты, исеме һәрчак мактаулылар рәтендә йөрде. Аннан соң аны, мәкаләләр, шигырьләр язарга һәвәслеген, кешеләр белән тиз аралашучанлыгын күреп, Теләче район газетасына эшкә алдылар. Армиягә дә Морат абыем шуннан китте.

Аңарчы өйләнеп тә өлгергән иде. Махсус курсларда белемен күтәргәннән соң, политрук урынбасары булып хезмәт итте абыебыз. Аның турында авыл Советына, колхоз идарәсенә, өебезгә берничә мәртәбә мактау хатлары да килде… Бик тырыш иде шул Морат абый!..

Сугышның башыннан ук абыемны фронтка җибәрделәр. Озак вакытлар хат-хәбәре килми торды. Ниһаять, аның 1942 елның 2 маенда язган хатын алдык. Әлеге кош теледәй хат яраткан абыебызның безгә соңгы сәламе һәм изге васыяте дә булган икән…

Морат абыемның ул хатына каршы җавап та язган идем. Әмма минем хатым, ни кызганыч, кадерле кешебезнең үз кулына эләкмәгән. Ул миңа кире әйләнеп кайтты. Хатымның буш калган урынына партизаннар отряды командиры абыемның батырларча һәлак булуы турында берничә җөмлә язган иде.

Шуннан бирле Морат абыебыз турында бер хәбәр дә ишеткәнебез юк иде әле…

Ерак Украинадан якын-газиз кешебез турында килгән яңа хат-хәбәр безнең һәммәбезне – Морат абыемның хәләл җефете, мөгаллимә Миңнемаһруй җиңгине, бердәнбер кызы Флүрәне, барлык туганнарны гаять нык шатландырды. Без Морат абыебызның яшьтән үлеп китүенә (нибары 26 ел яшәп калды бит ул фани дөньяда!) бик кайгырып еласак та, аның фашистларга каршы сугышта күрсәткән батырлыклары турында ишетеп-укып, тирән дулкынлану, горурлык хисләре кичердек!

Абыебызны бик җылы итеп искә алып, аның Туган илебезнең азатлыгы һәм бәйсезлеге өчен барган изге көрәштә ничек һәлак булуы, соңгы батырлыгы турында чын дөреслекне язып җибәргән украин дустыбыз Л. Е. Кизяга туганнарча кайнар рәхмәтебезне һәм чиксез ихтирамыбызны белдерәбез…

* * *

…Әйе, украин дуслар татар егете Морат Мостафинның батырлыгын онытмыйлар. Сумы өлкәсенең Путивль шәһәреннән унике чакрым ераклыктагы Спадшань урманында, матур бер аланлыкта аңа һәм сугышчан дусларына мәрмәрдән һәйкәл куелган. Истәлек өчен шул һәйкәлнең фоторәсемен дә җибәргәннәр ерактагы якын дуслар Морат батырның гаиләсенә. Өстәвенә кунакка да чакырганнар, «Путивль шәһәрендәге крайны өйрәнү музеенда әтиегезгә кагылышлы стенд белән дә таныштырырбыз», – дип язганнар алар Флүрә ханымга.

Бәхеткә, якташлары да зурлый Морат дигән чын каһарманны!

Заманында ул укыган һәм укыткан Олы Кибәхуҗа башлангыч мәктәбенә аның исемен бирдерү турында да күпләр кайгырткан. Әлеге авыл кияве – исеме алда зурлап телгә алынган мөхтәрәм профессор Васил Гарифуллин, заманында М. Мостафин чакыруы буенча Теләче район газетасына эшкә килгән һәм аның хәер-фатихасы белән тормышта үз юлын тапкан икенче бер зур шәхес – Татарстан Фәннәр академиясенең шәрәфле академигы, философия фәннәре докторы, Ш. Мәрҗани исемендәге премия лауреаты Яхъя ага Абдуллин, район мәгариф бүлеге мөдире Мансур Газизов, яшь туристлар станциясе директоры, бер үк вакытта батырларыбызның якты истәлекләрен мәңгеләштерү белән шөгыльләнүче Хәләф Нуретдинов, авылның үтә дә тынгысыз, эзләнүчән мөгаллимәләре Наилә Мөхәммәдиева, Гамбәрия Нигъмәтҗанова, Кече Кибәхуҗа урта мәктәбе директоры Миңнәхмәт Биктимеров һ. б. әнә шундыйлардан. Теләче районы хакимиятенең шул чордагы башлыгы, Татарстан халык депутаты Илдар әфәнде Низамов та аларның бу изге теләген ихластан хуплаган һәм шул хакта тиешле карарны чыгарып та өлгергән!..

Мәктәпкә Морат батыр исемен бирү тантанасына Казаннан да байтак кунаклар чакырылган иде. Шулар арасыннан каһарманның хәләл җефете Миңнемаһруй ханым, кызы Флүрә ханым, кияве Нуретдин ага, аларның балалары Сания белән Марат, кияүләре Илдус, киленнәре Гөлшат, оныклары Илсур белән Азат, Айдар белән Айрат һәм башка туганнары-якыннары аерым бер игътибар-ихтирам үзәгендә булды. «Хәтер яктысы» дип исемләнгән бу очрашу барышында Морат батыр турында бихисап җылы сүзләр әйтелде, истәлекләр яңартылды. Васил әфәнде белән Мәдинә ханым Гарифуллиннарның музыкант уллары – гармунчыларның Ф. Туишев исемендәге республика конкурсы лауреаты Илназ Гарифуллин исә авыл халкына Морат батыр аеруча яраткан көйләрне уйнап күрсәтте…

Ахырдан, җыенның уртак фикерен чагылдырып, авылның иң абруйлы кешеләреннән берсе – Татарстанның атказанган механизаторы Гомәр ага Заһидуллин – эшлекле тәкъдим белән чыкты:

– Бөек Җиңүнең алдагы юбилеен каһарман якташыбыз Морат абый Мостафинга һәйкәл куеп каршылыйк, җәмәгать!.. Мәктәбебез ишегалдын нурландырып торсын ул… Без украинлы дусларыбыздан киммени?!

Алдынгы мөгаллимнәрне, үткен каләмле журналистларны бүләкләү өчен районда М. Мостафин исемендәге махсус премия булдыру, Морат батыр призына спорт ярышлары үткәрү турында да кызыклы фикерләр әйтелде җыенда…

Шунысы куанычлы: әлеге тәкъдимнәр район хакимияте башлыгы күңелендә дә теләктәшлек тапты…

Татарстанның Теләче районындагы Олы Кибәхуҗа авылы мәктәбенә Морат Әхмәтсафа улы исеме бирелүгә багышланган тантана. 1990 елның мае

Уртак фикергә килүгә сөенгәндәй, авыл өстендә яшен яшьнәп күк күкрәде, җылы яңгыр явып үтте. Бераздан соң, күңелләрне илаһи-серле нурларга төреп, тирә-юньне сафландырып, салават күпере балкыды. Кеше җаны нурлардан яратылган, диләр бит. Салават күперенең дә бер башы ерактагы Украинаның Спадшань урманнарыннан башлап, икенче башы Татарстанның нәкъ менә шушы Олы Кибәхуҗа авылы мәктәбенең ямьле ишегалдына төшкәндер дә, Морат батырның җаны, кайтавазлы балкыш булып, авылдашларының хәл-әхвәлләрен белергә, рәхмәт әйтергә кайткандыр кебек тоелды миңа бу истәлекле мизгелдә…

…Олы Кибәхуҗа мәктәбенә данлыклы мөгаллим партизан Морат Мостафин исемен биргәннән соң инде тагын бихисап ямьле язлар килде. Үткән еллар эчендә батырның якты истәлеген мәңгеләштерү буенча да байтак кына чаралар тормышка ашырылды. Һәр елны Җиңү бәйрәмендә, Хәтер һәм Кайгы көнендә, көзен исә Беренче сентябрьдә – каһарманнарны халыкара күләмдә искә алган чакта – Морат Әхмәтсафа улын туган авылында иң беренче булып телгә алалар, аңа һәм башка яугир якташларыбызга атап, «Батырлык дәресләре» үткәрәләр.

2003 елда Казандагы «По городам и весям» нәшриятында чыккан «Туган ягым – Теләче» дигән китапта да Морат батырга багышланган «Кайту» исемле очеркыма түрдән урын биргәннәр. (Зур рәхмәт инде әлеге фәнни-популяр басманы әзерләп нәшер итүчеләргә!)

Бөек Ватан сугышы башлануның 75 еллыгын билгеләп үткән елда Олы Кибәхуҗада каһарманнарыбыз истәлегенә торгызылган мәһабәт һәйкәлне яңарттылар. Авыл җирлегенең яңа башлыгы Ирек Гали улы Заһидуллин алда телгә алынган Татарстанның атказанган механизаторы исемен горур йөрткән Гомәр атлы бабасының моннан байтак еллар әйткән үтенеч-теләген хәтерендә нык саклаган икән. Морат батырның сурәтен ясатып һәм аңа кагылышлы төп мәгълүматларны мемориаль тактага яздырып, һәйкәлгә яңа төс – рухи яктылык иңдерде ул. Әлбәттә, мемориаль үзәкне ямьләндерүдә «Игенче» җаваплылыгы чикләнгән җәмгыяте дә (җитәкчесе – Рафис Рәшит улы Яхин) үзеннән лаеклы өлеш кертте. Теләче муниципаль районы башлыгы Илдус Фатыйх улы Зарипов та кибәхуҗалыларның әлеге башлангычына уңай бәя бирде. Моңа бигрәк тә Морат батыр гаиләсе вәкилләре нык сөенде. Һәр елны бирегә ашкынып кайта алар. Үзләрен иң кадерле кунаклар итеп каршылагач, зур хөрмәт күрсәткәч, ничек шатланмыйсың-горурланмыйсың?!

Зур хөрмәт дигәннән, 2013 елның июнендә Флүрә апа, улы Марат, килене Гөлшат, кызы Сания, оныгы Айрат белән үз автомашиналарында Путивльгә – сөекле әтисе Морат Мостафин җирләнгән изге төбәккә баргач, шундый ук ихлас ихтирам-игътибар үзәгендә булганнар. Биредә яшәүче төп халык Татарстан кунакларын бик яратып, дустанә кабул иткән. Аннары аларны Морат батыр һәм аның сугышчан дуслары мәңгелек тукталыш тапкан Спадшань урманындагы Туганнар каберлегенә дә алып барганнар. Шунда – әтисенә атап куелган мәһабәт һәйкәл итәгендә – озаклап дога кылган, иң якын кешесе белән иркенләп сөйләшкән-серләшкән Флүрә апа. Татарстан кунаклары Путивль шәһәрендәге крайны өйрәнү музеенда да булып, Морат батырга һәм башка каһарманнарга кагылышлы экспонатлар белән дә танышканнар…

Җыеп кына әйткәндә, Хәтер сагында уяу торган, үзләрен яхшылап кунак иткән Сумы өлкәсендәге рухи туганнарына кайнар рәхмәт хисләре белән кайткан Флүрә апа һәм аның гаиләдәшләре. Иң мөһиме, биредә татар халкының мактанычы булган Морат батырны онытмыйлар! Ул һаман да меңләгән күңелләр күгендә балкып яши…

«Штык һәм каләм белән…»

 
…Йөрәк икән – яратмыйча типмәс,
Көрәш икән – җиңми калмабыз!
Гомер икән – бушка янып үтмәс,
Ә ил кушса – куркып янмабыз!
 

Зәки Нури,

легендар партизан-әдип

«…Җанга якын җаннар китә тора…»

Бу сүзләрне заманында Зәки ага Нуриның ут күршесе булган, бер үк йортта яшәгән каләмдәше, Татарстанның халык шагыйре, Г. Тукай бүләге иясе Равил Фәйзуллин әйткән иде…

Әйе, җанга якын газиз җаннар күңелләрне тетрәндереп, үзәкләрне өзеп китә тора. Мәңгелеккә. Әмма алар, көннәр, айлар, еллар үткән саен, безнең йөрәкләргә якынайганнан-якыная баралар. Ни гаҗәп, хәтта Галиҗәнап Вакыт та аларның якты исемнәре, үлемсез эшләре каршында көчсез…

Зәки ага Нури (1921–1994) әнә шундый олуг шәхесләребезнең берсе иде. Матурлык һәм Батырлык җырчысы, Яктылык һәм Яхшылык илчесе булып, гомер бакый күңелләрдә балкып яшәр әлеге ак күңелле, намуслы фронтовик, партизан шагыйрь!..

…Ул Табигать-анабызны, бигрәк тә аның сылу ак каеннарын, «таң кебек балкыган» миләшкәйләрен өзелеп ярата иде. Гомумән, урманга битараф түгел иде Зәки ага. «Урманым – җырым оясы!» дип язуы да шуны раслый. Урманның тылсымлы-сихри дөньясы аңа кечкенәдән үк таныш. Ни әйтсәң дә, өч яктан имән, нарат, усак урманнары белән уратып алынган Татар Төкесе авылында (Татарстанның Чүпрәле районы) урманчы Шәрәфетдин абый гаиләсендә туган ул. Моннан 97 ел чамасы элек, 24 декабрьдә…

Фронтовик әдип, атаклы партизан һәм җәмәгать эшлеклесе Зәки Нури

Әйдәгез, биредә аның үз истәлекләрен дә тыңлап карыйк әле: «Без, язын-җәен – төпсез ыштанлы, көзен-кышын чабаталы сабыйлар, өлкәннәргә ияреп, көн саен диярлек урманга йөрибез: йә җиләккә, йә юкә кисәргә, йә мунча себеркесе өзәргә, йә утын алып кайтырга… Күбрәк тәпи-тәпи элдертәсең; атка утырып, тантаналы кыяфәттә йөргән чаклар да аз булмады. Бөтен авыл диярлек бергә җыелып, өч-дүрт көн рәттән шунда торып печән чапканда һәм печән җыйганда, Боталуй дигән зур аланга барасың да барасың инде. Ә ат саклап урман буенда кунуларның, шунда бару-кайтуларның рәхәте белән ләззәтен хәтта әйтеп кенә аңлатулары да кыен… Менә шунда инде, сине сихерләп һәм ымсындырып, ничәмә-ничә төрле кош сайрый, берсеннән-берсе тылсымлырак тавышларны бергә кушып, кара урман шаулый. Юлда йөргәндә яки учак яннарында күпме әкият тыңлыйсың да нихәтле гыйбрәтле сүз ишетәсең!..

Кыскасы, шигырь әлифбасын танырга һәм ятлый башларга безнең барыбызны да тәүге юлларның беренче адымнарында ук шагыйрь җанлы туган табигать, шагыйрь рухлы халык, тормышның үз тавышлары һәм үз авазлары өйрәтә икән.

Әлифба – дөреслеккә юл ул! Үзебезнең башлангыч мәктәпне тәмамлагач, без дә авылыбыздан алты бөртек «ташбаш» (бөтенебезгә кушамат шул иде), иңнәребезгә ризык тулы биштәрләрне асып, кулларга дәреслек тотып, Мунчәли тарафларына юл алдык. Ул чакта «колхоз яшьләре мәктәбе» дип йөртелгән сигезьеллык мәктәп шунда иде. Бездән унике-унөч чакрымда гына. Ял көннәрендә, йөгерә-чаба атлап, ашарга алырга өйгә кайтабыз. Карлы-буранлы кышкы көннәрдә колхоз аты белән дә илткәлиләр. Юл да кыскарсын, тел дә остарсын дигәндәй, укытучыларыңны мактап сөйләшәсең, яңа укыган китапларыңның геройларын ярату-яратмавыңны да белдерәсең, бер-береңне бүлдереп, яңа шигырь дә укыйсың килә. Табышмак әйтешү дисеңме, җыр җырлаумы, такмаза чыгарумы – барысы да шунда. Нинди генә гәп кормадык та, ниләр генә уйламадык икән шул юлда без! Үзе бер дөнья, үзе чын шигърият иде ул…

Үзем дә сизмәстән, шул шигърият орлыкларының кайберләре минем күңелгә дә төште булса кирәк. Районыбызда чыга торган «Коммунар» исемле газетага хәбәрләр яза башладым…»

* * *

Зәки ага белән без еш аралашып яшәдек. Ошбу дөньяда яшәвенең соңгы елларында (ул чакта мин СССР Язучылар берлегенең Татарстан бүлегендә Әдәбият фонды директоры булып эшли идем) бигрәк тә… Табигать кочагында бергә сөйләшеп йөрергә дә, өендә кунакта булырга да, хастаханәгә барып, хәл-әхвәлен белешеп торырга да туры килде. 70 яшьлек юбилеен да якыннары, дуслары белән түгәрәк табын янында бергәләп билгеләп үттек…

Аеруча хисләнгән, дулкынланган минутларда үзенең балачагын, яшьлек елларын искә төшерергә ярата иде Зәки ага:

– Ә беләсеңме, Шаһинур туган, үземчә шигырь дип санаган һәм матбугатта дөнья күргән иң беренче әйберем дүртюллык такмак иде. Үз колхозыбыздагы түбәсе тишек, нык тузган янгын сарае турындагы шул язмам район газетасында басылып чыкты. Нәтиҗәсе шул: сарайны тиз арада тәртипкә китерделәр! Менә шул чакта мин әдәби сүзнең нинди зур көчкә ия булуын аңладым… Соңрак мәктәптә әдәбият укытучыбыз оештырган драмтүгәрәкнең актив бер «артисты» буларак, авылларда концерт-спектакльләр белән дә еш йөрергә туры килде. Менә шунда халыкны, кичә башланыр алдыннан, «үз иҗатыбыз» – булачак шагыйрь Шәрәф Мөдәррис белән берлектә язылган чәнечкеле шаян такмаклар белән дә еш таныштыра идек. Әлеге такмакларны халык, үз авылдашларыбыз тормышыннан алып язылганлыктан, бик яратып кабул итә иде. Бары тик дөреслекнең генә халык йөрәгенә якын икәнлеген без әнә шул чакта ук төшендек һәм гомеребез буена шул кыйблабызга тугры булып калдык!..

* * *

Сигез сыйныфлы авыл мәктәбен тәмамлаганнан соң, Зәки Нуретдинов Татарстанның Кукмара төбәгендәге Лубян техникумында тырышып укый. Бер үк вакытта «Яшь ленинчы» газетасы белән дә бик актив язышып тора яшүсмер егет.

1938–1940 еллар арасында Зәки Шәрәфетдин улы Ерак Көнчыгышта – Амур елгасы ярындагы Николаевск шәһәрендә диңгез порты төзелешендә эшли. Аннары яңадан Лубянга әйләнеп кайта. 1941 елның маенда Зәкине шуннан хәрби хезмәткә алалар. Һәм ул, илебезнең көнбатыш чигенә – Белосток төбәгенә җибәрелеп, сугышның беренче көннәреннән үк фашист илбасарларына каршы үз-үзен аямыйча көрәшә. 1941 елның августында, полкташлары белән бергә чолганышка эләгеп, З.Нури дошман тылында кала һәм Витебск өлкәсендә хәрәкәт итүче партизаннар отрядына кушыла. 1942 елның мартыннан 1944 елның августына кадәр атаклы Константин Заслонов җитәкчелегендәге белорус партизаннары берләшмәсендә – башта дошман көчләрен һәм коммуникацияләрен миналар ярдәмендә шартлатучы диверсант, соңыннан «Җиңү» («Победа») исемле разведка отряды башлыгы булып хезмәт итә. Күрсәткән батырлыклары өчен I дәрәҗә «Ватан сугышы партизаны» медале (1944) һәм II дәрәҗә Ватан сугышы ордены (1948) белән бүләкләнә.

Шул утлы-давыллы елларда да Зәки Шәрәфетдин улы иҗат итүеннән тукталмый. Көннәрдән бер көнне ул үзенең ялкынлы шигырьләрен, фронт сызыгы аша очып, партизаннар берләшмәсенә сугыш кирәк-яраклары алып килгән бер самолёт белән «Зур җир» гә озата. Бәхеткә, алар Казанга барып җитәләр. 1945 елда ул шигырьләр Гомәр ага Бәширов мөхәррирлегендә китап булып басылып та чыгалар.

Бу вакытта китап авторы әле һаман да Белоруссия җирендә була. Әлеге республиканы фашист илбасарлардан азат иткәннән соң, Зәки Нуретдиновны берничә иптәше белән бергә Орша шәһәрен сугыш хәрабәләреннән арындыру һәм төзү-торгызу эшләрен җитәкләү өчен калдыралар. 1944 елның августыннан 1946 елның көзенә кадәр, хезмәт ияләре депутатларының шәһәр Советы башкарма комитеты рәисе урынбасары буларак, Зәки Шәрәфетдин улы үзенә тапшырылган җаваплы вазифаны зур тырышлык куеп башкара, халыкның тирән ихтирамына, олуг рәхмәтенә лаек була. Ә яхшылык, белгәнебезчә, еллар үтсә дә онытылмый! 1975 елда – фашистлар Германиясен җиңүгә 30 ел тулган көннәрдә – Зәки Шәрәфетдин улы Нуретдиновка (әдәби кушаматы – Зәки Нури) «Орша шәһәренең Почётлы гражданины» дигән мактаулы исем бирелә…

1946 елда Зәки Шәрәфетдин улы туган якларына әйләнеп кайта һәм 1946–1949 еллар дәвамында башта – Буа урман базасында, аннары Тархан урман хуҗалыгында директор булып эшли.

1949 елның ахырында З.Нури Казанга килә һәм «Яшь сталинчы» (хәзерге «Татарстан яшьләре») газетасына мөхәррир урынбасары итеп билгеләнә. 1951 елда ул СССР Язучылар берлегенә әгъза итеп кабул ителә. 1951–1955 елларда Зәки Шәрәфетдин улы – Татарстан китап нәшриятының яшьләр-балалар әдәбияты редакциясе мөдире, аннары берникадәр вакыт Татарстан Язучылар берлегендә әдәби консультант һәм идарәнең җаваплы секретаре вазифаларында. 1957 елда, Мәскәүдә СССР Язучылар берлеге каршындагы Югары әдәби курсларны тәмамлап кайтканнан соң, Зәки Нури алты елга якын – Татарстан Язучылар берлегенең җаваплы секретаре, 1964–1971 елларда – «Казан утлары» журналының баш редакторы, 1971–1974 елларда Татарстан Язучылар берлеге идарәсе рәисе булып эшли. Җәмәгать эшлеклесе буларак, ул ике тапкыр – 1967 һәм 1971 елларда – Татарстан Югары Советына депутат итеп сайлана…

Кыскача анкета мәгълүматлары Зәки Нуриның сугыштан соңгы эшчәнлеген әнә шулай яктырта. Әмма бу юллар артында һәр минуты, һәр көне вә төне киеренкелек белән иҗади януда үткән еллар ята. Әдәбиятта иң актив эшләүчеләрнең берсе иде өлкән каләмдәшебез. 1945–1993 еллар эчендә аның алтмыш өч (!) китабы басылып чыкты.

Биредә Зәки ага Нури турында «Әдипләребез» дигән библиографик белешмәлекнең 2 нче томыннан (Казан, Татарстан китап нәшрияты, 2009; төзүчеләре – Рәис Даутов, Равил Рахмани) аерым өзекләр китереп үтәсебез килә: «Иҗатчы буларак, ул – иҗтимагый тормышта, әдәбият-сәнгать дөньясында булган һәр мөһим вакыйгага, яңалыкка публицистик яки шигъри сүзе аша мөнәсәбәтен белдереп барган әдип. Аның әдәби мирасын зур дүрт төркемгә бүлеп карарга мөмкин: публицистик яңгырашлы һәм мәхәббәт лирикасы, балалар шигърияте («Син мәктәпкә йөрисең», 1954; «Аңлатыгыз миңа», 1956; «Таныш булыгыз», 1958; «Табышмак әйтеш», 1959; «Саный беләм», 1962; «Бу – безнең китап», 1967; «Без инде хәзер зурлар», 1970; «Күп беләм китабы», 1988 һ.б. җыентыклар), сатира-юмор әсәрләре («Сезнең арада юкмы шундыйлар», 1960; «Туры карап күзегезгә», 1963; «Елмаябыз һәм көләбез») һәм төрле телләрдән тәрҗемәләр.

Тәрҗемәче буларак, Зәки Нури рус совет шагыйрьләре А. Твардовскийның «Дом у дороги» («Юл буендагы йорт», 1951), С. Щипачёвның «Дом в Шушенском» («Шушенскоедагы өй», 1953), В. Саяновның «Ленин в Горках» («Ленин Горкида», 1954) исемле поэмаларын, украин шагыйре П. Вороньконың балалар өчен язган шигырьләрен («Синең китабың», 1955), кыргыз шагыйре К. Җунусов, белорус поэзиясе классигы Я. Коласның шигъри әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итә. Ул шулай ук, үзе төзеп һәм татарчага тәрҗемә итеп, аерым серия басмалары рәвешендә 1967–1975 еллар арасында совет чоры азәрбайҗан, белорус, казах, үзбәк, төрекмән, таҗик, кыргыз, украин, рус, латыш, эстон, әрмән һәм грузин поэзиясенең иң яхшы үрнәкләре тупланган махсус җыентыклар бастырып чыгара. Дөнья халыклары авыз иҗаты әсәрләрен (мәзәкләр, мәкаль-әйтемнәр һ. б.) үз эченә алган «Алтын хәзинә» (1973), «Күңелле китап» (1979, 1989) исемле күләмле җыентыклар да шагыйрьнең тәрҗемә өлкәсендәге нәтиҗәле иҗат эшчәнлеге турында сөйли. Бер үк вакытта аның үз иҗат мирасыннан рус теленә тәрҗемәдә егерме китабы һәм белорус, азәрбайҗан, казах, мари, якут телләренә тәрҗемәдә биш шигырь җыентыгы нәшер ителә.

Зәки Нуриның иҗат йөзен билгели торган шигырь һәм поэмалары 1980 елда Татарстан китап нәшриятында дөнья күргән «Күңел яктысы» дигән күләмле җыентыкта урын ала.

Зәки ага Нури иҗатында яулаган иҗади уңышлары, иҗтимагый тормыштагы зур хезмәтләре өчен «Почёт билгесе» (1971) һәм Халыклар дуслыгы орденнары (1981) белән бүләкләнә. 1994 елның 18 февралендә вафат булса да, ул әле һаман безнең арада кебек. Шуңа күрә дә аның «Үлгәннәр дә үч алды» (Партизан язмалары) китабындагы (Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1962) кереш сүзләр, изге васыять кебек, бүген дә бик актуаль, заманча яңгырый:

«…Ул елларны безнең беребез дә, беркайчан да онытмас!..

Немец-фашист илбасарлары туган җиребезгә басып керделәр. Ирегебезне буарга, бакчаларыбыз чәчәкләрен корытырга, эчкән суларыбызны агуларга, шат җырларыбызны моң-зарлы итәргә теләп, кара дәһшәт килде. Күкләребездә аждаһадай улаган самолётларына, юлларыбызда шыксыз дөбердәгән танкларына төяп, дошман безгә үлем ташыды…

Безнең авылларыбыз һәм шәһәрләребез дөрләп яндылар. Безнең күңелле бәйрәмнәребез тантанасы шаулаган, дәртле җырларыбыз яңгыраган мәйданнарга дар агачлары тезелделәр. Җимерелгән урамнарыбыз буйлап Гитлер солдатлары атлады. Аларның дагалы авыр итекләре әйтерсең йөрәкләрне таптый иде. Җиребез тәнен һәм безнең күңелләрне бомбалар актарды, миналар телгәләде…

Көн белән төн көрәше, яшәү белән үлем тартышы башланды. Икенең тик берсен сайларга мөмкин иде: йә үләргә, йә җиңәргә!..

Һәм без, совет кешеләре, бер җан, бер тән булып, җиңү көрәшенә күтәрелдек. Төньяк диңгезеннән алып Көньяк диңгезенә хәтле сузылган озын фронтларда фашистларның тетмәсен безнең гаскәрләребез тетте, ә тирән тылларда, вакытлыча басылып алынган җирләрдә исә гитлерчылар измәсен партизаннар изделәр.

«Без шартлап ярылган һәр урында дошманга тирән кабер казылыр!» Какшамас корычтан койган снаряд һәм бомбаларыбыз гүя шулай диделәр.

Әйтерсең Җир-әнкә үзе телгә килде: «Дошман аягы баскан һәр карышым тетрәр минем, һәм дошманны мин һәр адымда тирән упкыныма йотармын!»

Әйтерсең челтерәп аккан барлык чишмәләр сүз куештылар: «Саф суларыбызны эчәргә дип фашист иелсә, без аның күзенә зәһәр агу булып чәчрәрбез!»

Басуларда башаклар да әйтерсең шуны ук әйтеп тирбәлештеләр: «Безнең һәр бөртегебез дошман бугазына кайнар кургаш шикелле булып кадалыр!..»

Гитлерчылар юлында күкләр күкрәп, халык нәфрәте яшеннәре яшьнәп торды. Алар аягы астында туфрак яна иде. Хәтта үлгәннәр дә алардан үч алды…

Сугыш безне дошман тылында, белорус халкының батыр улы Константин Заслонов җитәкләгән партизаннар берләшмәсендә очраштырган иде. Урман шалашларында һәм окопларда, походларда һәм һөҗүмнәрдә үткәрелгән ул 1100 көн һәм төннең сугышчан эшләре һәм уйлары-хисләре бик күп булуын әйтеп тә торасы юк. Партизаннарның кырыс һәм киеренке тормышын, җиңүгә китергән озын юллардагы кайнар эзләрне күз алдына китерү өчен шуларның меңнән бер өлеше хикәя ителсә дә җитәрдер төсле.

Гитлерчы илбасарларның сыртларын сындырган, аларны үз өннәренә кысрыклап дөмектергән көнебез бар. Без аны «Җиңү көне!» дип атадык. Ул, Рейхстаг ташына безнең штыкларыбыз очы белән уеп, Тарих битләренә безнең кайнар каныбыз белән язылды.

Бик күп сулар агып, бик күп еллар үтәр. Безнең Җиңү көнебез ел саен шулай иң матур, иң куанычлы бәйрәмнәрнең берсе буларак тантана ителер. Аның турында әле бик күп сүзләр сөйләнер, бик күп җырлар җырланыр. Җиңүебез турында һәм батырлык турында сөйләп, без җирдә канлы сугышларга нәфрәт белдерәбез, бөтен дөньяда тынычлыкны яклап сөйлибез…

 
Партизаннар уты шәүләсен без
Бу якларда бик күп уйнаттык.
Бу җирләрдә сөрем пәрдәсен без
Күп ябындык… Узды ул вакыт.
 
 
Җирдә күптән чәчәк исе аңкый —
Җиңеп туган язның саф исе!
Тыныч көннәр таңы булып балкый
Шәһәрләрдә цехлар яктысы…
 
 
Сагынып сезгә, дуслар, сагынып киләм,
Алып киләм Идел сәламен. —
Яклаштым мин сезне штык белән,
Бер төзүче булсын каләмем!..
 
 
Нинди иркен, нинди ямьле болын! —
Сукмагыңнан рәхәт атлавы!
Бүлдермәсен монда кошлар моңын,
Бүлдермәсен бомба шартлавы!..»