Текст книги "Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы"

Беренче бүлек
Алар – үлемсезләр затыннан!.

«Үлгәннәр истәлеге тереләр өчен кирәк!»

 
Һәммәсенә түзгән,
                   күнгән хәтер
Күнегалмас ләкин үлемгә —
Кара кайгы булып яши ул көн
Авылымда минем бүген дә…
 

Газинур Морат

Еш кына бездән – хәрби-патриотик теманы яктырту белән шөгыльләнүчеләрдән – «Ни өчен сез сугышта үлгән кешеләр турында күбрәк язасыз?» дип сорыйлар. Бу сорауга атаклы әдип – батырларыбызның якты исемнәрен, кылган каһарманлыкларын мәңгеләштерүдә зур эшләр башкарган Шамил ага Рәкыйповның «Аяз күктә карлыгачлар» дигән әдәби-документаль китабындагы (Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1982) гыйбрәтле сүзләр белән җавап бирәсем килә.

Беренче гвардияче тупчы батыр – «Батырлык өчен» медале белән бүләкләнгән Миңнегаян Ибраһимов

«…Үлгәннәр истәлеге тереләр өчен кирәк! – ди китап геройларының берсе – Алтын йолдыз кавалеры, республикабызның Балык Бистәсе районында туган Александр Максимович Меркушев. – Тереләрнең җаны тыныч түгел. Дөнья тыныч түгел. Үлгәннәр турында даими сөйләргә кирәк. Вакытсыз үлгәннәр турында… Алар онытылмаска тиеш. Алар хакы изге…» (220 б.).

Герой-фронтовикның менә шушы сүзләре тирәнтен уйланырга мәҗбүр итә. Әлеге сүзләр сугыш китергән дәһшәтне, явызлык-рәхимсезлекне үз җилкәләрендә нык татыган һәм фашизм дигән кара көчне җиңеп чыккан каһарман солдатларның, Ватан-ана сакчыларының алмашка килүче яшь буынга үтенеч-теләге дә… Изге көрәштән беркем дә читтә калырга тиеш түгел! Шуңа күрә бүгенге язмамда да мин Туган ил иминлеге өчен утка кереп, гомерләрен биргән каһарманнарның тагын берсе турында сөйләргә һәм күңелемдә туган кайбер уй-фикерләрем белән уртаклашырга телим.

…Мамадыш районының Урта Кирмән авыл җирлегенә караган Алан эшчеләр бистәсендәге буш нигезләрнең берсе янында тирән уйларга чумып басып торам. Мондый буш нигезләрне һәр төбәктә күпләп очратырга мөмкин. Һәркайсының үз тарихы, үз моңы… Менә бу нигезнең дә үткәне гыйбрәтле. Заманында биредә өч сугыш ветераны булган Ибраһим бабам белән Хәбибҗамал әбием яшәде. Куе урман эчендә, яшел чирәмле тау битендәге түгәрәк аланлыкка урнашкан әлеге «оҗмах оясы» на без – аларның нәкъ бер дистә оныклары – өч чакрым ераклыктагы Арташ авылыннан еш менеп йөри идек. Бабай белән әбигә кышлык утын-печән әзерләүдә, бакча эшләрендә, су китерүдә, мал-туар карауда кулыбыздан-көчебездән килгәнчә, теләп-яратып булыша идек. Өлкәннәрнең май кояшыдай балкыган рәхмәтле якты карашларын, кыстый-кыстый тәмләп чәй эчертүләрен һич тә онытасыбыз юк.

Бабам белән әбием әлеге төбәкнең бик хөрмәтле кешеләре иде. Гомерләре буе (аларның беренчесе – 90 яшькә, икенчесе 85 яшькә кадәр яшәде), күпләрне сокландырып, тату-матур тордылар. Тик бәхетләре тулы-түгәрәк булсын өчен бернәрсә җитми иде аларга. Ул да булса – бердәнбер уллары Миңнегаянның сугыштан әйләнеп кайтмавы. Һәр көнне бабам белән әбием, яу кырыннан җибәргән беренче һәм соңгы фоторәсеменә карап, уллары белән исән кешедәй сөйләшәләр, күңелләрендәге шатлыкларын да, борчуларын да уртаклашалар иде.

Аларның үз тормышлары белән икесе ике җирдә яшәүче кызлары – әниебез Гөлзәйнәп, апабыз Мәгъшия дә – очрашканда, бертуганнары Миңнегаян абыйны чиксез сагынып-юксынып еш телгә алалар, аның турында сөйләгәндә яулык читләре белән яшьле күзләрен еш-еш сөртәләр иде. Шуңа күрәдерме, Ватан-ана сакчысы булган Миңнегаян абыебызның якты истәлеге балачактан ук безнең күңелләргә тирән уелып калды. Без аны әкиятләрдә сөйләнелә торган өч башлы аждаһаны җиңгән пәһлеван батыр итеп күзаллый идек, аның белән ихлас күңелдән горурлана идек.

Сөйләүләренә караганда, чыннан да, яшьтән үк батыр йөрәкле, тәвәккәл, үтә булдыклы кеше булган ул безнең Миңнегаян абый. Туган ягында күмәк хуҗалыкта, беренче бишьеллыкларның удар төзелешләрендә тырышып эшләгән, мактаулы исеме телдән төшмәгән.

1941 елның мартыннан ул Кызыл армия сафларында хезмәт итә башлый. Фашист илбасарларның безнең илгә каршы сугыш башлаулары хакында да шунда ишетә.

Миңнегаян абый танкка каршы ата торган артиллерия полкы составында Мәскәүдән Көнчыгыш Пруссиягә кадәр сугышчан озын юл үтә, рядовойдан орудие командиры дәрәҗәсенә күтәрелә, хөкүмәтебез бүләкләренә лаек була. «Дошманны эзәрлекләп, көне-төне алга барабыз, хәзер дошманны үз җирләрендә тукмыйбыз инде, тиздән туган нигезгә кайтыр вакытлар да җитә – көтегез!» – дип яза Миңнегаян абый 1945 елның гыйнварында бабайларга җибәргән хатында. Әмма аңа бәхетле Җиңү көннәрен күрергә насыйп булмаган икән – сугыш бетәргә берничә ай калганда гына аннан хатлар килү өзелә. Озак та үтми, ул хезмәт иткән частьтан бабайлар йортына «Сезнең улыгыз – гвардия өлкән сержанты Гаян Ибраһимов социалистик Ватан өчен көрәштә, хәрби антына соңгы сулышынача тугры булып, батырларча һәлак булды» дигән хәбәр килеп төшә…

Ышанмыйлар карт белән карчык улларының үлгәнлегенә. Җиңү таңы атып, кайтасы фронтовиклар кайтып беткәч тә, бабай белән әби Миңнегаян абыйны көтүдән туктамадылар. Бәлкем, исәндер, кайда да булса тоткарланадыр, дип, һаман могҗиза көтеп яшәделәр. Әнә бит кияүләре – Кызыл Йолдыз ордены кавалеры Әхмәтсафа солдатның да үлгәнлеге турында ике мәртәбә кара хәбәр килгән иде, өченчесендә тере килеш (!) үзе кайтып төште. Авыр яраланып, контузия алып, ике күзе дә сукыраю, ишетә дә, сөйләшә дә алмау сәбәпле, госпитальләрдә озак дәваланган икән… Шуңа хат-хәбәре булмый торган… Азмыни андый язмышлар?!

Еллар үтә торды. Әмма бабам белән әбием күңел күкләрендәге Өмет кояшын һаман сүндермәделәр. Һәм көннәрнең берендә аларны тирәнтен дулкынландырган бер вакыйга булып алды.

Ул көн – 1966 елның кояшлы феврале – бүгенгедәй хәтеремдә. Түбән Ушмы урта мәктәбендә (Мамадыш районы) уку атнасын тәмамлап, Аланга – бабайларга булышырга дип менгәч, алар йортына почтальон абзый чит почерклы хат китерде. Үзләре хәзерге язуны рәтләп таный белмәгәнлектән, бабам белән әбием ул хатны миннән укыттылар. (соңыннан эзтабарлык эше белән тирәнтен кызыксынуыма сәбәпче булган әлеге хатны бүгенге көндә дә үземдә кадерләп саклыйм һәм биредә аны тулы килеш китерүне кирәк дип саныйм. – Ш. М.)

«Исәнмесез, кадерле иптәш Ибраһимов Гаян! Исәнмесез, гвардияче батырның туганнары! – диелгән иде хатта. – Сезгә Мәскәү өлкәсенең Шахов районына кергән Николо-Дуниловский сигезьеллык мәктәбенең кызыл эзтабарлары зур үтенеч белән мөрәҗәгать итәләр. Безнең VII класс укучылары элекке 16 нчы армиянең танкка каршы ата торган 1 нче гвардияче артиллерия полкы сугышчыларын эзләү белән шөгыльләнделәр. Шул уңайдан без СССР Оборона министрлыгы Үзәк архивы белән дә элемтәгә кердек. Архив мәгълүматларына караганда, 1 нче гвардияче артиллерия полкы составында кызылармеец Ибраһимов Гаян да булган. Ул үзе 1921 елгы, 3 нче батареяның 1 нче взводында орудие расчёты номеры… Иптәш Ибраһимов 1942 елның февралендә безнең төбәкне дошманнан азат итүдә каһарманнарча сугышкан… Бәлкем, бу хатны гвардияче батыр үзе алып укыр һәм безгә шул утлы-давыллы елларга кагылышлы истәлекләрен язып җибәрер, хәзерге көндәге тормышы турында да мәгълүматлар бирер… Сездән түземсезлек белән җавап көтәбез!»

Хаттагы әлеге юллар бабам белән әбиемне чиксез дулкынландырдылар. Бүтән вакытларда сабырларның да сабыры булган Ибраһим бабамның да сугышта кылыч белән телгәләнгән бит алмалары буйлап бөрчек-бөрчек яшьләр тәгәрәде.

– Кара син аларны, эзтабарларны әйтәм, рәхмәтләр төшсен инде үзләренә! Нинди игелекле, кирәкле эшкә тотынганнар! Сугыштан соң ничәмә-ничә еллар узса да, безнең улыбызны да онытмаганнар! – диде карт солдат, яу кырында каты гарипләнгән уң кулы белән әлеге хикмәтле хатны йомшак кына сыйпап. Аннары ул, фронтовик улының фоторәсеменә карап, аның белән сөйләшә башлады: —…Кырык бишнең кышында үлгән хәбәрең килсә дә, күңел никтер ышанмады, балам! Әле менә хәзер дә бит үзеңә, исән дип белеп, хат язганнар… Их, белергә иде синең язмышыңны, кайларда гына югалдың икән?!

Бабамның шулай өзгәләнүе, әбиемнең әрнүле, сурәтләп биргесез моңлы карашы әле хәзер дә бик ачык булып күз алдымда тора, сүзләре исә, набат булып, колагымда кабат-кабат чыңлый…

Гомерләре буе сугышны ләгънәтләп һәм улларын көтеп (әлеге хат күңелләрендәге өмет утын тагын да көчлерәк дөрләтеп кенә җибәрде) яшәделәр өлкәннәр. Әмма изге теләкләренә барыбер ирешә алмадылар, уллары белән кавышу шатлыгын татый алмыйча, бер-бер артлы җир куенына керделәр. Бабамның үләр алдыннан әйткән сүзләре шул булды:

– …Тәки кайталмады улыбыз, вакыт табып, Миңнегаян абыеңның язмышы белән дә кызыксын әле, олан!

Ил агасының – яраткан бабам Ибраһим Ситдыйк улының гозерләп әйткән васыятен үтәдем. Каһарман якташлар эзеннән Саклану министрлыгының Үзәк архивында кат-кат булуым чорында гвардияче Миңнегаян Ибраһимовның да сугышчан юлы белән җентекләп таныштым.

…16 нчы армиянең танкка каршы ата торган 289 нчы артиллерия полкы составында дошманга каршы көрәшеп, Мәскәү янындагы сугышларда зур батырлык үрнәкләре күрсәтә Миңнегаян абый. Архив документларыннан күренгәнчә, 1941 елның 25 октябрендә алар полкы оборона тоткан мәйданга – Спасс-Рюховское һәм Ивлево авылларына таба дошманның сиксәннән артык танкы, дүрт дистәгә якын бомбардировщигы һәм ике батальон күләмендәге пехотасы һөҗүм итә. Көчләр тигез булмаса да, безнең артиллеристлар каушап-калтырап калмыйлар. Ике сәгатьтән артык дәвам иткән кискен көрәш вакытында дошманның илле тугыз танкын, биш самолётын һәм бер батальон пехотасын юк итәләр. Нәтиҗәдә фашистлар чигенергә мәҗбүр булалар. Шушы гаять авыр шартларда Миңнегаян абый хезмәт иткән орудие расчёты да, төз атып, дошманның алты танкын яндыра.

«…Пушканы корып торучы иптәш Ибраһимов шушы җитди-кискен көрәштә үзен искиткеч батыр, тәвәккәл, җитез һәм иң кыен вакытта да каушап калмый торган салкын канлы, аек акыллы сугышчы итеп танытты, – диелә 16 нчы армия командующие генерал-лейтенант Рокоссовский, артиллерия генерал-майоры Казаков һәм Хәрби совет әгъзасы Лобачёв кул куйган Бүләкләү кәгазендә. – Ватаныбызның курку белмәс улы Гаян Ибраһимов «Батырлык өчен» медале белән бүләкләнүгә тулысынча лаек» (33 ф., 682524 тасв., 239 эш, 505 б.).

Шулай итеп, абыебыз – кызылармеец Г. Ибраһимов – «немец илбасарларына каршы көрәш фронтында совет командованиесенең сугышчан заданиеләрен үрнәк төстә үтәгәне өчен» Көнбатыш фронт Хәрби советының 1941 елның 5 ноябрендә игълан ителгән 0280 номерлы фәрманы нигезендә беренчеләрдән булып сугышчан бүләккә лаек була. Гаян абый хезмәт иткән 289 нчы артиллерия полкы исә Сугышчан Кызыл Байрак ордены белән бүләкләнә һәм ул тиздән «танкка каршы ата торган 1 нче гвардияче полк» дип үзгәртеп йөртелә башлый. Мәскәүне саклаганда «гвардияче» дигән гаять мактаулы исемгә иң беренчеләрдән лаек булган әлеге данлыклы полк артиллеристлары алда торган хәлиткеч сугышлар барышында да үзләрен арыслан йөрәкле батырлар итеп таныталар. Белорус Клецко, грузин Грдземишвили, дариец Гасаниев, рус Романов, украин Попович, казах Турсункулов, каракалпак Гурсунов һәм башкалар, иңгә-иң торып, дошман юлына мәңге бирешмәс алмаз кыядай торып басалар. Аларның күкрәкләрендә күрсәткән батырлыклары өчен бирелгән югары хөкүмәт бүләкләре балкый. Татарстаннан килгән сугышчылар да республикабыз данын югары йөртәләр. Мәскәү янындагы сугышларда Арча районының Шушмабаш авылыннан килгән Гыйльметдин Шиһапов – Ленин ордены, Актаныштан Мәгариф Галиәхмәтов, Әлмәттән Мансур Галәветдинов иптәшләр исә Кызыл Йолдыз орденнары белән бүләкләнәләр.

Гаян абый да «Мәскәү оборонасы өчен» медаленә, икенче тапкыр «Батырлык өчен» медаленә лаек була. Соңгысын аңа Пущай торак пунктын һәм Орша шәһәрен азат итү өчен барган сугышларда күрсәткән батырлыклары өчен бирәләр. Архив документларыннан күренгәнчә, Миңнегаян абый үзенең расчёты белән әлеге торак пунктларга иң беренче булып бәреп керә һәм, төз атып, дошман пулемётчыларын, миномёт батареясын һәм шактый күп дошман солдатын юк итә…

Орудие командиры – Ленин ордены кавалеры Гыйльметдин Шиһапов

Мондый мисалларны аның сугышчан тормышыннан байтак китерергә мөмкин. Күкрәгендә Ватан-анага карата тиңсез мәхәббәт, дошманга каршы чиксез нәфрәт хисләре кайнаган гвардия өлкән сержанты – орудие командиры Гаян Ибраһимов, фашист илбасарларның җанлы көчләрен һәм техникасын күпләп юк итә-итә, Көнчыгыш Пруссиягә кадәр данлы сугышчан юл үтә. Һәм 1945 елның 26 гыйнварында ныгытылган шәһәр-крепость Кёнигсбергны алу өчен барган сугышларда батырларча һәлак була. Нибары 23 яшендә…

* * *

– …Миңа нәкъ егерме яшь тулган көнне үлгән икән Миңнегаян абыегыз, – диде, күзләрен мөлдерәтеп, әниебез Гөлзәйнәп, аңа бертуганы турында хәрби архивтан алып кайткан сугыш чоры документларының күчермәләрен күрсәткәч. – Өйләнгән булса, балалары – дәвамы калыр иде… Хәер, ятимнәрнең, тол хатыннарның да язмышлары бик җиңелдән түгел шул…

Һәм ул яңадан үзенең бертуганы Бибимәгъшия апа турында сөйләп китә. Апасының ире Газиз Кадыйров, 1941 елның көзендә Молдавия җирендә һәлак булгач, аңа бердәнбер кызы Гарифәне берүзенә карап үстерергә туры килә (уллары Камил исә бик яшьли вафат була). Ничек итсә итә, әмма чын кеше итеп үстерә кызын Бибимәгъшия апа. Гарифә башта Мамадыш районының Уразбахты авылында «Сигезенче март» колхозында сыер савучы булып эшли. Мактаулы исеме, фотосурәте район һәм республика газеталары битләрендә еш балкый аның. Аннары ул, кияүгә чыккач, тегүче һөнәрен үзләштереп, Пермь өлкәсенең Губаха шәһәрендә, соңгы елларда исә лаеклы ялга киткәнче Түбән Кама каласындагы «Яшьләр» ательесында халыкка игелекле хезмәт күрсәтә. Ире Габделфәрт тә, шофёр буларак, булдыклы шәхес… Өчесе дә бер түбә астында торгач, шатлыкларын да, кайгыларын да тигез бүлешеп яшиләр алар. Бибимәгъшия апа да, Гарифә дә үзләре өчен иң кадерле кешеләрдән саналган Кадыйр Газизов белән Миңнегаян Ибраһимовны һәр көнне иртә-кич үз догаларыннан калдырмыйлар, аларның соңгы фотосурәтләренә тирән юксыну-сагыну хисләре белән кат-кат багалар…

Нәкъ шундый ук сүзләрне Хәбибҗамал әбиебезнең якын туганы Искәндәр солдатның сөекле хәләл җефете Зарифа апа Ибраһимовага карата да әйтергә була. Ул да иреннән бик яшьли, ике баласы белән тол калды. Шөкер, уллары Фаяз белән Гаяз йөзгә кызыллык китермәделәр – тәртипле, тәүфыйклы, иманлы булып үстеләр. Һәр эшкә дә куллары ябышып тора иде аларның. Егет булгач, үзләренә тиң ярларны – Нурлыхода белән Сабира кебек сөйкемле, уңган, ачык йөзле авыл кызларын сайладылар. Киленнәр исә, итәк тутырып, берсеннән-берсе булдыклы, тырыш балалар үстерделәр. Эчке эшләр органнарында эшләгән Фаязы озак еллар дәвамында Соколка бистәсендә яши. Нократ белән Чулман кавышкан урында!.. Ә атказанган игенче буларак танылган Гаязы әти-әнисе корган төп нигезгә – серле-сихри Аккош тавы итәгендәге биниһая кадерле урынга ныклап урнашты. Шушы тау буеннан Зарифа апаның да бер дә китәсе килмәде. Ирен өзелеп сагынган мизгелләрдә, тау янәшәсендәге урман буена барып, күңелен җыр белән юата иде ул:

 
Ак күгәрчен, күк күгәрчен
Оча урман итәкләп.
Сукыр булсаң да кайт, җаным!
Үзем йөртәм җитәкләп…
 

Юк шул, күпме генә көтсә дә кайтмады Искәндәре. Башка бик күпләр кебек, сержант Искәндәр Ибраһимов та дәһшәтле дошманга каршы тигезсез көрәштә бүгенге якты көннәр хакына шәһит китте. Татарстанда басылып чыккан «Хәтер китабы» ның 16 нчы томында, 104 биттә мәңгелеккә урын алган аның йөрәккә үтә дә якын исем-фамилиясе…

Шул ук томда әтиебез Әхмәтсафа Мостафинның, абыебыз Миңнегаян Ибраһимовның да үлгән көннәре һәм күмелгән урыннары күрсәтелгән. Әйтик, әтиебез турында китапта: «…1943 елның 15 октябрендә һәлак булды. Псков өлкәсенең Невельский районындагы Горушки авылы янында күмелде», – диелә. (Безнең бәхеткә, әтиебез, мең үлемгә үч итеп, исән калган!) Миңнегаян абыебызның мәңгелек тукталыш тапкан урыны, изге кабере исә хәзерге Калининград өлкәсенең Полесск (элекке Лабиау) шәһәре уртасында…

Фашист снаряды 1945 елның 26 гыйнварында гвардия өлкән сержанты Миңнегаян Ибраһимовның туп расчётында хезмәт иткән дүрт кешенең гомерен берьюлы өзә. Архив документларыннан күренгәнчә, яу кырында абыемның якын сугышчан дусларыннан башкорт егете Гомәр Дүшәнбаев, руслар Пётр Жевлев, Василий Янков, үз-үзләрен аямыйча көрәшеп, батырларча һәлак булалар.

Заманында шул хакта «Советский патриот» газетасында «Завещание Деда» дигән язмамны (1989 елның 8 февраль саны) бастырган идем. Әлеге очерк, ничектер, мәрхүм Гомәр Дүшәнбаевның улы Рафикъның күзләренә чалынган. Һәм ул, адресымны шул газета редакциясе аша тиз генә соратып алып, миңа бик тә дулкынландыргыч хат юллаган булган. (Әлеге язмамда мин аның әтисен дә җылы сүзләр белән телгә алган идем.) Ни кызганыч, ул хат, иске фатирыбыздан күчү сәбәпле, миңа бик соң килеп иреште. Рафикъ туганкай белән күрешергә-аралашырга өлгерми калдык, ул кинәт кенә вафат булды…

Шулай да минем Гомәр һәм Рафикъ Дүшәнбаевлар гомер кичергән нурлы төбәктә – Башкортстанның Зианчура районындагы Тазлар авылына бик тә барып чыгасым, анда яшәүчеләр белән якыннан аралашасым-дуслашасым килә. Зиратларына барып, игенче-музыкант әтисен гомере буе сагынып-өзелеп көткән Рафикъ туганкайның, аның якыннарының каберләре алдында башымны иеп, дога кыласым, Миңнегаян абыебызга тормыш бүләк иткән үзебезнең Мамадыш төбәгенең изге туфрагын шунда саласым килә. Әйдә тагын да ныграк туганлашсын әле ике җөмһүрият туфрагы! (Моңарчы инде Башкортстан туфрагын – Рейхстаг түбәсенә Җиңү байрагын беренче булып менгезеп кадаган легендар милләттәшебез Гази Казыйхан улы Заһитов (1921–1953) кабереннән (Мишкә районының Яңагыш авылы зиратыннан) үз кулларым белән алган биниһая кадерле туфракны матросовчы фронтовик әтием Әхмәтсафа Мостафа улының каберенә 2000 елның октябрь аенда сипкән идем…)

Әлеге зарури теләгемне Башкортстанның халык шагыйре, Дүшәнбаевлар яшәгән төбәктә туып үскән искиткеч талантлы мөхтәрәм милләттәшебез Марат ага Кәримов та ихлас күңелдән хуплады һәм, җай чыгу белән, үзләренә кунакка килергә чакырды…

* * *

…Яу кырыннан кайткач Миңнегаян абыем ныклап төпләнергә тиеш булган йорт нигезе янында уйланып утырам. Буш нигез, бомба төшкән чокырдай, күңелгә шом һәм моң салып каралып тора… Кулымда – бабам белән әбиемнең исән чакта төшкән фоторәсемнәре. Алар җыйнак кына өйләренең капка төпләренә чыгып басканнар да зур өмет белән олы юлга карап торалар. Бабамның сугышта имгәнгән уң кулы, канаты каерылган бөркетнеке кебек салынып төшкән. Карашы – җитди, иреннәре нәрсәдер әйтергә теләгән сымак бераз ачылган. Ак яулыклы әбием дә, сул кулын кашлары өстенә куеп, юлны күзли. Улларын көтәләр…

Әгәр Миңнегаян абый исән булса, бу нигездә дә тормыш гөрләп торыр иде. Йорттан тирә-юньгә яктылык сибелер, җыр ургылыр иде. Тәрәзә алларында гөлләр кояшка үрләр иде. Сабый балаларның җиз кыңгыраудай чыңлап торган шатлыклы тавышлары бүгенге кебек эчпошыргыч тынлыктан качарга ярдәм итәр иде…

Юк шул, сугыш – аяусыз, сугыш – рәхим-шәфкатьсез! Күпме асыл ир-атларны үзенең комсыз тегермәненә салып тарттырган, күпме тол-ятимнәрне арттырган ул! Күпме карт-карчыкларны газиз улларыннан, сөекле кызларыннан – соңгы терәк-таянычларыннан аерган ул!

Буш нигезләр – авылларның үзәк өзгеч моңы, мәңге таралмас сагышы. Буш нигезләр – сугышка чиксез көчле нәфрәт билгесе!

М. Ибраһимовныңәти-әнисе (уртада) һәм якын туганнары Җиңүкөнендә Мамадыш районы, Урта Кирмән авылы

Буш нигезләр – сугыш дигән афәтнең ниндилеген искәртүчеләр дә, кабат сугыш ялкынын булдырмас өчен көрәшне туктатмаска кирәклеген кисәтүчеләр дә!

Буш нигезләр – яу кырыннан кайтмый калганнарның Тынычлык өчен изге көрәшкә чакырган үтә җитди карашы һәм тетрәндергеч авазы да ул!..

Буш нигезләр үзләренең Бөек Ватан сугышында һәлак булган хуҗалары турында тарихчы эзтабарларның, авыл җирлеге һәм хуҗалык җитәкчеләренең, мәктәп директорларының, мөгаллимнәрнең, мәдәният учакларында эшләүчеләрнең… – һәммәбезнең тирәнтен кызыксынуларын көтәләр, аларга багышлап «Хәтер» мемориаллары, «Сугышчан дан» почмаклары булдырганны, күмәкләшеп «Батырлык елъязмасы» тудырганны өмет итәләр.

Әйе, беркем дә, бернәрсә дә онытылырга тиеш түгел! Бу – Җиңү хакына яу кырында шәһит киткән, тылда көнне төнгә ялгап эшләгән бихисап фидакяр җаннарның безгә изге васыяте, үтенеч-теләге дә!..

Албай төбәгенең биш батыры

Һәр төбәкнең, һәр авылның кабатланмас үз тарихы бар. Әнә шул гыйбрәтле вә данлы тарихны тудыручылар – теге яки бу авылның фидакяр җанлы, якты күңелле, көчле рухлы, тынгысыз кешеләре. Аларның нурлы исемнәрен галиҗәнап Вакыт һич оныттырмый, кешеләрнең исләренә әледән-әле төшереп тора.

Шулай дигәч тә, хәтеремдә 2010 елның май ае яңарды. Бөек Ватан сугышында җиңүебезнең 65 еллыгын бәйрәм иткәндә, Мамадыш районының Албай авылында берьюлы биш каһарманга, шулай ук яу кырында һәлак булган һәм исән кайткан якташларга багышланган мемориаль үзәк ачылды. Әлеге тантанага муниципаль район хакимияте башлыгы Анатолий Петрович Иванов җитәкчелегендәге мәртәбәле делегация килде. Керәшен татарлары яши торган ошбу авыл халкы үзенең тәвәккәллеге, бердәмлеге, максатчанлыгы белән бик күпләрне сокландыра. Чыгыш ясаучылар да һәр батырга аерым-аерым тукталып, аларның Ил-Ватан каршында күрсәткән фидакярлекләрен яктыртып үттеләр.

Гражданнар сугышы чорының легендар каһарманы Степан Домолазов

Албайлыларның иң беренче горурлыгы – Гражданнар сугышы чорының легендар каһарманы Степан Васильевич Домолазов (1885–1937).

Укый-яза белгән зирәк егетне 1906 елда патша армиясенә алалар. Тиздән аңа фельдфебель чины бирелә. 1910 елда Степан прапорщиклар мәктәбен тәмамлый. Бер елдан соң аны фехтование буенча инструкторлар әзерли торган Варшава округ мәктәбенә укырга җибәрәләр. 1915 елда, хәрби хезмәттә көе, С. Домолазов Казандагы 1 нче ирләр гимназиясен тәмамлый.

Беренче бөтендөнья сугышы елларында кыю һәм батыр штабс-капитан Степан Васильевич Георгий тәресе белән бүләкләнә. Гражданнар сугышы чорында ул – Казан губернасының Мамадыш өязендә хәрби комиссар, атаклы Азин дивизиясенең 39 нчы полкы командиры. Аның полкы Көнчыгыш фронтта адмирал Колчак гаскәрләренә каршы батырларча сугыша. 1920 елда Көнбатыш фронтта ак поляклар белән көрәшкәндә дә үзен бары тик уңай яктан гына таныта ул. Гражданнар сугышын Степан Васильевич дивизия командиры буларак тәмамлый.

1923–1925 елларда исә С. В. Домолазов – Татарстан АССР хәрби комиссары. 1925 елда ул М. В. Фрунзе исемендәге Хәрби академияне тәмамлый һәм 1937 елга кадәр Кызыл армиянең Идел буе хәрби округында җаваплы вазифалар башкара. Күрсәткән батырлыклары өчен ул өч мәртәбә Сугышчан Кызыл Байрак ордены, исемле корал һәм алтын сәгать белән бүләкләнә.

Ни кызганыч, 1937 елда Степан Васильевич репрессия корбаны була. Еллар үткәч, ул аклана – намуслы исеме халык күңелендә яңадан якты йолдыз булып кабына!..

Советлар Союзы Герое Михаил Москвин

Албайлылар Советлар Союзы Герое Михаил Кириллович Москвин (1910–1969) белән дә нык горурланалар.

Авылда башлангыч мәктәпне тәмамлагач, Михаил авыл хуҗалыгында, Белоруссиядәге һәм Төньяк Кавказдагы төзелешләрдә, аннары туган ягында район Советы башкарма комитеты секретаре булып эшли. 1932–1935 елларда М. К. Москвин Кызыл армия сафларында хезмәт итә һәм яңадан 1941 елның октябрендә хәрби хезмәткә алына. Михаил Кириллович 1942 елның октябреннән – Бөек Ватан сугышы фронтында.

Советлар Союзы Герое Иван Максимов

Россия Федерациясе Герое Георгий Смирнов

Үзәк фронтның 60 нчы армиясе карамагындагы 7 нче гвардияче механикалаштырылган корпусның 26 нчы гвардияче механикалаштырылган бригадасы батальоны командиры, гвардия өлкән лейтенанты Москвин 1943 елның сентябрендә Киевтан төньяктарак тарафта үз сугышчылары белән беренчеләрдән булып Днепрны кичә, сугышчыларын һөҗүмгә күтәрә һәм плацдарм яулый. Әлеге мөһим плацдармны үз кулларында нык тотып, батальон дошманның биш контрһөҗүмен кире кайтара, бригаданың һәм корпусның төп көчләренә елганы кичәргә ярдәм итә. Шушы батырлыгы өчен М. К. Москвинга 1943 елның 17 октябрендә Советлар Союзы Герое исеме бирелә.

1945 елда ул Ленинградта Югары бронетанк гаскәрләре офицерлары мәктәбен тәмамлый. 1946 елда майор Москвин запаска күчерелә. Ул Мамадыш районының «Камский» леспромхозында эшли. Кыю офицер Ленин, II дәрәҗә Ватан сугышы, Кызыл Йолдыз орденнары, медальләр белән бүләкләнә.

Социалистик Хезмәт Герое Иван Иванов

Советлар Союзы Герое исемен горур йөрткән өченче батыр – Иван Тихонович Максимов (1924–1987) – шулай ук албайлыларның тирән хөрмәт иткән, яраткан авылдашларыннан санала.

Сигезенче классны тәмамлагач, Иван колхозда хисапчы булып эшли башлый. 1942 елның августында аны Кызыл армия сафларына алалар. 1943 елда егет Смоленск хәрби пехота училищесын тәмамлый. 1943 елдан ул – хәрәкәттәге армиядә, сугышчан операцияләрдә катнаша башлый. Рота командиры – өлкән лейтенант Максимов 1945 елның 30 мартында Данциг шәһәре (Польша) читендә ныгытылган саклану сызыгын штурмлаганда сугышчыларын беренче булып һөҗүмгә күтәрә. Рота шәһәрне азат итүдә дә актив катнаша. Аннары, дошман танкларының алты контрһөҗүмен кире кагып, кул астында булган чаралар белән Висланы кичә, полкның төп көчләре килеп җиткәнгә кадәр, кулга төшерелгән плацдармны нык тотып тора. Тәвәккәл офицер И. Т. Максимовка Советлар Союзы Герое исеме 1945 елның 29 июнендә бирелә.

Албайлылар арасында «Россия Герое» исемен йөртүче хәрби очучы да бар әле. 1914 елда туган Георгий Семёнович Смирнов фашист карчыгаларына каршы көрәштә искитмәле батырлык үрнәкләре күрсәтә. Ул дошманның биш самолётын бәреп төшерә; егерме ике хәрби очыш барышында гитлерчыларның өсләренә унҗиде тонна бомба ташлап, аларның танк колонналарын, автомашиналарын юк итә.

50 нче авиация дивизиясенә караган 81 нче авиация полкының звено командиры, лейтенант Г. С. Смирнов 1941 елның 8 сентябрендә үк Советлар Союзы Герое дигән олуг исемгә тәкъдим ителсә дә, хәрби бүләкне үз вакытында ала алмый. 1941 елның 31 октябрендә, авыр яралану сәбәпле, Георгий Семёнович госпитальдә вакытсыз вафат була. Бүләкләү кәгазьләре дә каядыр адашып йөри…

Сугыш башланганга 67 ел узгач, Алтын йолдыз медале, бәхеткә, үзенең иясен эзләп тапты. Бу өлкәдә Г. С. Смирнов хезмәт иткән полк ветераннары советы, Геройның улы Геннадий Георгиевич һәм кызы Галина Георгиевна зур эшчәнлек күрсәттеләр. Без дә, эзтабар буларак, үз өлешебезне керттек. Нәтиҗәдә Россия Федерациясе Президенты В. В. Путинның 2008 елның 8 мартында игълан ителгән Указы нигезендә лейтенант Г. С. Смирновка «Россия Федерациясе Герое» дигән олуг исем бирелде.

Безнең «Хәтер яктысы» эзләнү экспедициясе әгъзалары да албайлы батырларның фидакярлеген мәңгеләштерү буенча күркәм эшләр башкардылар. Мамадыш районы үзәгендәге Хәтер паркында Советлар Союзы Геройлары М. К. Москвинга, И. Т. Максимовка, Россия Герое Г. С. Смирновка мәһабәт бюстлар куелды (скульпторлары – әтиле-уллы Альфрет, Альберт, Гадел Әбдрәшитовлар). Күренекле журналист-публицист, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре Александр Сергеевич Филиппов алар турындагы энциклопедик мәгълүматларны «Герой керәшеннәр» дигән китабына да (Казан, «Сүз» нәшрияты, 2009) кертте. Албайлы каһарманнарның икесе (М. К. Москвин, И. Т. Максимов) 2000 елда Татарстан китап нәшриятында без әзерләп чыгарган «Батырлар китабы» нда («Книга Героев») түрдән урын алды. Г. С. Смирнов турында да газеталарда һәм «Казань» журналында күләмле язмалар урнаштырдык. Георгий Семёнович хакында 2012 елда «Идел-Пресс» нәшриятында дөнья күргән «Россия Федерациясе Геройлары» дигән китапта да тәфсилләп сөйләнелә.

Албай авылында ачылган мемориаль комплекста тагын сугыш һәм хезмәт батыры, Социалистик Хезмәт Герое Иван Захарович Ивановның да исем-фамилиясе мәрмәр плитәләргә алтын хәрефләр белән уеп язылган. Тумышы белән Албай авыл җирлегенә керүче Зур Арташ авылыннан ул. 1927 елда дөньяга килгән әлеге каһарман, япон самурайларына каршы фидакярләрчә көрәшеп, «Японияне җиңгән өчен» медале һәм II дәрәҗә Ватан сугышы орденына лаек була.

Сугыштан соңгы гомерен Иван Захарович тулысынча урман хуҗалыгына багышлый. Мәскәүдәге урман хуҗалыгы техникумын һәм Йошкар-Оладагы урман хуҗалыгы институтын тәмамлый. Гади мастердан – баш инженерга, аннары «Кама» леспромхозы директоры дәрәҗәсенә кадәр күтәрелә Иван Захарович. Ул эшләгән елларда леспромхоз коллективы, ил күләмендә иң югары нәтиҗәләргә ирешеп, Хезмәт Кызыл Байрагы орденына лаек була. Директор исә «Почёт билгесе», Ленин орденнары белән бүләкләнә. Татарстанның һәм Россиянең атказанган урманчысы И. З. Ивановка 1985 елда «Социалистик Хезмәт Герое» дигән мактаулы исем бирелә…

Әйе, Галәм – үзенең ай-йолдызлары, халкыбыз исә үзенең батыр уллары һәм кызлары белән матур бит!.. Мамадыш районы җитәкчеләре шуны яхшы аңлап, үткәнне барлап, киләчәккә карап эш итәләр.

* * *

…Мемориаль комплекстагы тантана барышында мин дә бер шигыремне укыдым. Рәхим-шәфкатьсез дошманга каршы хәлиткеч көрәш мәйданында мәңгелеккә ятып калган албайлыларга, арташлыларга һәм башка каһарман якташларыбызга багышлана ул:

 
Кайтмаганнар күпләр
яу кырыннан,
Кайтмаганнар,
Илне саклаганнар,
Курыкмыйча
утка атлаганнар,
Суда батмаганнар кайтмаганнар!
 
 
Кайтмаганнар
Илне сатмаганнар,
Күкрәк киереп,
Аны яклаганнар!
Шанлы юлда – Мәскәүдән Берлингача,
Җиңеп атлаганнар
кайтмаганнар!
 
 
Кайтмаганнар
уйда сакланалар,
Җырдай ятланалар
кайтмаганнар,
Сандык төпләрендә
өчпочмаклы хатлар
Күз карасы кебек
сакланалар…
 
 
Кайтмаганнар…
Ә шулай да беркөн
Туган якка кайтты
кайтмаганнар!
Исемнәрен данга төрә-төрә,
Хәтер яктысыдай
кайтты алар, —
Һәйкәл булып басты
кайтмаганнар!
…Баш иябез сезгә, каһарманнар!..