Текст книги "Отзвук героизма / Батырлык кайтавазы"

Хатлардан, көндәлекләрдән өзекләр

14 июнь, 1942 ел.

Сөекле әнием, туганнарым! Сезгә ерактагы туганыгыздан кайнар сәлам! Үзебез әле дә карантинда ятабыз. Колхоз эшенә алып баралар.

Безне бүген озатачаклар. Кая – билгесез. Урнашкач язармын. Инде ай булып килә, урнашмагач, сездән хәбәр алып булмый. Сагындырдыгыз. Адресымны алгач та, бик озын итеп русча хат языгыз, алай тиз йөри, ди…

16 июнь, 1942 ел.

…Улыгыз мундир киде, аякта – ботинка, обмоткалар, өстемдә – гимнастёрка, чалбар, башымда – кызыл әйләнмәле фуражка. Чын пехота! Хәзер Алтайда, Бийск шәһәрендә, лагерьда. Биредә өч ай булачакбыз, кече комсостав (сержант, старшина) әзерлиләр. Мансур Җәләй дә минем белән бер ротада. Яңа бистә егете Ильяс Мәгъсумов та безнең белән. Әхмәт Моратов пулемёт ротасында. Ашау – туярлык, землянкаларда урнаштык. Өйдән чыгып киткәннән бирле беренче тапкыр, салам тутырылган булса да, матраста, башны шундый ук мендәргә куеп, одеял ябынып йоклыйбыз. Лагерь – Бий елгасы буенда, нарат урманында. Борчылмагыз, бәлки, өч ай эчендә сугыш та бетеп куяр әле. Дөнья күреп, хәрби төгәллеккә өйрәнеп кайтырбыз. Бүген адресымны язам инде: г. Бийск, п/я 34/В-111. Алуга җавап язу – сезнең бурыч. Сагындырдыгыз шулкадәрле.

Әни, сәламәтлегең ничек, арыйсыңмы? Заводтан расчёт алдыгызмы? Күпме тиде? Ничә кило бәрәңгелек? Дусларымны күрсәгез, барысына да сәлам. Адресым билгеле инде, язсыннар. Кызлар фронтка китмәделәрме? Ешрак языгыз, бүтән берни дә кирәкми. Бергәләп төшеп, карточкагызны җибәрегез. Гарәфи, Рифгать, Мәхмүтләрдән[1]1
  Мәктәп дуслары: Гарәфи Хәсәнов – язучы; Рифгать Мөхәммәтҗанов – математик-программист; Мәхмүт Зарипов – галим, физика фәннәре докторы, профессор. Бу шәхесләр, 1941 елда гаепләнеп, илленче елларда акландылар (И. Ә.).


[Закрыть] хәбәрләр киләме? Әти белән әбинең каберлегенә кәз җәйдегезме? Хат көтеп, сәлам белән, улыгыз!

13 июль, 1942 ел.

Үткән ялда ант кабул иттек. Хәзер чын сугышчылар инде. Безнең рота икенче тәүлек нарядта. Постта торабыз. Рәхәт инде, ике благодарность алдым. Менә шул. Минем өчен борчылмагыз.

3 август, 1942 ел.

Ерак Алтай тауларыннан сәлам! Утынның кыйммәтлеген ишетеп бик борчылдым. Бу кышны да суыкта туңып чыгарсыз микән? Ничек кенә булса да рәтләгез. Шәүкәткә, Равилнең әтисе Сәлах абыйга барыгыз. Утын булмаса, ташкүмер миче ясатып, күмер табарга тырышыгыз. Мәрьям, заводта ашау бик начармы, эш хакы күп тияме, азрак чыгып йөргәлисезме? Ильяс, синең экзаменнар беткәндер инде? Билгеләрең ничек?

Стипендия артмадымы? Колхозга җибәрмәделәрме? Бәрәңгеләрне утыйсызмы? Егетләргә сәлам, алардан хат көтәм. Бүген каравылда торабыз.

22 сентябрь, 1942 ел.

Сезгә ерак илләрдән җылы йомшак җилләр аша сагынычлы кайнар сәламнәремне күндереп калам. Үзем исән-сау. Лейтенант булырга укыйбыз. Ашау-эчү әйбәт, кием-салым яхшы, барысы да өр-яңадан. Тик сезне уйлап кына борчылам. Бик күптән хат алганым юк. Казан өстендә немец карчыгалары очмагандыр бит? Казаннан чыгып киткәнгә 4 ай булды бугай (ялгышмасам). Гомер уза бит, нинди үзгәрешләр булып узмады. Хәзер инде отделение командиры булдым…

3 ноябрь, 1942 ел.

Исәнмесез, кадерле туганнарым! Әни, сеңел, энекәш, Зәйнәп апа, сезгә туганнарча сәлам! Ильяс, синең 16 сында дәрес арасында язган хатыңны – кичә, 19 ында язганын бүген алдым. Шулай күбрәк яз.

Үземнең хәлләр беркөе, әйбәт кенә дисәң дә була. Бияләй, бүрекле булдык. Сезнең өчен генә борчылам. Кышны ничек чыгарсыз икән? Мәрьям, сиңа кием тектердегезме әле? Аяк киемнәрең бармы? Энем, синең кыш кияргә нәрсәң бар? Минем пальтоны рәтләп булмасмы?

8 ноябрь, 1942 ел.

Бүген, ике хатыгызны алып, шулчаклы шатландым, әйтерсең лә сез керткән электр лампасы йөземне яктыртты. Мәрьямгә тегелгән кием мине җылытты. Сезгә җылы, якты булса, миңа да якты. Тамагыгыз тук булса, мин дә тук.

Кичә сезгә, Рәшиткә, Җәвадка хат яздым. Бәйрәм көннәрен туганнардан, иптәшләрдән еракта үткәрү ямансу икән. Бүген хатларыгызны алгач, кәеф-хәтерләр бөтенләй күтәрелеп китте. Ильяс, электрны чын-чынлап эксплуатировать итегез, электр миче табып, чәй кайнатыгыз, аш пешерегез. Инде утын яки ташкүмер дә рәтли алсагыз, кышны дөбер-шатыр иттереп чыгар идегез… Татарлардан батальонда үзем генә. Ротабызда ойрот егете бар (алтайлылар, казахка якын халык). Кичә аның белән җырлашып утырдык.

 
Мин кайгылы, мин кайгылы,
Мин кайгылы булганмын.
Әнкәемнең иң кайгылы
Көннәрендә туганмын.
Үзем җырлыйм, үзем җылыйм,
Үзем гөлчәчәк өзәм,
Хәсрәт күлләрендә йөзәм,
Яшьлегем белән түзәм.
Самавырларны кайната
Ак каен күмерләре,
Гөлгә кунган тузан кебек
Яшь егет гомерләре.
Уфтанма, күңел, уфтанма,
Уфтанган, димәсеннәр.
Уфтаныр көннәргә калган
Бу егет, димәсеннәр.
Ярның аргы яккаена
Дошман таяк ташлаган,
Без бәхетсезләргә каршы
Герман сугыш башлаган.
Алдылар, бәгырьләрем,
Калдыгыз, бәгырьләрем…
Герман границасында
Калмасын каберләрем!
Герман границасында
Ташлык түгел, гел таулык…
Исән булсак, бер кайтырбыз,
Кирәк исәнлек-саулык!..
 

Шулай бит, әни, язган булса, бер кайтып, шау-гөр килеп яшәрбез әле. Сиңа, әни, туганнарга саулык кына бирсен Ходай! Әни, син дә тегү машинаң төбендә, мине сагынганда, шул җырларны җырла. Балавыз гына сыкма. Күзләрең болай да кара бит. Чынлап әйтәм, минем өчен аз гына да борчылма, кайгырма. Хәлләрем әйбәт әле минем. Өс-баш бөтен, тамак тук. Мәрьям, син авырып йөрисең икән. Бирешмә!

Инде үз хәлләремә килгәндә, мин моңарчы отделение командиры булып тордым. Хәзер мине командирлыктан төшерделәр. Әни, син яшьләргә каты булма, дип язган идең. Менә шул каты булмавым өчен төшерделәр. Ярар, бу зур мәсьәлә түгел. Моңарчы да курсант идем, хәзер дә. Укып бетерә алсак, лейтенант булырбыз барыбыз да. Менә шул үзем турында. Ашау-эчүне сорыйсыз. Иртән – 300 г икмәк, 25 г май, шикәр комы, аш, чәй. Көндез – аш (итле йә колбасалы, йә ике селёдка белән бәрәңге), ботка (йә бәрәңгедән, йә кишердән), компот. Кичкә дә җылы аш, чәй. Өс бөтен, әни, тамак тук, бер дә борчылма минем өчен…

14 ноябрь, 1942 ел.

…Мине тәбрик итәргә була. Бүген хәрби ант кабул иттек. (Миңа ике кат туры килде, беренчесе – Бийскида.) Хәзер менә Такташны укып утырдым да, сиңа хатны дәвам итәм. Миндә Такташның җыентыгы һәм Г. М.ның «1935»е генә бар (Галимҗан Мөхәмитшин китабы. – И. Ә.). Бу – минем өчен бердәнбер татар дөньясы…

Англиянең Африкадагы кызу хәрәкәтләре турында укып шатланабыз. Бу икенче фронтның башлануы түгел микән?

22 ноябрь, 1942 ел.

Хәерле көн сезгә, кадерле туганнарым! Әнием, сеңлем, энекәшем, Зәйнәп апа һәм барча туганнарым! Сезгә ерак-ерак илләргә барып адашкан, инде менә ярты елга якын туганнарын, иптәшләрен-дусларын күрми яшәүче улыгыз Мөхәммәттән кайнар сәлам. Шаулы, нурлы, тузанлы Казан каласыннан аерылганга, ялгышмасам, нәкъ ярты ел.

 
Әйе, инде күпме сулар агып,
Күпме-күпме җилләр искәндер,
Ничә төннәр әни ак түшәктә,
Мине уйлап, яшен түккәндер?
Күпме вакыт үтте маңгаемнан
Үпкәнеңнән бирле соңгы кат.
Малаеңның кайнар мәхәббәтен
Сиңа илтсен, әнкәм, сәлам хат!..
Монда юк шул күңел тулган чакта,
Күздән күреп, хәлне белүче,
Кар-буранда хәлдән тайган чакта,
«Туңгансыңдыр, улым» диюче…
 

Әйе, әнием, арысам да, туңсам да, сине уйлап, йөрәгемә хәл керә. Кайчан гына өйгә кайтырмын? Алны-ялны белми, сезне кадерләп тәрбия итәрмен. Кайчан гына дөнья борчуларыннан, газап-кайгыларыннан башка сезне рәхәт кенә яшәтермен? Шул өметләр белән яшим, шуларны уйлап, күңелемне юатам мин, әнием!..

13 декабрь, 1942 ел.

…Иртәгә взвод командиры булырга өйрәнә башлыйбыз. Бүген якшәмбе көн, чаңгыда йөрдек, утын бушатырга бардык…

21 декабрь, 1942 ел.

…Берьюлы дүрт хат. Утын алгансыз икән, аңа бик шатландым. Җәвадтан да хат бар. Тиздән – чаңгы походына!

1 гыйнвар, 1943 ел.

Сеңлем, үзеңә генә дип язам, исәнме, кадерлем! Йомшак җилләр, Казанга кадәр исеп, чәчләрең сыйпап, битеңнән үбеп, Яңа ел сәламнәремне, сеңлем, сиңа илтсен иде, дим. Әле генә кино карап кайттык. «Каин һәм Артём», әйбәт кенә. Бүген – ял. Яңа ел хөрмәтенә. Менә, парта артына утырып, тәмәке кабыздым (абый тартырга өйрәнгән икән дип уйлама, сеңлем. Мин тартмыйм. Хәзер менә эч пошканнан гына). Төшемдә ябык йөзеңне, моңсу күзләреңне күрәм. Сагындым, сеңлем, шулкадәр сагындым!

Обедка барып кайттык. Тамак тук, ә җан? Тәнгә – азык, ә җанга – юк…

Сеңлем, бу сугышлар башлангач, үз-үзем белән ялгыз калып, үз-үземә урын таба алмый газапланган идем мин, очына чыга алмадым уйларымның. Ә менә хәзер, өскә шинель кигәч, кулга мылтык алгач, мин үз урынымны таптым. Мин хәзер бәхетсез әниләрнең, синең кебек моңлы күзле сеңелләрнең гомерләрен саклаучы солдат булдым. Илдә кош та югалмый, диләр. Син дә, мин дә үз бәхетебезне табарбыз әле. Без аны көрәштә генә табарбыз. Тиздән, синең бәхетеңне яулап табар өчен, көнбатышка китәрмен, бәхетле җиңүчеләр арасында мин дә Казанга кайтырмын әле. Сеңлем, юрау-багуларга ышанам. Бәхетең, үз Кояшың табылыр, мин бәхетсез, миннән булмый, димә син. Була! диген, булдырам! диген. Кырыкка ярыл, тырыш. Халык арасына чык. Яхшы иптәшләр (егетләр арасыннан да) тап. Киемнәреңне кайгырт, кинога, театрга, танцыга йөрергә тырыш. Әмма үз дәрәҗәңне төшермә. Күңелеңне дә төшермә, авырлыкларны җиңеп чыгарга тырыш, аптырап торма. Сугыш озакка бармас, мин исән-сау кайтырмын. Син укуыңны дәвам итәрсең. Бергәләп әнине тәрбияләргә керешербез. Шулай, сеңлем, бәхет үзе килми, без аны яулап алырбыз. Сеңлем, әнигә, Зәйнәп апага, Ильяска сәлам әйт. Миңа еш-еш хат яз. Бөтен серләреңне, борчуларыңны яшермичә яз, сеңлем! Битеңнән үбеп, абыең.

9 гыйнвар, 1943 ел.

(Дусты Җәвад Тәрҗемановка җибәрелгән хат. – И. Ә.)

Кайнар сәлам сиңа, Җәвад, ерактагы дустың Мөхәммәттән! Туганнарга, дусларга, кызларга да миннән сәлам күндер!

Үзем исән-сау гына беркөе укып ятам. Өс-баш бөтен, тамак тук. «Ашау – байдан, үлем – Ходайдан» дип яши бирәм. Менә хәзер штабта телефон янында дневальный булып утырам. Берәү дә шалтыратмый. Инде төн. Кәеф әйбәт кенә. Чөнки бүген «Сталинградтан немецларны 60 км га һәм Ленинградтан 50 км га куганнар!» дигән җылы хәбәр килде. Йөрәкләрне җылытып, кәефләрне күтәреп җибәрде. Бүген көне дә бик җылы, тамчылар тама.

 
Түбәләрдән тамчы тама,
Тама бирсен.
Ялкынланып йөрәк яна,
Яна бирсен.
   Тама торган тамчылар да
   Кибәр микән?
   Йөрәктәге ялкыннар да
   Сүнәр микән?..
 

Кайчакта үлеп-үлеп шигырь язасы килә дә, вакыт булмый йә тагын ни дә булса килеп чыга. Ә безнең яшьтәш, каләмдәш Шәрәф Мөдәррис Союзга алынган, ди, инде. Шулай итеп, тамчы кебек кибәрбез микәнни?..

Взвод командирыбыз мәктәп директоры, әдәбият укытучысы булган. Кайчак аның белән гәпләшеп утырабыз да, авыр сулап: «Сугыш беткәч…» – дибез.

Әйе, сугыш беткәч, исән булсак, мәктәпләргә кайтып, шау-шулы, нурлы биналарда балалар белән гөр килеп гомер итәрбез.

Илһам килгәндә, каләм дә тибрәткәләрбез. Ә әнкәй өй түрендә тәсбих тартып утырыр… Юк, бу – күңелнең нечкәрүе генә. Хәзер азмы-күпме үзгәрдем, кырысландым инде, дустым. Безнең алда – бөтен каты кырыслыгы, газаплары белән рәхимсез сугыш. Белмим, ул дәһшәтле упкыннан Тынычлык, Сәламәтлек ярына барып җитәрбезме, әллә кара туфрак астынамы?

Юк, үлем куркытмый инде хәзер. Әгәр үлеп тә, әнием, туганнарым, дусларым бәхетле булсалар, минем генә гомерем берни түгел. Ә шулай да ЯШИСЕ КИЛӘ!..

11 гыйнвар, 1943 ел.

Әгәр кайта алмасам, онытмассыз, энем! Әнине, Мәрьямне карау сиңа кала. Өйдә хуҗа бул, олы хуҗа булырсың, энем. Хәер, исән калып кайтырмын төсле, өметемне бөтенләй җуймадым әле. Безнең урамга да бәйрәм килер дип юанам. Син боларны, энем, башкаларга сөйләми тор, минем өчен кайгырмасыннар. Сәлам белән абыең (хат техникум адресына җибәрелгән. – И. Ә.).

19 гыйнвар, 1943 ел.

Әни, син минем русча язуыма үпкәлисең икән. Тизрәк барып җитсен дип шулай язам бит, ачуланма. Моннан соң үзеңә татарча гына язармын. Син улыңа бөтен борчуларыңны әйтеп хат яз. Үз кулың белән язган хатларыңны, җылы сүзләреңне укыйсым килә. Комиссиядә булдыңмы? Нәрсә диделәр? Икенче группа бирделәрме? Җиңелрәк эшкә күчермәделәрме?

 
Әнкәй, эштән кайткан чакта,
Иңбашларың таладыр,
Уйлап газиз малаеңны,
Йокыларың каладыр.
Алтын погоннар тагып,
Атланып акбүз атка,
Сезнең янга кайтыр идем
Бер генә кич кунакка!..
 

Шулай, әни, исән йөреп, сау кайтсын дип, теләкләр теләсәң, бер әйләнеп кайтырмын әле мин сезнең янга. Бик күңелле итеп бәйрәм итәрбез, әни. Әлегә синнән үтенеп сорыйм, мине уйлап борчылма, әни. Минем өс бөтен, тамак тук. Сеңлем бик ябыккандыр инде, яшьли тормыш куа башлады. Күңелен күтәрергә тырышыгыз. Рәт булганда, кинога, театрга баргаласын. Әни, үз сәламәтлегеңне сакла. Моннан соң сиңа аерым хатлар язармын, үзең дә яз. Сәлам белән, битеңнән үбеп, улың. (Безнекеләр Ленинград блокадасын өзгәннәр, әйбәт хәбәр бит бу!)

25 гыйнвар, 1943 ел.

Кичә яңа киемнәр алдык. Бүген булмаса, иртәгә китәрбез. Витаминнар җитешми, грипп, цинга, ди врач. Миңа казармадан чыкмый ятарга кушты. Барысына да хат язасым килә. Әнигә дә…

13–15 февраль, 1943 ел.

(Техникум адресына җибәрелгән хат. – И. Ә.) Исәнме, кадерле энем! Әнигә, Мәрьямгә, Зәйнәп апага сәламнәремне күндерерсең. Менә тиздән Молотовка җитәбез. Казан дип хыялланган идем – булмады. Өйгә кереп чыгармын дигән идем. Язган идем, укуны бетертмәделәр. Гвардия частьларына рядовой итеп җибәрделәр. Хәзер башкалага таба барабыз. 13 февральдә Молотовны уздык. Әле дә кая баруыбызны белмибез. Мәскәүгәдер дип уйлыйм… Теплушка тормышына өйрәнеп барабыз…

Энем, ир булырга тырыш. Әнине, Мәрьямне кара, аларны кайгырт. Минем өчен борчылмасыннар. Сугышта бөтен кеше дә үлми бит, диген син аларга. Кайтуыма ышанам әле мин…

Әгәр дә кайта алмасам, бәлки, минем китабымны (шигырьләремне) чыгарырсыз? Сәлам белән, абыең.

20 февраль, 1943 ел.

Исәнмесез, минем өчен кадерле туганнарым! Менә без бүген Рыбинск шәһәренә килеп җиттек. Шулай итеп, Мәскәүгә дә кермәдек. Моннан соң кая китәрбез – белмим. Көнбатыш фронтка якынлашабыз.

3 март, 1943 ел.

Здравствуйте, мои дорогие! Кадерле әнием, сөекле сеңлем, энекәш һәм Зәйнәп апа, барыгызга да сәламемне күндерәм. Шулай ук барча туганнарга, иптәшләремә дә сәлам әйтегез. Менә, ниһаять, билгеләнгән частька барып җиттек. Фатирларга урнаштык. Ашау начар түгел. 900 г икмәк, башка ашау-эчү әйберләрен бирәләр. Бу часть – Сталинградта булган часть, хәзер ялда. Без автоматчик булырга өйрәнәбез… Минем адрес: ППС 1769, часть 48.

7 март, 1943 ел.

Исәннәрмесез, минем кадерле туганнарым! Үзебез «ерак тылдагы» (рота командиры шулай ди) бер авылда яшибез. Бирегә 2 мартта килеп җиттек. Авыл өендә. Өй җылы. Нар эшләдек. Бар да яшьләр, күбесе училищедан. Без – автоматчылар ротасында. Училищедагы кебек строевой занятиеләр була. Урман, сазлыклар. Тездән кар эчендә йөреп, «кәккүкләр» не эзлибез. Сугышка март ахырында керербез төсле. Безнең рота резервта (запаста) булыр дигән сүзләр дә бар. Ә хәзергә Великие Луки (бу исем цензорлар тарафыннан сызылган. – И. Ә.) тирәсендәге бер авылда яшибез. Немец чәүкәләре очып үткәлиләр. Төнлә, йортка чыксаң, еракта саңгырау гына туп тавышлары ишетелә. Рота командирыбыз әйбәт тә кеше инде. Укытучы булган, күпне күргән командир. Кичә автоматлар (ППШ) бирделәр. Хәзер кулыбызда бик көчле корал. Сездән тизрәк хат-хәбәр дә килеп җитсә, бик шат булыр идем. Бәлки әле, моннан киткәнче, хатыгызны алып өлгерермен. Үзегезне бик сагындым.

18 март, 1943 ел.

…Бүген иртән Ореховщина дигән авылга килдек. Бу – Смоленск өлкәсе. Смоленскидан 120 чакрым, фронт исә бездән 50 чакрымда. Бик арылды. Монда бераз ял итәсебез бугай. Яз җитә. Көндез кар эри. Төннәр салкын. Тамчы тама. Кояш исе килә. Егетләр бүген сыерчыкларны күргәннәр. Яз килә шул. Берничә көннән унберенче ай китә инде минем өйдән чыгып китүемә. Их, кайчан өйдә булырмын икән мин? Тиздән безнең бакчада да алмалар, чияләр чәчәк атар, кошлар сайрар. Тәрәзәләрне ачып, яз исенә күмелеп уйланырсыз… Яратам мин үзебезнең тәрәзә алдында утыруны. Март кына әле дип тормас идем, ачып куяр идем хәзер үк тәрәзәмне…

26 май, 1943 ел.

Кадерле әнием, сөекле сеңлем, энекәшем, Зәйнәп апа, сезгә барыгызга да улыгыз Мөхәммәттән кайнар сәлам! Шулай ук барча туганнарга, дусларга сәлам әйтегез. Менә икенче елым китте инде, исән-сау әлегә. Хәзер без фронттан 15–17 км да. Окоплар эчендә читәннәр үрәбез. Һәр көн яңгыр ява. Казанда ничек? Ашау-эчү рәтләнә инде. Әйе, ел узды. 1943 елның маен күрермен дип, исән калырмын дип уйламаган идем. Киләсе язларны сезнең белән күрергә язсын инде…

6 июнь, 1943 ел.

Исәнме, кадерле әнкәем, саумысыз, сөекле сеңлем, энем, Зәйнәп апа һәм барча туганнарым! Сезгә ерак-ерак илләрдән искән йомшак җилләр аша сагынычлы сәламнәремне җибәрәм! Әйдә ул шаян җилләр сезгә минем турыда сөйләсеннәр. Улыгыз Мөхәммәт бакча кебек матур урында әйбәт кенә яши, дисеннәр ул җилләр. Ул яшәгән урманда иртәсен-кичен кошлар сайрый, чылтырап чишмә ага, шаулап төрле гөлләр, кура, җир җиләкләре чәчәк ата, дисеннәр. Кәккүкләр, озын гомер теләп, туктаусыз кычкыралар, дисеннәр. Тик улыгыз гына сезне – әнкәсен, сеңелкәшен, энекәшен, туганнарын, дусларын, ямьле, тузанлы Казанын сагына, дисеннәр. Әйе, тамак тук, өс бөтен, баш өстендә шаулап снарядлар ярылмый, выжлап пулялар очмый, ә шулай да күңел тыныч түгел. Сезнең авыр тормышыгыз йөрәкне телә, әни, һич ярдәм итә алмыйм шул. Сугыш бетеп, тиздән исән-сау кайтып, сезне тәрбияләргә язсын иде… Сездән күптән хат алганым юк, бик сирәк язасыз, ахры. Яңа гына яңгыр явып үтте. Бүген төнлә штаб сакладым (нарядта идем). Иртән, ашап-эчкәч, иптәшем белән чишмә буенда йокладык. Обедтан соң менә үзебезнең землянкада утырабыз. Яңгырдан соң һава чыршы исе белән тулды. Мин Валентин Катаевның «Мария» дигән поэмасын укыдым. Әйбәт поэма. Менә инде ничәнче тапкыр безнең фронт газетасын («Алга – дошман өстенә!») укыйм. Анда Әхмәт Исхакның «Ант» дигән шигыре дә бар. Бу газета миңа ялгыш кына килеп эләкте. «Ант» ны ятлап, сугышчылар алдында сөйләргә уйлыйм. Их, Тукай, Такташ һ. б. татар шагыйрьләренең әсәрләре кулга төшсә? Шулчаклы укыйсы, татар җырчыларын тыңлыйсы килә!.. Ильяс, син өйдәме? Сеңелкәш, Ильяс өйдә булмаса, син хат яз. Бәрәңге утырттыгызмы, үсәме? Барысын да языгыз.

26 июнь, 1943 ел.

Кадерле әнием, сөекле сеңлем, энекәшем, Зәйнәп апа, сезгә сагынычлы сәлам! Үзем сау-сәламәт. Сезнең 14 июньдә язган ике хатыгызны өченчекөн алып укыдым. Бу арада, таңнан торып, эшкә кадәр дә, эштән соң да йөрергә өйрәнәбез. Парадка әзерләнәбез. Бүгенме-иртәгәме, безнең бригадага[2]2
  39 нчы армиянең 83 нче укчы корпусы составындагы 124 нче укчы бригада турында сүз бара (И. Ә.).


[Закрыть] Сугышчан Кызыл Байрак ордены бирәчәкләр. Сталинград төбәгендәге геройлыгы өчен. Без үзебезнең президент исемендәге фронтта (аңладыңмы, Ильяс?). Менә биш кубометр җир казыдык. Хәзер обед вакыты (карабодай ашы, тары боткасы, колбаса, 300 г икмәк). Менә шулай безнең тормыш, әлегә әйбәт. Сезнең бәрәңгеләр чыкканнар икән инде. Исәнлектә бергә-бергә ашарга язсын иде. Әни, һаман утын ташырга йөрисеңме әле? Их, язмыш, язмыш… Сеңлем, күңелеңне төшермә, тиздән сугыш бетәр, менә дигән итеп гомер итәрбез!

10 июль, 1943 ел.

Кадерле әнкәй, сөекле сеңлем, энекәш, Зәйнәп апа, сезгә сагынычлы сәлам! Үзем сау-сәламәт. Менә кичә сездән инде икенче хат (26.06) алдым.

Сезгә фронтта булуым турында справка җибәрәм, кирәге чыгар…

НКО СССР 3 отдельный батальон 124 стрелковой бригады. Часть строевая, 13 июля 1943 г. № 13/7. Действующая армия.

СПРАВКА

Выдана кр-цу Ахметгалееву Мухаммеду Ибрагимовичу в том, что он действительно находится в рядах РККА, воинской части 11087 а Действующей армии. Выдана на предмет направления его матери Кулеевой Гульсум Вахитовне для предъявления ею местным властям.

К-р роты ст. лейтенант (Бочкорёв).

14 июль, 1943 ел.

(«Сак-Сок бәете» көенә укыгыз)

 
Исәнме, әнкәй, саумы, сеңлем,
Сәлам, энекәш һәм Зәйнәп апа!
Сезгә, туганнар, ерак илләрдән
Искән җил белән сәлам җибәрәм.
Ел тулып узды өйдән киткәнгә,
Сезне күрмичә газап чиккәнгә.
Әнкәй, битеңнән суырып үптем,
Сездән аерылып, сугышка киттем.
Онытмам сине, әнкәй бәгырем,
Белмәгәнмен шул синең кадерең.
Окоплар казыйм, акрын җил исә,
Тирә-ягымда чәчәкләр үсә,
Кызарып кына җир җиләк пешә,
Туган илкәем исемә төшә.
Авыр көнегез борчый күңелемне,
Саг(ы)нып искә алам сөйгән сеңлемне.
Күз алдымда бит синең йөзләрең,
Коңгырт чәчләрең, моңсу күзләрең.
Таң белән торып, чәчең тара син,
Сагынган чакта айга кара син.
Мин дә айлардан сине эзләрмен,
Айдан елмаер яшьле күзләрең.
Күз яшең түкмә, сөекле сеңлем,
Исән-сау кайтыр абыең синең!
Безнең бакчада алма пешкәндә,
Зәңгәр офыкта томан төшкәндә,
Абыең кайтыр, кайтыр абыең!..
 

21 июль, 1943 ел.

Кадерле әнкәй, сөекле сеңлем, энекәш, Зәйнәп апа һәм туганнарым, сезгә улыгыз Мөхәммәттән сагынычлы сәлам! Үзем сау-сәламәт. Биш көн окоп казыдык. Ә бүген занятиеләр. Иртән тревога белән торгыздылар. Обедка чаклы «һөҗүм» иттек. Хәзергә менә граната өйрәнәбез. Көн кояшлы. Инде өченче көн һавалар әйбәт тора. Кура җиләкләре гөрләп үсәләр, җыеп ашыйбыз. Казанда килосы 200 сум, дип язалар икән. Сез җиләк-җимештән авыз итә алдыгызмы?

Бүген – 22 июль. Хатымны дәвам итәм. Менә бүген өйдән чыгып киткәнгә, якын туганнардан аерылганга бер ел да ике ай тулды. Бүген кич кузгалабыз. Язмыш безне кая илтеп ташлар? Киләчәктә безне нәрсә көтә? Бу билгесез әлегә. Шомлы киләчәгем караңгы минем. Тик шул караңгы киләчәгемне яктыртып янучы өмет йолдызларым – әнием, сеңлем, энем генә миңа дәрт бирә, батырлык бирә…

 
Акрын гына томан күтәрелә,
Күкселләтеп урман итәген.
Утырам мин дымлы окобымда,
Сагышланып, хәбәр көтәмен.
Утырам мин дымлы окобымда,
Их, окобым шундый тар минем…
Күз яшьләрен түгеп, мине көткән
Саф күңелле сеңлем бар минем;
Хаты белән мине юатучы
Ачык йөзле энем бар минем.
Мин хат язам сезгә, туганнарым,
Кәгаземне куеп көрәккә.
Мин уйлыймын сезне, җылы хисләр
Дулкынлана минем йөрәктә.
Тирә-ягым кызыл балчык кына,
Казый-казый арып туктадым
Һәм карадым газап белән үткән
Борылмалы сугыш сукмагын…
 

Без, 5–6 чакрым ары китеп, тагын тукталдык. Озакка түгел, диләр. Плащ-палаткадан шалаш кордык. Урманда. Өченче көн инде тоташ яңгыр. Көз көнемени? Мондый җәйне беренче тапкыр күрәм. Палаткаларда автомат, граната һ. б. өйрәнәбез. Кичә ату кырында залп белән атарга өйрәндек. Бөтен рота берьюлы атканда, шундый яңгырый, колаклар тонып тора. Их, каһәр суккан Смоленщина җире… Яңгыр, сазлык. Шинельләр юеш, ботинкаларда – су. Ярый әле тактикага чыкмыйбыз. Су эчендә түш белән шуарга туры килер иде. Исән-сау котылып чыгармы башлар бу җирләрдән? Соңгы көннәрдә сездән хат алганым юк. Ильяс лагерьдадыр инде? Мәрьям, син, эштән бик арып кайтсаң да, миңа хат яз. Әнием, син дә яз. Мондый яңгырлы, ямьсез көннәрдә бигрәк тә хат йөрәкне җылыта бит…

7 август, 1943 ел.

Исәнме, минем өчен кадерле булган туганнарым! Әнием, сеңлем, энекәш, Зәйнәп апа һәм барча туганнарым, сезгә сагынычлы кайнар сәлам! Безнең Кызыл армиянең Орёл, Белгород шәһәрләрен алу шатлыгын сезнең белән уртаклашам. Үзем сау-сәламәт. Язган идем, безнең фронтта немец һөҗүмгә күчеп карады (безне тревога белән уяттылар). Безнекеләр немецны җибәрмәгәннәр. Әлегә тынычлык…

13 август, 1943 ел.

Сез бу хатны минем укыганда,

Мин бик күптән үлгән булырмын…

Һади Такташ

 
Бәлкем, көйгән сугыш кырларында
Ерткыч фашистларны кырырмын.
Сез бу хатны минем укыганда,
Бәлкем, каным агар чирәмгә,
Канлы калҗа эзләп, канат җилпеп,
Козгын очар минем тирәмдә.
Рәсемегезне сезнең, әнкәй бәгырем,
Соңгы тапкыр, бәлкем, үбәрмен.
Автоматтан, бәлкем, дошманнарга
Үлем ядрәләре сибәрмен,
Бәлкем, шулай булыр…
Ә бүген мин,
Рәсемегезне алып кулыма,
Сагышланып карыйм һәм күз салам
Борылмалы тормыш юлыма.
Күз алдыма килә томан аша
Сабый чаклар, мәктәп еллары,
Айлы язгы кичләр, Кабан күле,
Бөдрә таллы Идел буйлары.
Их, Казаным, нурлы Казаным син,
Таныш миңа һәрбер сукмагың,
Күңелемне минем яктырталар
Йолдыз кебек якты утларың.
Их, Казаным, синнән туйган идем,
Хәзер менә шундый сагындым,
Былчырагың, чират, тузаның да
Минем өчен якын, ягымлы…
Казан, Казан, синдә калды әнкәй,
Туганнарым, якын дусларым.
Синдә калды кайнар мәхәббәтем,
Чия бакчам, җырчы кошларым.
Кайнар яшьләр белән күмәр идем
Синдә калган әткәй каберен.
Кайтырмынмы сиңа, күрә алырмынмы,
Их, Казаным минем, кадерлем.
Күктә болыт йөзә, шуңа кунып
Очар идем Туган илемә,
Тик бер генә тапкыр карар идем
Әнкәемә, энем, сеңлемә…
Сез, бу хатны минем укыганда,
Кайнар яшегезне түкмәгез,
Минем өчен теләк теләгез сез,
Мине уйлап газап чикмәгез.
 

Сезне үбеп, улыгыз Мөхәммәт (Хәрәкәттәге армия).

P.S. Мөгаен, бүген сугышка керербез. Иртәдән бирле «катюшалар» җырлый, самолётлар оча, әле генә ике самолётны бәреп төшерделәр. Язганын күрербез, әнкәй. Күрешергә өметләнеп, улыгыз. (Хат «Бөек Ватан сугышы геройлары – татарлар» исемле китап-брошюраның тышлыгына язылган. – И. Ә.)

14 август, 1943 ел.

Хәерле иртәләр йә хәерле кичләр! Әнкәем, сеңлем, энекәшем, Зәйнәп апа, сезгә сагынычлы сәлам! Бүген көн шундый әйбәт, кояшлы, күктә бер генә болыт әсәре дә юк. Кичә иртән «катюшалар» җырлый башладылар. Күктә һава сугышлары булды. Безнең күз алдында дүрт самолётны бәреп төшерделәр. Очучылары парашют белән сикерде. Безнекеләр кичә һөҗүмгә күчте һәм, немец оборонасын җимереп, берничә чакрым алга үттеләр. Ә хәзергә алар артыннан барачакбыз. Тыныч булыгыз, язган булса, Берлинга җитеп, бөтен фрицларны кырып, исән кайтырбыз!..

25 август, 1943 ел.

Бүген көн болытлы. Мөгаен, яңгыр булыр. Ләкин җил исми. Тирән тынлык. Тик ара-тирә артиллерия генә аткалый. Һәм выжлап очкан снарядлар тавышы, таулар арасында яңгырап, саңгырау гына булып югала. Таучык астында, яшь тал куаклары астында, чылтырап, көмеш кебек чишмә ага. Әлегә самолётлар очмый. Әле күптән түгел генә колбаса туралган дөге ашы ашап, шикәрләп чәй эчтек, бу – завтрак, аннан почта килде. Миңа тагын ике хат (17 августта язылганнар). Көн болытлы, ә минем күңел күтәренке. Чөнки кичә – 5 хат, бүген 2 хат алдым. Самолётлар очмый, безнең тирәдә миналар ярылмыйлар. Шушы күңелле иртәдә үземнең 1,5 метр тирәнлектәге окобымда утырып, сиңа, кадерле әнием, сөекле сеңлем, сиңа, энекәшем, Зәйнәп апа, сагынычлы сәламнәремне җибәрәм. Мин окопта үзем генә. Хәер, янымда мин кайчандыр пинцет һәм ланцет белән тунаган күптәнге дустым – бака сикергәли. Йөри бирсен, ул да җан иясе бит, аның да яшисе килә торгандыр. Чыннан да, безнең һәркайсыбызның да ЯШИСЕ КИЛӘ бит!..

27 август, 1943 ел.

Кадерле әнием, сеңлем, энекәшем, Зәйнәп апа, барча туганнарым, сезгә сагынычлы сәлам! Үзем исән-сау. Менә без тау битендә, чокырларда. Тауның теге ягында елгачык һәм немец. Нибары 700–800 м. Монда бүген иртүк патрон һәм мина ящиклары күтәреп килдек. Кичә төнлә безнең частьлар сугышка керделәр һәм берничә биеклекне алдылар. Мөгаен, бүген кич без дә сугышка керербез һәм үзебезнең автоматларны, гранаталарны сугыш кырында сынарбыз…

Үзегезнең хәлләр ничек? Ильяс, эшкә кермәдеңме әле? Мәрьям, авырмыйсыңмы, бәгырем? Әни, үзең беркөе эшләп йөрисеңме? Әйбер бәяләре төшмиме? Бәрәңгеләрегез үсәме? Барысы турында да языгыз. Энекәш, әнине борчымаска тырышыгыз. Минем өчен тыныч булыгыз. Хәзергә хушыгыз. Сезне бик каты үбеп, улыгыз Мөхәммәт. (Хәрәкәттәге армия.)

* * *

Кадерле укучыбыз! Бу – фидакяр җанлы, шигъри, нечкә күңелле Мөхәммәт Әхмәтгалиевнең яу кырыннан якыннарына җибәргән соңгы хаты. 28 августта инде ул бер төркем сугышчан дуслары, коралдашлары белән бергә, дошман ныгытмаларын кулга төшерү өчен, җитди һөҗүмгә күтәрелә. Гитлерчыларны автомат уты белән «сыйлый-сыйлый», арысландай ярсып, Мөхәммәт һаман алга ыргыла. Инде биеклек алынды дигәндә генә, каяндыр, көтмәгәндә, дошман пулемёты телгә килә. Шул мизгелдә Мөхәммәт, янәшәсеннән генә йөгерүче рота командиры Бочкорёвны күкрәге белән фашист ядрәләреннән каплап, аның белән бергә җиргә ава. Командир исән кала, ут ноктасы да тиз арада юк ителә, мөһим биеклек тә яулап алына. Әмма җиңү шатлыгын Мөхәммәт үзе генә күрә-тоя алмый инде…

Биология фәнен – тереклек-яшәү фәнен аеруча яраткан Мөхәммәт солдат әнә шулай Кешелек дөньясына коточкыч афәт китерүчеләргә каршы тиңдәшсез көрәштә, туар таңнарыбыз кояшлы булсын өчен, яу кырында шәһит китә. Гәрчә яшисе бик килсә дә…

«Яшисе килә!..» Мөхәммәт Әхмәтгалиевнең хатларында, көндәлекләрендә бу сүзләр еш кабатлана. Әнә шул Яшәү хакына, ике дә уйлап тормыйча, ут эченә барып керә ул. Шагыйрь күңеле изге-хак эш өчен үлгәннән соң да яшәү бар икәнлеген бик яхшы тоя-сиземли…

«…Әгәр кайта алмасам, онытмагыз!» – дип яза ул якыннарына фронттан җибәргән хатларының берсендә. Бу аның безгә – исәннәргә васыяте булып та яңгырый…

Россия Федерациясе Саклану министрлыгының Үзәк архивында эзләнүләр алып бару нәтиҗәсендә М. Әхмәтгалиевнең чал тарихыбыз елъязмасына мәңге балкыр ялкынлы хәрефләр белән язылган атаклы «Смоленск операциясе» ндә катнашуы ачыкланды. Әлеге операция 1943 елның 7 августыннан 2 октябренә кадәр дәвам итә. Совет командованиесе Көнбатыш фронтка һәм Калинин фронтының сул як канатына дошман армияләренең «Үзәк» группасын тар-мар итү һәм стратегик яктан зур әһәмияткә ия булган Смоленск шәһәрен кулга төшерү бурычын куя.

Генерал-фельдмаршал Гюнтер фон Клюге җитәкчелегендәге «Үзәк» группа немецларның 44 дивизиясен үзенә берләштерә (биредә барлыгы 850 меңнән артык сугышчы, 8800 ләп туп һәм миномёт, 500 ләп танк һәм штурм туплары, 700 ләп самолёт исәпләнә).

Армия генералы В. Д. Соколовский җитәкчелегендәге Көнбатыш фронт, генерал-полковник А. И. Ерёменко җитәкчелегендәге Калинин фронтының сул як канатындагы гаскәрләр составына исә 1 млн 253 мең сугышчы, 20640 туп һәм миномёт, 1436 танк һәм үзйөрешле орудие, 1100 самолёт туплана. Менә шундый биниһая зур көч белән совет гаскәрләре дошманның «Көнчыгыш вал» дип исемләнгән үтә нык оборона сызыгының төп өлешенә биш урыннан һөҗүм итәргә тиеш булалар. Ә ул оборона сызыгы, 5–6 рәтле булып, 100–130 км эчкә сузылган. Фашистлар Велиж, Демидов, Духовщина, Смоленск, Ельня, Рославль шәһәрләрен үтеп кергесез кирмәннәргә (крепостьларга) әверелдергәннәр… (Кара: «Великая Отечественная война. 1941–1945» энциклопедиясе, М., «Советская энциклопедия» нәшрияты, 1985, 658 б.)

«Суворов-I», «Суворов-II» хәрби планнарын тормышка уңышлы ашыра барып, совет сугышчылары 7–20 август көннәрендә дошманның Спас-Деменск районындагы группировкасын тар-мар итәләр һәм 30–40 км эчкә үтеп керәләр. 28 август – 6 сентябрь көннәрендә, Ельня-Дорогобуж операциясе барышында, әлеге шәһәрләр басып алучылардан тулысынча азат ителә. Безнең гаскәрләр, Днепр елгасын кичеп чыгып, 35–40 км алга китәләр.

Духовщина-Демидов, Смоленск-Рославль операцияләре дә көткән өметләрне аклый. 16 сентябрьдә – Ярцево, 21 сентябрьдә – Демидов, 25 сентябрьдә Смоленск һәм Рославль шәһәрләре дошман кулыннан тартып алына. Совет гаскәрләре, 135–145 км эчкә үтеп, 2 октябрьдә Велиж, Рудня шәһәрләре янына һәм Проня елгасы ярына килеп чыгалар һәм шунда ныгып урнашалар…

Хәлиткеч «Смоленск операциясе» барышында безнең сугышчылар, дошманның 40 км киңлектәге оборона сызыгын өзеп, 200–250 км алга үтәләр, Калинин һәм Смоленск өлкәләренең күп кенә районнарын фашистлардан азат итәләр. Әлеге операция нәтиҗәсендә дошманны Белоруссиядән дә куу башлана.

Фашистларның 7 дивизиясе тулысынча тар-мар ителә, 14 дивизиясе авыр югалтуларга дучар була. Дошманга Орёл-Брянск группировкасындагы 16 дивизиясен Смоленск юнәлешенә ашыгыч төстә күчерергә туры килә. Шулай итеп, Көнбатыш фронт һәм Калинин фронты гаскәрләре фашистларның 55 дивизиясен үз кысаларында нык тоталар һәм моның белән совет сугышчыларына Курск янында 12 июль – 23 август көннәрендә контрһөҗүмне уңышлы тормышка ашыру өчен уңайлы шартлар тудыралар. Белүебезчә, тарихта тиңе булмаган Курск сугышы һәм Днепрны кичү вермахтның «умыртка сөяген» сындыра. Фашистик Германия һәм аның союзниклары үзләре сугыш алып барган һәр төбәктә оборонага күчәргә мәҗбүр булалар. Бу исә Икенче бөтендөнья сугышының алдагы барышына гаҗәеп көчле йогынты ясый. Совет армиясенең җиңүле адымнарын дошманның дагалы итекләре астында изелеп яткан илләрнең патриотлары да ишетеп, башларын күтәрәләр һәм бердәм рәвештә Каршылык хәрәкәте сафларына басалар…