Текст книги "Саллаат уонна таптал"

– Биһиги, хотулар, эмиэ балыкпытын маннык хатарабыт, дьуухала оҥоробут. Бу дойдуга эмиэ тыала-кууһа бэрт буолан, салгыҥҥа балык түргэнник хатар. Аны Саха сирин киин оройуоннарыгар курдук сахсырҕа эҥин суох…

Тэйиччи муора хомотун кытыытыгар косаҕа, дэриэбинэ дьоно астаммыт кииттэр дьардьамаларын бульдозерынан таһааран бырахпыттара муора долгунугар суураллан, тыалга охсуллан хатан, кууран хаалбыт уҥуохтара дьикти скульптура буолан өрөһөлөнөн көстөн турар. Онно тиийбиттэрин кэннэ, Володя Бөтүүнүскэй аарыма улахан киит сыҥааҕын уҥуоҕун анныгар илиитин үөһэ уунан көрдөрөн туран эрэ:

– Көрөн кэбиһиҥ, урут былыр чукчалар, бу киит маннык улахан сыҥааҕын уҥуоҕунан ярангаларын каркаһын оҥороллоругар туһаналлара эбитэ үһү. Онтукалара бу курдук коническай быһыылаах буолан, хайа да бэйэлээх күүстээх буурҕаҕа бэриммэккэ, сүрдээҕин тулуктаһан турар эбит. Онтон туох баар этэ, халыҥ сыата, тириитэ, иһэ-үөһэ барыта бастыҥ ас буолан туһаҕа тахсара үһү. Ол иһин бачча муус-хаар буурҕа дойдутугар, унньуктаах уһун кыһыны киит курдук улахан балык этинэн, аһаан-сиэн этэҥҥэ туорууллара үһү. Маһа-ото суох сиргэ олорор дьон быһыытынан, киит халыҥ сыатын уулларан, оттук оҥостон астарын буһарыналлара. Анал оҥоһуулаах тааһы дьөлө хаһан оҥорбут иһиттэригэр уулларбыт сыаларын иһигэр, туундара инчэҕэй муоҕун синньэтэн уган ыһыырынньык гынан сырдатыналлар эбит. Киит бытыга саамай сыаналаах былдьаһыкка сылдьар табаар быһыытынан биллэрэ. Ол курдук, наарталарын ылаҕар кэтит өттүн ылан иҥиннэрэн халтарыйарыгар, сыыдам буоларыгар туһаналлара, оттон синньигэс бытыгын быһан күөгүгэ леска оҥорон балыктыыллара. Маннык киит бытыгыттан оҥоһуллубут леска кырыарбат да, мууһурбат даҕаны буолан былдьаһыкка сылдьара диэн үһүйээннэргэ кэпсэнэр.

Ананийдаах Коля хоту дойду уолун кэпсээнин олох энчирэппэккэ иһиллээн турдулар, улаханнык сэҥээрдилэр. Киинэҕэ эрэ көрөр киит курдук балык сөҕүмэр туһалааҕын, Арктикаҕа олорор омуктар олохторугар ураты суолталааҕын саҥа биллилэр.

– Мин саамай күүстээх баҕа санаам – киит балыгы бултааһын. Анаан-минээн олохтоох дьон хайдах маннык улахан балыгы бултаан-алтаан өлөрөллөрүн көрүү… Дьэ, онно сылдьан бултаһарым буоллар, чахчы Чукоткаҕа сылдьыбытым, киити бэйэм бултаспытым диир кыахтаныам этэ. Ол баҕа санаабын рота старшинатыгар прапорщик Павленкоҕа уонна олохтоох бөһүөлэк булчуттарыгар этэн турабын… – дии-дии, Бөтүүнүскэй Колялаах Ананий диэки астыммыттыы көрбүтэ-истибитэ.

* * *

Уолаттар аҕыйах кэм иһигэр хайыы-үйэҕэ «туочукаҕа» билсэн-көрсөн бэйэ дьоно буоллулар. Ананий үрдүк үөрэхтээҕэ уонна балачча саастааҕа сүрүн оруолу ылла. Нууччалыы үчүгэйдик быһаарсара, үгүһү-элбэҕи аахпыта, билэрэ-көрөрө судургу майгытыгар эбии туһалаата. Коля, тыа сирин ыччата буолан, ханнык да үлэттэн иҥнэн-толлон, чаҕыйбакка үлэлиир. Барыны-барытын сатыыра, хара үлэттэн туора турбата бииргэ сулууспалыыр дьонугар сөбүлэппитэ. Аны үс ый устата Уреликига локаторщик оператор үөрэҕин бүтэрэн кэлбитэ оруолу ыллаҕа. Ананий туочукаҕа олорон үрдүттэн үөрэнэн, оператор буолан иккиэн РЛС-станцияҕа дьуһуурустубаҕа турар буоллулар.

Биллэн турар, саҥа сулууспалыыр дьон ротаҕа уопсай тылы булалларыгар биир дойдулаахтара Володя Бөтүүнүскэй аптарытыата элбэҕи быһаарбыта чуолкай.

– Мин земляктарым иккиэн чаҕылхай уолаттар, онон, кинилэри ким эмэ атаҕастыыр түгэнигэр миигин кытта быһаччы быһаарсыаххыт… – диэн, мас-таас курдук этэн кэбиспитэ.

Онон, кини тылын мээнэ бырахпат үгэстээҕин билэр өттүлэрэ тардына соҕус сыһыаннаһа сырыттылар. Үһүөн муста эрэр түстэллэр, дойдуларын туһунан ыаһахтаһан, сэһэргэһэн бириэмэни да билбэккэ хаалаллар.

Арай биир күн Володялара үөрбүт-көппүт аҕай:

– Уолаттаар, мин китобойщиктардыын муораҕа бултуу барсар буоллум… – диэн үлүскэн үөрүүтүн үллэһиннэ.

– Ким инньэ диэтэ? – уолаттар омуннуран өрүкүнэһэ түстүлэр.

– Прапорщик Павленко бүгүн эттэ. Энмелен диэн бөһүөлэктэн китобойнай катер сарсын кэлиэхтээх үһү. Онон, олохтоох булчуттары, чукчалары кытта кыттыһан бииргэ бултуур үһүбүт. Олохтоохтор үс-түөрт мотуоркалаах вельботтарынан бараллар. Биһиги карабинынан уонна противотанковай саанан бултаһар үһүбүт. Мин бэйэм ПТР-нан хаста даҕаны ытан турабын. Онон, син билбэхтэһэбин диэххэ сөп… – Володя үөрэн-көтөн, кэпсээн-ипсээн уолаттары сөхтөрдө.

Киити бултуон баҕарбыт киһи өр кэмнээх ыра санаата олоххо киирэн эрэриттэн олус үөрбүт көрүҥнээҕэ.

* * *

Сарсыныгар Бөтүүнүскэйдээх эрдэттэн бэлэмнэннилэр. Дьыл бу кэмигэр аһаҕас муораҕа тыаллаах-куустаах тымныы буоларын сэрэйэн, кыһыҥҥылыы халыҥ бушлаттарын, истээх бэргэһэлэрин кэттилэр. Прапорщик Павленко үрүксээгэр иккитэ-үстэ аһыыр өйүөлэрин угуннулар. Володя бойобуой карабинын сүктэ, сөп буолар ботуруонун хааччынна. Аллара хомоҕо күүтэн турар китобойнай катерга киирдилэр. Сотору буолаат, хоҥнон устан бардылар. Сарсыарда эрдэ буолан, муора туманынан бүрүллэн турар. Катертан тэйиччи туман быыһынан олохтоох булчуттар вельботтара, көстө-көстө, сүтэллэр.

Үөс диэки киирдэхтэрин аайы туман дьайҕаран, ыраас күн чаҕылыйа тыкта. Катер уҥа өттүгэр, үрдүк туруору таас хайа тэйиччи күлүгүрэн сабардаан турара. Ыраах сопкалар көҕүрүмтүйэн көстөллөр, муора хоптолоро уу кырсынан үөһэ-аллара дайбаҥныы көтөллөр. Уу сырдык ньууругар супту түһэн көмүс мөһүүрэ таммахтары өрүтэ ыһаллар. Онтукалара күн уотугар кустук араас өҥүнэн кылабачыһан көстөллөрө көрүөххэ олус үчүгэйэ…

Катер кэнниттэн тэйиччи чукчалар вельботтара бэйэ-бэйэлэрин кытта кэккэлэһэ устан иһэллэрэ.

– Фонтан! Фонтан! – рулевой үөрбүт хаһыыта иһилиннэ.

Катер иҥнэри түһэн баран иһэр тосхолун уларытан, ыраах сандааран көстөр «фонтаннар» диэки устан сундулуйда. Прапорщик Павленко, Володяны батыһыннаран, капитан мостигар таҕыстылар. Кинилэр ыраах саҕахха кииттэр дьикти үчүгэй үҥкүүлэрин көрөн, сөҕөн саҥата суох турдулар. Аарыма улахан уу харамайдара муора урсунун үрдүгэр өрө ыстанан тахсан, чыпчылыйыах түгэҥҥэ салгыҥҥа уйдаран, кэтит улахан кэннинээҕи лапчааннарынан ууну дэбилитэ ыһан күндээрдэн күөх далайга умсан хаалаллар. Кэтит көҕүстэриттэн сүдү фонтаннар өрө уһууран тахсан, муора ньууругар сөҕүмэр көстүүнү үөскэтэллэр эбит. Володя бу дьикти алыптаах түгэни саҥата суох одуулаһа турда. Кииттэр чахчы да баараҕайдарын илэ хараҕынан көрөн олус диэн сөҕөн-махтайан саҥатыттан матта.

Катерга баар дьон бултуурга анаан бэлэмнэммитинэн бардылар. Икки ПТР-ы сабыыларын уһуллулар, капитан мостигар таһааран туруордулар. Биир ПТР-га катер капитана бэйэтэ турда, иккиһи прапорщик Павленко ылан ытарга бэлэмнэннэ. Катер бэрт сыыдамнык устан, кииттэргэ чугаһаата, биэс уонча миэтэрэ хаалбытын кэннэ Павленко ытан ньиргиттэ. Киит табыллан өрө дьигиһис гынна, кутуругун кэтит лапчаанынан ууну охсон күдээритээт, тимирэн хаалла. Володя кэтэһэн туран, киит күөх далайтан күөрэс гынан уу үрдүгэр көстөрүн кытта, харса суох карабинынан ытан субурутта. Бааһырбыт киити эккирэтии саҕаланна, икки киһи хардары-таары ытан тибигирэттилэр. Кураанах гильзалар палубаҕа түһэр тыастара сүрдэннэ. Катер кыратык иҥнэҥнээтэр эрэ, палубаҕа ыһылла сытар гильзалар бэйэ-бэйэлэригэр охсуллан лаҥкынаһар тыастара иһиллэр. Балачча уһуннук эккирэппиттэрин кэннэ, тиһэҕэр өлөн эрэр киит улам-улам мөлтөөн талбаарда. Кыракый хааннаах фонтанынан ыһыахтана-ыһыахтана, олох иһин туруулаһар кыаҕыттан тахсан, катер тумсун аттыгар, аргыый аҕай бу дагдайан таҕыста. Эрдэттэн бэлэмнэнэн гарпуннаах турбут прапорщик Павленко киит ойоҕоһугар батары быраҕаат, төттөрү сулбу тардан ылла:

– Салгынынан хачайдааҥ, кытаатыҥ… – диэн хаһыытаата.

Бэлэм турбут уолаттар, гарпун дьөлө киирбит хайаҕаһыгар шланганы уган хачайдаабытынан бардылар. Аарыма улахан киит, салгын киирэн, өссө эбии дагдайан катерга сыста түстэ. Ол кэмҥэ вельботтаах булчуттар катерга ыкса кэлэн, ыстаал торуоһунан төбөтүттэн уонна кутуругуттан ыбылы баайан, хамсаабат гына туттардылар.

– Володя! Твоя мечта сбылась… Ты настоящий китобой! – диэн чукчалар уруйдаан-айхаллаан хаһыытастылар.

– Да-аа! Я очень счастлив… Мечта сбылась! Я настоящий морской охотник… Ураа-а!!! Спасибо всем… – диэн хаһыытыы-хаһыытыы, уол катер палубатын үрдүгэр өрүтэ ыстаҥалаата.

Бу түгэҥҥэ киниттэн ордук дьоллоох киһи суоҕа.

* * *

Улаханнык бултуйбут дьону көрсө, дэриэбинэ олохтоохторо бары кэриэтэ муора кытыытыгар киирбиттэр. Бу былыр-былыргыттан муора таһыгар олохтоох омуктар халбаҥнаабат ытык үгэстэрин хайаан даҕаны тутуһаллара. Дьон-сэргэ үөрэн-көтөн, бары булчуттары баай-талым бултаах эргиллэн кэлбиттэринэн ис сүрэхтэриттэн эҕэрдэлээн ыллаан-туойан, өбүгэлэрин үҥкүүтүнэн көрүстүлэр. Аҕа саастаах өттүлэрэ мас иһиттэргэ сыалаах-арыылаах астарынан, муора иччитигэр махтанан айах тутан алгыс тылларын эттилэр. Инникитин да булчуттары өлгөм булдунан хатаҕалыы турарыгар көрдөстүлэр.

Муора кытыытыгар ыкса тардыллыбыт аарыма киити суон ыстаал торуостарынан тыраахтарга холбоотулар. Тимир тиһиликтээх ДТ-54 тыраахтар, өһөх буруонан-тараанан уһуутуу-уһуутуу, өрө дьигиһитэн соһо сатаата. Кыайбакка, биир сиргэ буксуйан биэрэк кытыытыгар сытар бытархай таастары тула ыһыахтаата. Суон торуос чиккэйиэҕинэн чиккэйэн быстыах айылаах буолла. Киит соннук ыарахан этэ. Онтон тыраахтар оннугар механическэй лебедка холбообуттарыгар, аарыма киит балык аргыый аҕай ууттан соһуллан кытылга таҕыста.

Астаары кэтэһэн турбут булчуттар, киит устатын тухары иһин хайыппыттарыгар, баһаам элбэх хачайдаан киллэрбит салгыннара иһиирэн-чыһыыран, бүллүгүрээн таҕыста. Ол кэнниттэн уһун батыйа курдук икки өттүнэн биилээх быһахтарынан киити суол-суол араартаан эттээтилэр. Манна Бөтүүнүскэй бэйэтэ тэҥҥэ, илии-атах буолан көмөлөһөрүгэр наһаа сонурҕаан көрө-истэ сырытта. Дьахталлар эмиэ эр дьонтон хаалсыбакка, спираль курдук токур пэкулэ диэн быһахтарынан эти элийбитинэн бардылар. Кыра оҕолор ол эттэн кыра гына сыалааҕын, тириитин кытта бииргэ, быһан ыла-ыла, бэрт минньигэстик сиикэйдии сиэн мотуйдулар. Ыттар эмиэ ити дэлэй астан тииһинээри «ар-бур» бөҕө түһэрэн, дьону тула сырсыакалаһа сырыттылар. Ойоҕоско туһата суох быраҕыллыбыт тобоҕу-ибэҕи булан сиэн хадьыктаатылар.

Кэмниэ-кэнэҕэс улахан бултарын астаан бүтэрэн, эттэммит улахан куһуоктары тимир күрүчүөгүнэн соһон ыла-ыла, ыйааһын үрдүгэр ууран ыйаатылар. Ол кэнниттэн кииттэрин сыатын анал сыаны уулларар сыахха тастылар. Онно кэлин улахан анал иһиттэргэ уган, хочуол оһоххо ууллара-ууллара, мас буочукаларга кутан сөрүүн сиргэ ууран хаһааныахтаахтар. Аны кыһын ханна анаабыт сирдэригэр ыытан, туһаҕа таһаарыахтаахтар. Этин, тириилэри баҕастары массыынаҕа тиэйэн илдьэн, киэҥ-куоҥ тымныы улахан булуустарга дьаарыстаатылар. Бу кыһыҥҥы хаһаас буолан төһө элбэх киит, моржа бултанар даҕаны, барыта манна тиэллэр, таһыллар. Суот-учуот быһыытынан ууруллан иһиэхтээх уонна уһун кыһын устата дьоҥҥо түҥэтиллиэхтээх.

Володя Бөтүүнүскэй бүгүн улахан булка ситиһиилээхтик сылдьан, чахчы да астынан, өр кэмҥэ кэтэспит ыра санаата туолан, үөрэн-көтөн чааһыгар тиийбитигэр, хаһаарымаҕа баар уолаттар бары уруйдуу, айхаллыы көрүстүлэр. Кини хайдах муораҕа киит балыгы бултаабытын, омуннура соҕус эбэн-сабан кэпсээбитин саҥата суох, тыыммакка да олорон, сөҕө-махтайа иһиттилэр. Чахчы даҕаны, киин сиртэн сылдьар саллаат уолаттарга, бу Уһук хоту тыйыс айылҕалаах дойдуга итиччэ аарыма киит балыгы, бэйэтин илиитинэн бултаабыт саха уола харыс үрдээн кинилэр хаһан да сиппэт үрдүк чыпчаалларын ылан, олус сөхтөрөн, бүтэйдии дириҥ ытыктабылы ылыан ылла.

– Ребята, сегодня китовое мясо будем пробовать… Местные специально завезли в нашу столовую. В знак благодарности прапорщику Павленко и мне… – диэн истэҕинэ, хаһаарымаҕа баар бука бары саллааттар биир тыынынан:

– Ураа! – хаһыытаатылар. Бөтүүнүскэйгэ махтанан саннын таптайбахтаатылар.

Арыый уоскуйан, биир дойдулаахтар үһүөн хаалбыттарыгар, Володя:

– Дьэ, кырдьык, киһи тылынан кыайан кэпсээбэт ураты дьикти көстүү буолар эбит – элбэх аарыма кииттэр бөлөхтөрө уста сылдьалларын көрөргө. Ыраах фонтан курдук уу өрө уһууран тахсан баран, кэлин кутуруктарын лапчаанынан ууну охсон күдээритэн, сыыйа умсан хаалаллара. Онтон эмиэ күөрэс гынан уу үрдүгэр өрө ыстанан тахсаллара.

Ыкса чугаһаан кэлбиппитигэр, будулуйан көстөр муора күөх урсунугар аттыбытынан киит балык устан сундулуйан ааспытыгар көрдөххө, биһиги катербытыттан икки-үс төгүл уһун, төбөтө ханна эрэ ыраах иннибитигэр сылдьара. Оттон тэйиччи муора үрдүнэн уу фонтана өрө ыһыахтыыра. Оттон кутурук өттүнээҕи лапчаана катер кэннигэр ууну хайа тыыран бу иһэрин көрөммүн, сүрэҕим өрө мөхсө түстэ. Маннык ураты сөҕүмэр улахан киит балыгы былыр, билиҥҥи курдук кыахтаах аныгы тиэхиньикэ, саа-сэп суох кэмигэр, аҥаардас үҥүүнэн, гарпунунан илиинэн эрдинэр байдаркаларга, вельбокка олорон оччолорго олохтоох омуктар бултаһалларын санаатахха, кинилэр олоххо тардыһар хорсун санааларыттан киһи сөҕөр-махтайар эрэ. Биллэн турар, бу муора кытыытыгар олохтоох эскимостарга, чукчаларга кинилэр олохторун укулаатыгар муора баара улахан суолталааҕа. Муора кинилэри аһатара, сиэтэрэ. Уһун кыһыны быһа ньиэрпэни, түлүөнү эккирэтиһэн, оттон сайын моржаны, киити бултаан кыһыҥҥы саппаастарын оҥостон олордохторо. Мин бүгүн ону киити бултаары, дьиҥнээхтик эппинэн-хааммынан биллим диэххэ сөп…

– Володя, эн Хоту дойду хоһуун уолаҕын… Чахчы даҕаны, бэйэҥ эмиэ улахан булчуккун. Уруулуу омуктаргар үтүө холобургунан көрдөрдүн, кинилэр убаастабылларын ылыаххын ыллыҥ… «Сахалар даҕаны Уһук хоту, тымныы дойдуга олорон, биһигиттэн итэҕэһэ суох бултууллар эбит», – диэн бигэтик итэҕэйдилэр. Ону таһынан Коля биһикки аармыйа уустук олоҕор үөрэнэрбитигэр быһаччы көмөлөһөҥҥүн улахан өйөбүл буоллуҥ. Ол иһин биһиги ис сүрэхпититтэн махтанабыт, – диэн доҕотторо долгуйан туран, истиҥник махтанар дьон буолан биэрдилэр.

– Уолаттар, үтүө тылларгыт иһин мин эмиэ махтанабын. Биир дойдулаахтарым кэлэҥҥит, сахалыы кэпсэтэн-ипсэтэн бииргэ алтыһан, доҕордоһон миэхэ күүс-көмө буоллугут. Уонна армейскай доҕордоһуу диэн хаһан даҕаны умнуллубат! Аны бэйэбит аармыйа уустук сулууспатын чахчы сөптөөхтүк баһылаатыбыт. Дойдубутугар да тиийдэхпитинэ, куруутун сибээстэһэ сылдьыахпыт.

– Володя, эн саамай сөпкө этэҕин! Армейскай доҕордоһуу диэн чахчы бигэ, кытаанах өйдөбүллээх доҕордоһуу буолар. Эн биһикки аны саас бииргэ дембеллэнэн дойдубутугар барабыт. Онон, мин эйиигин дойдубар Мэҥэҕэ ыалдьыттата таһаара сылдьыаҕым. Ийэлээх бырааппын кытта билиһиннэриэҕим, төрөөбүт дойдум кэрэ айылҕатын көрдөрүөҕүм! – диэн баран, Ананий Бөтүүнүскэйи кууһан ылла.

– Убайдарым Володя уонна Ананий, эһиги баар буолаҥҥыт, мин куруутун эрэх-турах, көмүскэллээх курдук сананан холкутук сылдьабын. Саас бардаххытына, бука сайыһа хааларым буолуо? – дии-дии, Коля Оленов уолаттарын илиилэрин ыга тутан махтанна.

– Коля, санаарҕаама биһиги барарбытыгар. Хаалар уолаттарга сөптөөх наставлениены биэриэхпит… – диэн күлэ-күлэ, Бөтүүнүскэй кини саннын таптайбахтаата.

Ити курдук үс саллаат, Сахаларын сириттэн ыраах сылдьан, бэйэ-бэйэлэригэр истиҥ сыһыаннарын биллэрдилэр.

* * *

«Приемникка» биир да киһи хаалбатаҕа – бары туочукаларынан тарҕаспыттара. Арай Уреликига учебкаҕа, радиотелеграфиска үөрэнэ сүүрбэттэн тахса уол хаалбыттара. Саха сириттэн Варламов Ваня, Егоров Аркадий, Бачьев Вася, Сидоров Валера, Прокопьев диэн Өлүөхүмэ уола уонна Дьокуускайтан Роганов Юра бааллара.

Бэс ыйын ортотун диэки, оттук кэмэ түмүктэнэн, хочуолунайдар сылытан бүппүттэрэ. Ханна да тиий: тымныы дьиэ-уот. Киһи биир кэм тоҥоруттан соло булбат курус көстүүтэ этэ. Ити кэмҥэ наарын оҥорон, кинилэр сулууспалыыр байыаннай чаастарын сайыҥҥы формаҕа көһөрбүттэрэ – х/б форма, пилотка, синиэл. Бу Заполяриеҕа анаан тигиллибит, кыһыҥҥы тымныыга буурҕаҕа, тыалга-кууска аналлаах, аҥаардас шерсть (ЧШ), полушерсть формалар кэннилэриттэн кэттэххэ, чахчы да бу дойду сайыҥҥы сииктээх тыаллаах-куустаах айылҕатыгар соччо сөп түбэспэт таҥаһа.

Эрчим хайыы-үйэҕэ кулуупка бииргэ сулууспалыыр уолаттарын кытта бодоруһан, аҕыйах хонук иһигэр бэйэ киһитэ буолбута. Ордук кини үрдүк үөрэх кыһатыгар устудьуоннаабыта уонна нууччалыы ыраастык саҥарара уопсай тылы буларыгар көмөлөспүтэ.

Валентин Васильев бэйэтэ эмиэ үрдүк үөрэхтээх, сааһынан аҕа уол, кинини кытта уопсай тылы судургутук булбута. Күнүс Эрчим үлэлиир хоһугар киирэн, уол түргэн-тарҕан баҕайытык уруһуйдуурун сэҥээрэ көрөрө:

– Как это у тебя так легко и просто получается? Я так не могу. А у тебя так здорово!..

Кини күһүн дьиэтигэр барарыгар, «дембельскэй альбомугар» өйдүү-саныы сылдьар гына, Чукотка ураты айылҕатын уруһуйдатыан баҕарара.

Оттон киинэмэхээнньик Витя Таранныын, Хабаровскайга үөрэммит буолан, бэрт дөбөҥнүк доҕордоһо охсубуттара, иллэҥсийдэхтэринэ, ити кырдьаҕас куорат туһунан айахтара аһыллан, үөстэрэ тэстэн кэпсэтэллэрэ. Эрчим үтүө кэмнэрин икки сылын ити улахан куоракка атаарбыт буолан, ис дууһатыттан долгуйан туран кэрэ миэстэлэрин ахтан-санаан кэпсиирэ. Карл Маркс аатынан уулуссаҕа «Дом одежды» универмагы утары турар институтун, ону сэргэстэһэ баар худграфтар олорор биэс этээстээх былыргы таас тутуу уопсай дьиэлэрин, киэһээҥҥи уотунан-күөһүнэн киэргэммит, күөҕүнэн чэлгийэ турар Карл Маркс уулуссанан күүлэйдииллэрин ис дууһатыттан иэйэн-куойан ахтара-саныыра. Ол аайы Виктор олус астынан:

– Это наш «Бродвей»… Ух, как здорово бывает летним вечером с пацанами гулять с гитарой по городу…

Кини ордук ыччат сөбүлээн сылдьар «Даурия» кафетын, онно аһаан баран, Амур өрүс үрдүгэр турар Сынньалаҥ пааркатын аттыгар баар «Сэбиэскэй Аармыйа дьиэтин» кэккэлэһэ танцплощадканы ахтара. Онно таансы кэнниттэн куорат таһыттан сылдьар уолаттары кытта охсуһалларын туустаан-тумалаан кэпсиирэ. Ол аайы Эрчим тэптэрэн, кинилэр, саха устудьуоннара, иис фабрикатыгар үлэлиир кэриэй кыргыттарыныын үҥкүүлүүллэрин, онтон сылтаан кэриэй уолаттарын кытта «разборкалаһалларын» кэпсиирэ. Таран олус астынан туран оннук түгэннэри хаста да түбэһэн көрбүтүн сөҕөн кэпсиирэ:

– Якуты, вообще, хорошие ребята. Знал я некоторых, которые учились в физкультурном институте. Вот настоящие мощные ребята были! Корейцев вообще доканали… – дии-дии, сибилигин охсуһуох курдук киинэ буудкатын иһигэр ыстаҥалыыра.

Кини Эрчими биир дойдулааҕынан ылынан, «зематтан» атыннык ааттаабат этэ. ГПТУ-га үөрэнэ сылдьан, «Совкино» киинэ тыйаатырга практикатын барбытын кэпсээбитин Эрчим иһигэр олус соһуйа истибитэ. Оттон кинилэр, саха устудьуоннара, ордук астынан «Совкино» уонна «Гигант» киинэ тыйаатырдарыгар дуоһуйа сылдьааччылара дии! Аармыйаҕа тиийэн, Хабаровскай куорат саамай киэн туттар культура кииннэриттэн биирдэстэригэр практикатын барбыт уолу кытта бииргэ сулууспалыам диэн өйүгэр да суоҕа. Кини бэйэтин муҥкук санаатыгар, маннык күлүмүрдэс улахан дыбарыастарга олох киһиттэн ураты сайдыылаах дьон үлэлииллэрэ буолуо диэн өйдөбүллээҕэ.

Дякин Ваня дьиҥнээх дэриэбинэ боростуой уола этэ, уҥуоҕунан кыра, хачаайы уол ким тугу этэринэн сылдьара. Киэһэ эписиэрдэр киинэлэрин кэнниттэн иккиэйэҕин эрэ хаалан, көрөөччүлэр олорор саалаларын харбыыллара. Онно ардыгар Эрчим дьээбэлэнэн, төһө да тустуунан дьарыктамматах буоллар, уолун өттүктээн, хатыйан, илиитин кыбытан муостаҕа ыарыылаах даҕаны соҕустук бырахтаҕына, биирдэстэрэ саллан олох да утарыласпат этэ.

Сарсыарда олох эрдэ, алта чааска полкаҕа «Казахстан» диэн анал радиостанциянан биэриини бэрдэрэллэрэ. Ону баара, станциялара Магадан, Анаадыр биэриилэрин кыайан хаппакка моһуоктуура. Ол диэки өттө барыта үрдүк хайалар уонна ыраах буолан, улахан мэһэйдэри нэһиилэ туоратан, эрэй бөҕөнөн көрдөөн радио долгуннары буллараллара. Оттон Провидение буухтатын утары Берингов силбэһигин нөҥүө Аляскаҕа баар Ном куорат радиота, мэһэйэ суох ыраас сир буолан, түүннэри-күннэри ордук хос тыаһа суох кэлэрэ.

Кэлин Эрчим командировкаҕа Чукотканы биир гына кэрийэригэр, ханнык баҕарар дэриэбинэ «Универмагыгар» атыыга турар спидолалар Эмиэрикэ эрэ музыкаларын хабан тыаһата турар буолаллара.

Биир үтүө күн Валентин Васильев тэйиччи турар Урелики бөһүөлэгэр почтаттан чаастарын хаһыаттарын, сурунаалларын, суруктарын илдьэ кэлбитэ. Хоһугар киирэн, почтатын сааһылыы туран, эмискэ үөрбүт хаһыыта иһилиннэ:

– Эрчим, тебе письмо из Ленинграда! От твоей девушки, наверно? Поздравляю! – диэбитинэн кини хоһугар көтөн түстэ.

Эрчим «Ленинградтан сурук кэллэ…» диэни истээт, үөрүүтүттэн иннигэр даллайан турар уолу, хам кууһан ылаат, эргичитэн кулахачытта. Уола эмиэ үөрэн күлэ-күлэ, кэмбиэрдээх суругу Эрчимҥэ туттаран кэбистэ.

– Читай… читай быстрее, я хорошо знаю! Здесь солдату письмо от любимой девушки – это большая радость!!! – Валентин ол кэнниттэн бэйэтэ сурук туппут киһилии, сирэйэ-хараҕа сырдаан тахсан барда.

Эрчим манна кэлээт, байыаннай чаас нүөмэрин, аадырыһын билэн баран, Зояҕа сурук суруйбута. Ол кэнниттэн, киниттэн өр соҕус бу харда суругу күүттэ. Кини ыксал бөҕөнөн кэнбиэри аһан, таптыыр кыыһын суругун, долгуйа-долгуйа, аахпытынан барда:

«Истиҥ киһим, доҕорум Эрчим, дорообо! Аармыйаҕа барбыккын истэммин улаханнык соһуйа сылдьабын. Биһиги эрдэ сүбэлэспиппит быһыытынан, эн быйыл үөрэххэр барыахтаах этиҥ. Икки сылыҥ таах халтайга хаалар буолбут, сөпкө дьаһаммытыҥ буоллар кэлэр үөрэх дьылыттан үһүс курс студена буолуохтаах этиҥ. Наһаа хомойдум, быйыл сайын каникулбар дойдубар бара сылдьаммын, эйигин көрсөммүн элбэҕи кэпсэтэр, быһаарсар санаалааҕым. Ол барыта хааллаҕа… Уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, быстах санааҕа ылларбыккын. Каникулга дойдулаарыбын билиэппин ылбытым, аҕыйах хонугунан көтөбүн.

Арба манна быраатыҥ Мэҥэ кыыһын кэргэн ылаары сылдьар. Биһигини кытта культура институтугар, библиотечнайга үөрэнэр кыыһы. Уол бэйэтэ Москваҕа «Чорооннору» кытта эстраднай мастерскойга үөрэнэр үһү. Макаров Володя диэн, Чурапчыттан сылдьар поэт Дьуон Дьаҥылы уола. Манна гитараҕа олус үчүгэйдик оонньоон, ыллаан-туойан кыргыттар куттарын тутта. Эйиигин «Эрчим мин убайым да убайым» диир. Эдэр, талааннаах баҕайы оҕо быһыылаах.

Мин, дьиҥинэн, эйигин наһаа ахтыбытым, сотору көрсүөхпүт диэн күммүн-дьылбын ааҕа сылдьыбытым… Умнубакка. Суруйа сырыт!!! Кэтэһиэҕим.

Эйигин куруутун саныыр истиҥ доҕоруҥ Зоя…

Город Ленинград К-51

Проспект Смирнова 9-71, ком № 124

Романовой Зое Егоровне»

Эрчим үөрүүтүттэн ойон турда, таһырдьа сүүрэн таҕыста. «Истиҥ доҕоруҥ Зоя…» диэни санаан ылаыла, сүрэҕэ минньигэстик ньүөлүйбэхтээн ылла. Таһырдьа төһө даҕаны борук-сорук буоллар, тула барыта сырдаан, тупсан көһүннэ. Муора хомотугар турар сүдү улахан хараабыллар араас дьэрэкээн былаахтара, уоттара-күөстэрэ күлүмүрдээн, уол иэйиитин өссө күүһүрдэргэ дылы гыммыттара. «…эн быйыл үөрэххэр барыахтаах этиҥ…», «эйиигин көрсөммүн элбэҕи кэпсэтэр, быһаарсар санаалааҕым. Ол барыта хааллаҕа…» – ити тыллары хатылыы-хатылыы Эрчим элбэҕи эргитэ санаата.

Онуһу бүтэрэн үөрэн-көтөн, үөрэххэ туттарса от ыйыгар Дьокуускай куоракка киирбитэ. Кини туттарсыахтаах М. Щепкин аатынан үрдүкү театральнай училищетыгар үтүмэн элбэх саха ыччата кэлбит этэ. Куонкурус кытаанаҕа, хас көрүү түһүмэҕин кэнниттэн элбэх оҕо туоруура. Хас күн аайы сарсыарда эрдэ туттарса сылдьар ыччаттар кэлэн, биллэрии ыйанар сиригэр испииһэги көрөөрү үөмэхтэһии бөҕөтө буолаллара. Көрүү түһүмэҕин ааспыттар бэйэлэрин ааттарын испииһэккэ көрөн, үөрэллэрэ-көтөллөрө. Үһүс тур кэнниттэн Эрчим эрдэ кэлэн испииһэги көрбүтэ: кини араспаанньата суох этэ. Уол көрбүтүн итэҕэйбэккэ, испииһэги хос-хос аахпыта. Инньэ гынан, үөрэххэ кыайан киирбэккэ, дойдутугар тахсыбыта.

Күһүн үлэ көрдөнө сылдьан, Оройуоннааҕы культура дьиэтигэр художественнай мастарыскыайга «уруһуйдуур дьоҕурдаах дьону үлэҕэ ылаллар үһү» диэн сонуну истэн, культура отделыгар сэбиэдиссэй Н.Ф. Петрову кытта кэпсэтэн үлэҕэ киирбитэ. Мастарыскыайга үһүө буолан үлэлиир буолбуттара. Культура дьиэтин дириэктэринэн саастаах соҕус, кыра хатыҥыр киһи үлэлиир эбит этэ. Соһуйуон иһин аан бастаан тиийээт, аллараа этээскэ уп-уһун хара суһуохтаах, били онуһу бүтэрэр банкеттарыгар кэлэн баяннаах ыллаабыт кыыһы уун-утары көрсө түспүтэ. Долгуйан хаалан, кыыс дорооболоспутугар, кыайан эппиэттээбэтэҕэ. Сүрэҕэ толугуруу мөхсүбүтэ, кэрэ кыыс сырдык мичээрин, хап-хара хараҕын тонолуппакка көрбүтэ.

– Саҥа художник эн дуо? Хата, быйыл эдэрдэр кулуупка элбэх буолсубут. Миигин кытта манна өссө икки үөрэхтэрин саҥа бүтэрэн кэлбит кыргыттар бааллар. Галя Шахурдина диэн методист, Улан-Үдэҕэ үрдүк үөрэҕи бүтэрбит музыкант кыыс. Уонна Варя Харитонова – Дьокуускайдааҕы культпросвет училищены бүтэрбит үҥкүүһүт кыыс. Мин Зоя Романова диэммин, Биробиджаҥҥа культура училищетын хоровойун бүтэрэн кэллим. Эн аатыҥ ким диэний?

– Эрчим диэммин… – уол кыбыстан кытаран хаалан баран, нэһиилэ ыган таһаарбыта.

– Мин эйигин билэбин. Быйыл саас оскуоланы бүтэрэр биэчэргитигэр сылдьыбытым дии. Онно ыллаабыппар, биир уһун уол, хараҕын араарбакка, миигин одуулуу көрөрүн өйдөөн хаалбыппын… – дии-дии, күлэн лыҥкынаппыта.

Эрчим кыбыстан олох даҕаны иэдэйбитэ, хайыан да булбатаҕа. Ол аайы кыыс өссө тэбиэһирэн, дьээбэлээбитэ:

– Хайа тоҕо саҥарбаккын? Кыыс ыйыттаҕына, уол эппиэттиэхтээх ээ. Ол эн этиҥ дуо? – Зоя харахтара тырымнаспыттара.

Уол симиттэн сатаан хоруйдаспакка, эргиллэ биэрээт, уруһуйдуур хоһун диэки бэрт ыксалынан хаама турбута.

Мантан ыла кини наар Зояны саныыр буолбута. Сарсыарда үлэтигэр барарыгар, «бүгүн мин ити кэрэ кыыһы көрүөҕүм» дии санаатаҕына, уол сүрэҕэ олус күүскэ тиҥиргэччи тэбиэлиирэ. Били саҥалаах-иҥэлээх сытыы уол Зояны көрдөр эрэ саҥатыттан матара. Ордук кини Зоялаах Галя, баяҥҥа оонньуу-оонньуу, ыллыылларын наһаа сөбүлээн, ис дууһатынан ылынан туран истэрэ. Ырыа абылаҥар ылларбыт кэрэ кыыс, музыка дьикти иэйиитигэр сөп түбэһэн, нарын дьүһүннүүн, сирэйдиин-харахтыын тупсан көстөрө. Унаарыччы көрбүт киэҥ хара хараҕар эдэр саас туохха да тэҥнэспэт сырдык иэйиитэ тырымнаан көстөргө дылыта. Эрчим ол аайы Зояны көрө-көрө, «Маннык кэрэ кыыс таптала, дьылҕата хайа дьоллоох уолга тиксэрэ буолла?» – диэн долгуйа санаан ылара.

Кэм-кэрдии ааһара түргэнэ сүрдээҕэ. Эрчим кэлин син билсэн, бодоруһан, кыыһы кытта ээр-сэмээр кылгастык да буоллар, кэпсэтэр буолбута. Төһөнөн билсэн истэхтэрин аайы, кыыс киһи быһыытынан судургу майгылааҕа биллибитэ. Ону-маны билэ, ааҕа сатыыра, уолу кытта сыһыаныгар биир өйгө-санааҕа аҕалбыта. Эрчим оҕо сааһыттан кинигэни ааҕарын олус сөбүлүүрэ. Онон иккиэн биир интэриэстээх буолан, кэпсэтэр эйгэлэрэ кэҥээн барбыта.

Биирдэ биэчэр кэнниттэн Зоя уолга:

– Эрчим, миигин дьиэбэр атаарыаҥ дуо? – диэн, килбигийбиттии туттан, көрдөһөр курдук ыйыппыта.

– Сөп… атаарыаҕым… – уол үөрүүтүттэн, кэлэҕэйдии-кэлэҕэйдии, эппиэттээбитэ.

Кини наһаа долгуйан сүрэҕэ күүскэ тэбиэлээбитэ, сүһүөҕэ хамсаабыта. Таһырдьа тахсан, кыыс уолу оргууй аҕай тоҕоноҕуттан ылбытыгар, Эрчим кыбыстан тыынара кытта кылгаабыт курдук буолбута. Кини Зоялыын сэргэстэһэ, ыкса хаамсан иһэриттэн сүрэҕэ үөрүүнэн туолбута. Санаатыгар, хараҥа киэһэҕэ тулата мэктиэтигэр сырдаабыт курдук буолбута. Үөһэттэн түһэр хаар кыырпахтара уулусса банаарын сырдык уотугар чаҕылыйан көмүс мөһүүрэ буолан көстөллөрө. Кыыс онуманы быстахтык кэпсиирэ да, Эрчим наһаа симиттэн, кини тугу саҥарарын өйдөөн-дьүүллээн истибэт да этэ. Уол саҥата суох маннык нарын, кэрэ кыыстыын ыксалаһан өр да өр хаамсыан эрэ баҕарбыта. Бу билиҥҥи үтүөкэн түгэн кэрэ түүл курдуга.

– Дьиэбэр кэллим… – Зоя, музыкальнай оскуола дьиэтин олбуорун аттыгар тохтоон баран, саҥарбытыгар, Эрчим хомойо санаабыта.

Зоя ийэтиниин музыкальнай оскуола дьиэтин салҕааһыныгар олороллорун билэр этэ. Ол гынан баран, бачча түргэнник тиийэн кэлбиттэриттэн соһуйбута.

– Эрчим, атаарбыккар махтал. Сарсын көрсүөххэ диэри, – диэт, кыыс олбуор аанын аһан, түргэн баҕайытык иһирдьэ дьылыс гынан хаалбыта.

Оттон уол хайдах эрэ, бүгүн киниттэн ордук дьоллоох киһи бу Орто дойдуга суоҕун курдук сананан, көтүөн кыната эрэ суох, сүүрэр-хаамар икки ардынан дьиэлээбитэ. Бу киэһэттэн саҕалаан кинилэр икки ардыларыгар кистэлэҥ, истиҥ үтүө сыһыан үөскээбитэ.

Зояны көрүөҕүм диэн, уол күн аайы сарсыарда үөрэ-көтө уһуктара. Уонна иллэҥсийдэ эрэ, методист кыргыттар үлэлиир хосторуттан арахсыбат буолбута. Үксүн кинилэр кэпсээннэрин, ырыаларын-тойуктарын истэрэ. Араас культурнай тэрээһиннэр, кэнсиэрдэр, испэктээкиллэр быыстала суох ыытыллаллара. Онон, эдэр үлэһиттэр соло булбакка, саҥаттан саҥа тэрээһиннэри дьон-сэргэ сэҥээрэн көрөр гына оҥоро сатыыллара.

Саҥа 1970 сылы көрсөр бырааһынньык чугаһаан кэлбитигэр, кыргыттар: «Саҥа дьыллааҕы кафе» аһаммыт үлэлэтиэҕиҥ», – диэн тыл көтөҕөн, үөрэн-көтөн түбүгүрүү бөҕө буолбуттара. Эрчими көрдөһөн, фойе уһугар баар хоһу, Саҥа дьылга сөп түбэһэр гына, аныгылыы уруһуйдатан киэргэттэрбиттэрэ. Эдэр уол ону үөрүүнэн ылыммыта, хос иһин уруһуйдуу сырыттаҕына, сотору-сотору Зоя киирэн көрөн, өссө тугу оҥоруохтааҕын сүбэлиирэ. Ону таһынан уол бэйэтэ туох эрэ саҥаны, бэйэтиттэн айан уруһуйдаабытын хайгыыра. Оччоҕуна Эрчим үөрэн, таптыыр кыыһа үтүө тыллары эппититтэн күүтүүлээх Саҥа дьыл бырааһынньыга хаһан кэлэрин тулуйбакка-тэһийбэккэ кэтэһэрэ. Кэлин уол Зояны биэчэр кэнниттэн атаарара элбээбитэ. Ол эрээри кини үксүн кыыс кэпсиирин эрэ истэрэ. Бэйэтэ кыбыстан, долгуйан үксүн саҥата суох кэккэлэһэ хаамара. Эдэр кыыс Эрчим кинини сөбүлүүрүн сэрэйэр быһыылааҕа. Иккиэн биирдэ эмэ, методистар хосторугар бэйэлэрэ эрэ хааллахтарына, баянын ылан эдэр уолга анаан ырыа ыллыыра:

 
Үчүгэйдик даҕаны
Имэрийэ көрөҕүн,
Чахчы сырдык сулустуу
Мичилийэ кыыһаҕын.
Эйэҕэскээн мичээриҥ,
Эдэр холку көрүҥүн
Күүстээх таптал иэйиитин
Туоһулуурга дылыта!
Эйиигиттэн атыҥҥа
Эрэйдэммэт сүрэҕим
Өрүү күүтэр быһыынан
Уйаҕастык нүөлүйэр,
Үөһэ тыынан ылабын,
Этиий миэхэ биир тылла —
Дууһам олус эрэйэр!..
 

Эрчим кыбыстан хайыан даҕаны булбата. Сүрэҕэ минньигэстик нүөлүйэн, бу кэрэ кыыска кинини кимнээҕэр да ордук таптыырын билиниэн баҕарара да… Ис санаатын иэйэн-куойан туран, хайдах да этэрин өйө-санаата хоппот этэ. Ол курдук, кыыһы бэйэтиттэн быдан үрдүктүк саныыра, аанньалга тэҥниирэ. «Ама бу Орто дойдуга киниэхэ тэҥнээх эдэр киһи баара буолуо дуо?» – бэйэтин сэнэнэ саныыра.

Кэтэһиилээх Саҥа дьыл бырааһынньыга тиийэн кэлбитэ. Культура дьиэтин үлэһиттэрэ түүннэри-күннэри түбүк бөҕөҕө түспүттэрэ. Худуоһунньуктар Саҥа дьыл үөрүүтүгэр-көтүүтүгэр сөп түбэһэр ойуулары дьиэ ис-тас өттүгэр уруһуйдаабыттара. Таһырдьа хаар оҥоһуктары оҥорбуттара, ордук дьаныһан сценаны киэргэппиттэрэ. Кыргыттар бырааһынньыктааҕы концертарын, куонкурустарын бэлэмнээбиттэрэ. Эрчим бу дьикти үчүгэй, ураты бырааһынньыгы оҕо эрдэҕиттэн тулуйбакка-тэһийбэккэ кэтэһэр буолара. Билигин өссө кини аттыгар таптыыр кыыһа баар буолан, бу бырааһынньыктан туох эрэ уратыны, киһи үөйбэтэҕин кэтэһэ саныыра.

Кини Зояҕа анаан «С новым годом!» диэн суруктаах хоруопкалаах сакалааты атыыласпыта. Онтукатын хоһугар уура сылдьара. Эрчим бу бэлэҕин кыыска хайдах туттарыахтааҕын саныы-саныы, бырааһынньык чугаһаатаҕын аайы долгуйара өссө күүһүрэн испитэ. Биэчэр буолар күнүгэр сакалаатын, кылабачыгас ойуулаах чараас кумааҕынан суулаабыта. Киэһэ бэлэҕин хоонньугар уктан, Культура дьиэтигэр эрдэ соҕус тиийбитэ. Худуоһунньуктар хосторугар тас таҥаһын устаат, киһи аҕыйаҕар бэлэҕин туттараары, иккис этээскэ кыргыттар үлэлиир хосторугар тахсыбыта. Кини урукку өттүгэр хаһан даҕаны кыыска бэлэх биэрэ илигэ. Хос ааныгар туран эрэ, сүрэҕэ тиҥиргэччи тэбиэлээбитэ. Наһаа долгуйан тиритэргэ дылы гыммыта, саарыы-саарыы, хорсунун киллэрэн хос аанын тоҥсуйбута. Иһирдьэ Зоя саҥата: «Киириҥ-киириҥ», – диэбитигэр, эдэр уол килбигийэн хайыан да булбакка, нэһиилэ ааны аһан иһирдьэ киирбитэ.