Текст книги "Ҳаёт қайиғи (1 китоб)"

Дадажонимизнинг шунақа беғамликлари ҳам бор эди. Бу фазилат бўлмаса-да, дадажонимизни айблашга бизнинг ҳаққимиз йўқ. Дадажоним ҳусни хулқ эгаси эдилар: бировнинг кўнглини оғритмаганлар, ҳамиша ҳаромдан жирканганлар, ҳалолликни ардоқлаганлар, ёлғон гапирмаганлар, ғийбат қилмаганлар, ёмондан йироқ, яхшига яқин юрганлар, қўллари очиқ, саховатли эдилар, топганларини ўртада баҳам кўрардилар. Зиқналик нималигини билмасдилар. Ҳилм – мулойимлик, ширинсуханлик бисёр бўлгани ҳолда шижоат, қатъийлик, тадбиркорлик, чўрткесарлик фазилатларида етишмовчилик бор эди.

Бир мухбир менинг камчиликларим ҳақида қизиққанда “Мен курашувчан эмасман. Адолатсизликни кўрганимда уни бартараф этиш учун курашмай, чекинавераман”, деб айбимни тан олган эдим. Курашиш фазилати аяжонимда бор эди, бу борада мен дадажонимга тортганман.

Ҳаётларининг охирги йилини бот-бот эслаб, “ғайратсизликлари туфайли хасталикни енга олмадилармикин?” деб ўйлайман. Сабрга кўп даъват қилинади. Сабрли бўлиш бошқаларга муте бўлишни англатмайди. Кези келганда одам ўзини, оиласини, дўстларини ва ниҳоят Ватанини ҳимоя қилиши шарт. Бундай ҳолатларда ғайрат ва шижоат сабрга муқобил бўлмайди. Болалигимда бир воқеа кўнглимни ғоятда ранжитган эди. Эллик бешинчи йил эди шекилли. Тоғамникидан қайтаётгандик. Чорсуда бир трамвайдан тушиб, Кўкчага бориш учун иккинчисига чиқишимиз керак эди. Қоронғу тушиб қолган. Кўчада рўпарадан келаётган икки маст йигит хиралик қилди. Биттаси дадажонимнинг юзларига шапалоқ тортиб юборди. Дадажоним индамадилар. Тоғамнинг божалари ҳам бор эди, улар ҳам аралашмадилар. Дадажоним баланд бўйли, кучли эдилар. Ҳарбийда қилич ўйнатган билакдаги қувват ҳали тарк этмаган эди. Мен маст йигитларни ура-ура пачоқ қилиб ташлашларини истадим. Лекин… ўшанда бу шижоатсизлик бўлиб туюлган эди. Энди билсам, инсонийлик фазилати мукаммал бўлгани учун маст йигитлар билан ўчакишмаган эканлар…

1987 йилда Маданият вазирлигининг Санъат бошқармасида Бош муҳаррир вазифасида ишлардим. Москвага, бир ойлик малака ошириш ўқишига боришимни айтишди. Бунақа йиғинларни жиним суймаса-да, ноилож отландим. Бориб, СССР Маданият вазирлигининг ётоқхонасига жойлашдим. Қозоғистонлик ҳамкасбим билан ҳамхона бўлдим. Ўша кунлари кутубхоначилар ҳам малака ошириш ўқишига келишган экан. Ҳамхонам сувга тушган балиқдай ҳузурланди-ю, маишат бўйича “малака ошириш”ни бошлаб юборди. Мен бир кечага аранг чидадим. Эртасига Ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт жамғармасига бориб, шаҳар ташқарисидаги Голицино ижод уйига йўлланма сотиб олдим. Малака оширишдаги ўқув жараёни менга ҳеч қандай янгилик бермас экан, Москва театрларидаги тўрт-беш спектаклни кўриб, таҳлил қилиб, фикрларимни баён этиб бериш билан чеклансам ҳам бўлар экан. Жияним Маъруфжон Голицинода жойлашган танк дивизиясида хизмат қилаётган эди. Бундан аввал икки марта кўргани бориб узоқ ўтира олмаган эдим. Ижод уйига жойлашгач, ўзи ва командирларини меҳмон қиламан, деган ниятим ҳам бор эди. Ижод уйи ўрмон этагида, ғоят тинч жой эди. Қишлоқ кўчаларида “Шовқин солманг, ёзувчилар ижод билан бандлар” деган ёзувлар бор эди. Бир ҳикоянинг хомаки баёни хаёлимда пишиб етилгандай эди. Ўша кеча иш бошладим. Тонгга қадар ёздим. Бу “Ажаб дунё” деб номланган ҳикоя эди. Дастлабки саҳифаларда урушда оёқдан ажраб қайтган Йигиталининг машаққатини тасвирладим. Кесилган оёқдаги оғриқ баёнини ёзаётган чоғим вужудимда алланечук тушунуксиз ҳол юз берди. Ҳикоя қаҳрамонига юрак-юракдан ачиндим. Тонгдан нонуштага қадар ухлаган бўлиб, кейин кўчага чиқдим. Ҳарбий қисмга боришдан олдин почтахонага кириб, уйга қўнғироқ қилдим. Уйимизда телефон йўқлиги сабабли, қўшнимиз Мушарраф опоқини безовта қилдим. “Қаёқларда юрибсан?” дедилар. Гаплари оҳангида норозиликни сездим: “Тинчликми?” деб сўрадим. Айтмоқчи бўлган гапларини айтгилари келмай, “Ҳозир хотинингни чақириб бераман”, дедилар. Аҳли аёлим салом бергач, “Адаси, қайтиб кела қолинг”, деди. Кейин дадажонимнинг йиқилиб тушганларини айтди. “Қаттиқ хавотир олманг, яхшилар-у, қайтиб кела қолинг”, деди. Ўша заҳоти қайтиш тадоригини кўрдим. Самолётга чипта олиш осонмас, поезд эса уч кечаю икки кундузда етиб боради. Ҳозиргидай ён телефонлар йўқ… Тунни Домодедово аэропортида умид билан ўтказдим. Москвалик таржимон дўстимнинг аэропорт милициясида таниши бор экан, кечки самолётда жўнатди.

Дадажоним уйда бошлари айланиб, йиқилиб тушган эканлар. Чап сонлари дарз кетибди. Мен Ижод уйида ҳикоя қаҳрамони оёғидаги оғриқни баён қилиб ўтирганимда, дадажоним уйда оёқ оғриғидан азоб чекиб ётган эканлар. Ҳикоя ёзилиш чоғидаги тушунуксиз ҳолатимни англадим. Травмотология шифохонасига олиб бордик, тўпиқдан гипслаб қўйишди. Шу тарзда қимирламай ётдилар. Ўшанда, ҳужжатга кўра, ёшлари саксон учда эди. Лекин ўзлари тўқсондан ошганман, дердилар. Бу ёшда суякнинг битиши қийин бўларкан. Октябрнинг бошларида қўйилган гипс янги йилда олинди. Аста-аста турғизишга уриндик. Юришга қўрқдилар. Мен аравача олиб келдим. Баҳорда айвонга, ҳовлига олиб чиқардим. Бўйнимга осилиб, бир-икки қадам ташлашга уринардилар-у, чарчадим, деб ўтириб олардилар. Шу зайлда бир йилу бир ой ётдилар. Аввалига кундузи аяжоним ва аҳли аёлим, кечалари мен қарадим. Ботир акам “Тоҳирнинг бир ўзига қийин”, деб навбатчилик ташкил қилдилар. Ўзлари, Баҳодир акам, жияним Бобир, Улуғбек, сўнгроқ ҳарбий хизматдан қайтган Маъруфжон навбатчилик қилардик. Баҳодир акам “ҳадеб ётаверманг, туриб юринг”, деб тергаганлари учун “Прокурор” деб ном қўйган эдилар. Кечалари навбатчилик қилиш менга оғир эмасди, чунки мен тунда ижод қилишга одатланган эдим. Ўша навбатчилик кезлари “Ажаб дунё”ни давом эттирдим. Ҳикояни қарийб бир йил давомида ёзиб тугатдим. Қуш уйқусида бўлган дадажоним бир тунда кўзларини очиб: “Нималарни ёзяпсан?” деб сўрадилар. “Сизга ўхшаган бир тўғри одам ҳақида ёзяпман”, дедим. “Ҳа… яхши”, дедилар.

Пенсияга чиққанларидан кейин китоб ўқишга одатланган эдилар. Мен уруш воқеалари баён қилинган китобларни топиб берардим. Бир кўзлари кўрмай қолган, иккинчи кўзларига қалин кўзойнак тутиб ҳижжалаб ўқирдилар. Менинг ёзганларим фантастика тарзида бўлгани учун қизиқмасдилар. “Сомон йўли элчилари” нашрдан чиққанда қувона-қувона ўқишга бериб эдим. Бир ой давомида ўқиб чиқдилар-да, “Китобинг нима ҳақда эди?” деб сўрадилар. Тушунмаганларини англаб, бошқа китобларимни ўқишга таклиф этмай қўйдим. Ўша тунда кўнглимни кўтариш учун сўраган, кейин “Ҳа… яхши…” деганларини англадим. Афсусларимки, дадажонимга ёқадиган китоблар кейинроқ ёзилди. “Шайтанат” балки ёқарди, балки йўқ, аниқ айта олмайман. Лекин “Сўнгги ўқ”, “Иблис девори”, айниқса, “Одамийлик мулки”ни ўқиганларида астойдил мақтаган бўлардилар, деб ишонаман.

Дадажоним ҳамиша врач назоратида бўлишни, доимий равишда дори ичиб юришни ёқтирардилар. Қайси врач кўп дори ёзиб берса, дадажонимнинг назарларида ўша “энг яхши дўхтир” мартабасида юрарди. Мен “Дадажон, ошқозонингиз дорихонанинг омборига айланиб кетди-я!” деб ҳазиллашардим (Бекорга шундай ҳазил қилган эканман, ҳозир ўзим ҳам шунақаман). Бир куни Ёзувчилар уюшмасининг поликлиникасига олиб бордим. Оиламизга қарайдиган врач йўқ экан, бош врачнинг ўзи қабул қилди. Кўриб бўлгач, мени ташқарига имлаб чақирди:

– Нега олиб келдингиз, соппа-соғлар-ку?

– Айтганларида олиб келмасам, ранжир эдилар. Дорихонадан топиладиган оддийроқ бирон дори ёзиб бера қолинг.

Врач хонасига қайтиб, “оддийроқ нимани ёзиб берсам экан?” деб ўйланди шекилли, столи устидаги китобни варақлади. Китобга қараб туриб дори номини ёзиб берди. Қайтишда дадажоним “Бу дўхтиринг бўлмади, ўзимизнинг Собиржон яхши эди”, дедилар.

– Бу одам фан номзоди, сизга нимаси ёқмади? – дедим ажабланиб.

– Фан номзоди бўлса ҳам, ҳеч нима билмас экан, рецептни китобга қараб ёзди. Собиржоннинг унвони бўлмаса ҳам тажрибаси зўр эди.

“Собиржон” деганлари амбулатория врачи эди. Дадажоним негадир шу кишига ихлос қўйган эдилар. Лекин камина бу фикрда эмас эдим.

1973 йили май ойи эди шекилли, эрталаб уйқудан уйғониб турмоқчи бўлдиму бошим айланиб йиқилиб тушдим. “Ўзбекона одат”га кўра, “ўтиб кетар”, деб икки кун ётдим. Ўзгариш бўлмади. Бошимни қимирлатишим билан еру осмон чирпирак бўлиб қўшилиб кетгандай бўлаверди. Оқибатда Собиржон акамизни чақиртирдик. Барча врачлар каби биринчи галда қон босимимни ўлчадилар. Кейин мижжаларимни қайириб кўрдилар… Хуллас, бирон хасталикни аниқлашга асос топилмади шекилли, ўйланиб қолдилар. Мен китоб жавони ёнида ётган эдим. Териб қўйилган китобларга қараб туриб:

– Шу книгаларнинг ҳаммасини ўқиганмисиз? – деб сўрадилар.

– Баъзиларини охиригача ўқиб чиққанман, айримлари билан қисман танишман, – дедим.

“Яхши”, деб чиқиб кетдилар. Бир оздан кейин аҳли аёлим кириб менга маъюс қараб, бирон сўз айтмай чиқиб кетди. Кейин аяжоним кириб тикилиб ўтирдилар, бошимни силадилар. Хуллас, кейин маълум бўлдики, дадажоним ихлос қўйган врач: “Кўп китоб ўқийверганидан ўғлингизнинг мияси айниб қолганга ўхшайди, психиатрга олиб боринглар”, дебди. Ажабки, унинг гапига амал қилиб, психиатрга ҳам олиб боришди. Ботир акам билагимдан ушлаб олганлар, бошим айланиб кетмаслиги учун бир нуқтага тикилиб юраман. Буни кўриб психиатр мени кўзи ожиз деб ўйлабди. “Нега олиб келдинглар?” деб ажабланди. Акам врачнинг йўлланмасини кўрсатдилар. Унинг жаҳли тез экан, “Ўша врачни олдимга олиб келинглар, ўзини даволаш керак”, деб бобиллаб берди. Бу воқеани кўп эслайман, аҳли аёлимга ҳазил тариқасида таъна ҳам қиламан. Ўшанда кундалик дафтаримга буларни ёзиб қўйган эканман:

“Ажаб! Ҳисоблаб кўрилса, одам танасидаги аъзолар йигирма-ўттизта чиқар, балки сал кўпроқдир. Аммо шу танага шифо беришга мўлжалланган юзлаб, балки минглаб дорилар бор. Ҳеч қайси дори, айниқса кимёвий дори хасталикни батамом даволай олмайди. Оддий мантиқ будир: агар даволай олганида ўлим бўлмас эди. Дори хасталик азобини бир оз ортга чекинтира олади, холос.

Замонавий медицина асосан Европа шароитини ҳисобга олган. У томонларнинг табиати, қуёши, ҳарорати бизникидан фарқ қилади. Ишлаб чиқарилаётган дорилар ҳам ўша ернинг тажрибасидан ўтади. Ўша ердаги беморларда синалади. Ҳолбуки, дард ва унга шифо масаласида ҳаво, сув, қуёш, тупроқ каби омиллар орасида жиддий фарқлар бор. Биргина мисол: Европа медицинасида “иссиқ ёки совуқ мижоз” деган тушунча йўқ. Иссиқ мижозли беморга ҳам, совуқ мижозлига ҳам бир хил дори. Айни бир дорининг баъзиларга ижобий, бошқаларга салбий таъсири айнан шундандир. Бизнинг табобатимизда эса бу нарса муҳим аҳамиятли саналади. Замонавий медицина яна бир нарсани эътибордан четда қолдиради: тан хасталигини келтириб чиқарувчи омил – руҳ хасталигидир. Руҳ хасталиги эса руҳнинг нопоклигидан келиб чиқади. Руҳ покланмай туриб шифога умид қилмаса ҳам бўлади”.

1988 йил ноябрь ойининг биринчи кунлари дадажоним ухламасалар-да, алаҳсирай бошладилар. Девор томондан кўзларига аждодлари кўриниб, улар билан суҳбатлашдилар. Кейин ўзлари қаттиқ ухлаб қолдилар. Мен Қори акани чақириб келдим. У киши аввал дадажонимга, кейин менга қараб, “Аллоҳдан умид қиламиз”, деб пичирладилар-да, “Ёсин”ни ўқий бошладилар. Учинчи “мубийн”дан сўнг дадажоним чўчиб тушгандай кўзларини очдилар. Аввалига ҳеч нимага тушунмадилар. Менга тикилиб ётдилар, кейин Қори акага қарадилар-да: “Ёсин”ни ўқияптими?” деб сўрадилар. Жавобни кутмай, бошларини девор томон ўгириб, кимлар биландир гаплаша кетдилар. Қори ака дам солишни ниҳоясига етказган пайтларида яна ухлаб қолдилар. Шунда Қори ака бир неча нафас ҳаракатсиз ўтирдилар-да: “Умид ёлғиз Аллоҳдан”, деб пичирлагач, менга юзландилар:

– Ўғлим, қаранг, бурун катаклари кенгайиб, тепага тортиляпти. Умид Аллоҳдан, аммо зийрак бўлинглар, – дедилар.

Яқинда бир воқеани айтиб беришди: тақводор бир одам оғир хасталикка учраб, худди дадажонимга ўхшаб, уйқуга кетибди. Ўғиллари мураттаб қори эканлар, “Ёсин”ни ўқий бошлабдилар. Бир марта ўқиб, дам солганларида дадалари уйғониб, “Ҳа, ўғлим сизмисиз?” дебдилар-у яна уйқуга кетибдилар. Иккинчи марта ўқиб дам солганларида ҳам шу ҳол такрорланибди. Учинчисида яна уйғониб, ўғилларига қараб, мамнун равишда жилмайибдилар:

– Ўғлим, Аллоҳ сиздан рози бўлсин. Аянгиз мени олиб кетгани келган эдилар, энди эргашган пайтимда сизнинг овозингиз келиб, изимга қайтдим. Сўнг яна аянгизга эргашдим, яна қайтардингиз. Энди учинчи марта қайтдим. Аянгиз узоққа кетганлари йўқ, интиқ кутяптилар, Аллоҳнинг изнига қарши бора олмаймиз, – дебдилар-у, ўша жилмайиш билан мангу уйқуга кетибдилар.

Бу воқеани эшитиб, дадажонимнинг сўнгги нафасларини эсладим. Аяжоним, Худога шукр, ҳаёт эдилар. Дадажонимнинг кўзларига кимлар кўринди экан? Уйқу аралаш “дада” деб ғўдираганлари ҳали ҳам қулоғим остида жаранглайди. Балки масжид остонасида қонга беланиб ётган дадалари кўрингандирлар? Балки онажонлари йўқлаб келгандирлар.

Эҳтимол шундайдир, билгувчи Аллоҳ! Хасталик мени қийноққа олган тунларда тушимга кўпроқ аяжоним кирадилар, пешонамни силайдилар. Дадажонимни ҳам кўраман, лекин улар мени чорлашмайди. Хирургларнинг қўлларидан омон чиқаётганимнинг ишораси шундадир.

Бунга ўхшаган ҳолатларни “Шайтанат”да баён қилганман:

“Элчин тўппонча оғзидан сачраган оловни кўрди, сўнг… чуқур қудуққа ағанади. Юраги қинидан чиққудай бўлиб шитоб билан тубсизлик сари учаверди. Учаверди, учаверди… қудуқнинг тубидан эса дарак йўқ. Сўнг… қоронғулик чекиниб, атрофи ёриша борди. Ғалати манзаралар кўринди. Кейин бирдан… харобгина бостирма ёнида ота-онасини кўриб, титраб кетди. Волидайн тажрибахонада киядиган оқ либосларида эдилар. Элчин шум хабарни эшитибоқ мактабдан етиб келганида улар қўланса ҳидли тажрибахонада шу кийимда, жонсиз ҳолатда ётар эдилар. Уларнинг кимёвий тажриба ўтказаётиб заҳарланишганини кейинроқ билди. Шу пайтгача бирон марта бўлсин “заҳарланишганмиди ё ҳасадчи ҳамкасблари заҳарлашганмиди?” деб сира ўйламаган эди. Ҳозир тубсизлик сари учиб бораётганида нечукдир шу савол хаёлига келди. Пича тўхтаб, сўроғини сўради, аммо жавоб ўрнига бошқа гап эшитди:

– Сен бу ерда тўхтама, сени Ноила кутяпти, – деди онаси жойидан жилмай.

– Нима учун бу хароб бостирмада яшаяпсизлар? – деб сўради Элчин.

– Ҳар ким амалига яраша ажр олар экан, – деди отаси.

Элчин бу гапнинг маъносини тушунмади.

– Мени ахийри отишди, – деди Элчин. – Ойи, эсингиздами, қамоқдалигимда келиб, бошимни силардингиз, ўзим ҳимоя қиламан, дердингиз?

– Ҳимоя фақат Яратгандандир. Биз Тангримнинг хоҳиши билан сени ҳимоя қилар эдик. Бизга берилган бундай ҳуқуқ кучи бугун қирқилди. Биз сендан ҳар он дуолар кутдик. Ақалли бир мартагина пешананг саждага тегиб, ҳаққимизга дуо қилсанг, бизларни бу хорликдан оз бўлса-да, қутқарар эдинг.

– Имконим бўлмади.

– Имкон ўз қўлингда эди. Сен ҳам биз каби Тангридан йироқлашдинг. Бўлди, бас, тўхтама, энди Қиёматда дийдор кўришамиз.

– Мен… ўлдим… энди сизлар билан бирга бўлишни истайман.

– Йўқ, болам, бу бахтдан бизлар бенасибмиз.

…Бу аёвсиз ҳукмни эшитиб, Элчин инграб юборди. Куёвининг ҳаракатсиз гавдаси узра энгашган Асадбек шу аламли, азобли инграшни эшитган эди…

…Ота-онаси бағрига сиғмаган Элчин яна уча бошлади. Сўнг яйдоқ далада, ўтлари, чечаклари топталган кенгликда Ноиласи кўринди. Ўша кўйлакда, аммо… кўкрагида қонли доғ йўқ. Ўша пичоқ… кўкрагида эмас, қўлида… учидан қон томиб турибди. Қамоқда эканида, тушларида кўрганида бу кўйлакда қонли доғ бўлгувчи эди. Энди эса топ-тоза…

– Ноилам, ниҳоят келдим, энди ҳамиша бирга бўламиз. Отишганидан хурсандман. Лекин афсусим ҳам бор… Охиригача қасос ололмадим. Фақат биттасини ўлдирдим… Нега индамайсан, Ноила?

– Биттасини ўлдирдингиз… бир бегуноҳ бокира қизни эса, булғаб ташладингиз. Бу камми сизга?!

– Бу – қасос, Ноила! Ахир эсингдами, тушларимга кириб, қасосга ундар эдинг?

– У мен эмас эдим.

– Нима учун бундай деяпсан, тушларимга киргучи сен эдинг!

– Йўқ, адашяпсиз, у – қалбингиздаги шайтон эди. Менинг қиёфамга кириб сизга кўринар эди. Ўйлаб кўрмадингизми, бир қизни булғашга мен сизни даъват этишим мумкинмиди? Мен сизни ҳеч ёмонликка қараб ундаганманми? Мана бу топталган чечакларни кўряпсизми? Буларнинг бари булғанган қизлар. Зайнаб ҳам бир куни шу ерга келади. Мен сизни деб бир неча дақиқага турдим, ҳадемай яна чечакка айланаман.

– Мен келдим, Ноила, у дунёда зурриёдим қолмади. Ёлғиз ўғил эдим, уруғимиз қуриди.

– Фарзанд кўришни ўзингиз истамадингиз, ёшликда ўйнаб қолайлик, дедингиз. Ўйнаб-ўйнаб шу мартабага етдингиз.

– Гуноҳларим кўп, биламан, Ноила, энди иложсизман. Энди биз бирга бўламиз.

– Йўқ, сизнинг жойингиз бошқа. Сиз изингизга қайтасиз.

– Ноила, мени ота-онам ҳам ҳайдашди, сен ҳайдама. Мен энди айрилиқ азобига чидай олмайман.

– Сизни ҳайдовчи мен эмасман. Сиз Зайнабга қайтинг.

– Ундай дема, Ноила, қайтмайман. Ҳайдама мени… Биламан, сенинг олдингда гуноҳкорман.

– Сиз Аллоҳ олдида гуноҳкорсиз. Мен сиздан розиман, аммо Аллоҳ рози бўладими-йўқми, билмайман. Қайтинг!

– Ҳайдама! Ноила!

– Сизни ҳайдагувчи мен эмасман.

Шундай деб Ноила кўздан йўқолди – чечакка айланди. Элчин фарёдли овози билан чақирди:

– Ноила!

Унинг ноласи саҳро бағрига томган томчи каби самарасиз бўлди. Кўкрагида алам илони тўлғониб, ингради.”

* * *

Ўшанда бир дўстимни ранжитганман, ранжитишга мажбур бўлганман. 3 ноябрь куни дадажонимнинг аҳволлари янада оғирлашиб, “Тез ёрдам” чақирдим. Ўша пайтда дўстим келиб, “Балконимга ясатган ромни ўрнатиб беринг”, деб илтимос қилди. Шу онда врач чиқиб, “Дадил бўлинг, хафа бўлсангиз ҳам айтаман, эрталабгача бормайдилар”, деди. Бу ҳукмни дўстим ҳам эшитди. Врачнинг гапи эсимни тескари қилиб юборди. Юрагим тўхтаб қолгандай бўлди. Врачнинг гапи Қори аканинг огоҳлантиришини ҳукмга айлантирди. Бўғзимга бир нима тиқилди, тақдир ёзуғига бўйсинишдан ўзга чорам йўқ эди. Шу ҳолда турганимда ўша дўстим “Эртага ўрнатиб беринг, индинга менинг вақтим йўқ”, деди. Чорасизликдан эзилиб турган юрагим бир қалқиб тушди. “Бугун ҳам, эртага ҳам бора олмайман”, дедим. У вазиятни тушуниб, менга руҳий далда бериш ўрнига “Вой-бў, бир марта ишим тушувди, тарозига соласиз-а”, деб бурилди… Жанозага келмади… Ўзи тирик, қалби ўлик дўстдан ажралиш шунақа бўларкан.

Дадажонимнинг жанозалари ўзлари ишлаган, обод қилган мактабнинг рўпарасидаги Кўкча масжидида, 4 ноябрь, Жума намозидан сўнг ўқилди. Ўзлари севган мактабнинг яқингинасида, шайх Зайниддин бува зиёратгоҳининг пойида ётибдилар…

 
Дадам ўлди,
гўё чўкди тоғ,
шамол йўли очилиб кетди.
Қучоқладик бир-биримизни,
ўткир совуқ
суякка етди.
Шундагина англадик, қандай
оғир бўлган унинг аҳволи,
Тоғдай жисми билан у тўсиб
турган экан барча шамолни.
Бўшлиқ эзди юрагимизни,
Оғушида сўзлатди қайғу:
“Биз ғафлатда яшар эканмиз.
Қандай улуғ одам эди у”
 

(Шавкат Раҳмондан).

Шомдан кейин акаларим, бошқа ҳассакашлар уйларига кетишди (Авваллари марҳумнинг яқинлари тобут олдида ҳасса ушлаган ҳолда борардилар. Баъзи жойларда бу одат ҳали ҳам бор. Дарахт навдаларидан таёқ ясаб олишади. Дафн маросими тугагач, ҳассалар қабр тепасига ташланади. Тошкент томонларда бу одат энди йўқ, лекин “ҳассакаш” атамаси “дардкаш” – “ҳамдард” маъносида сақланиб қолган. “Ҳассакаш” араб ва форс тилидаги сўзлардан ясалган, олдинда йўл бошлаб борувчи маъносини англатади. Тўй маросимида хизмат қилувчи қариндошлар, яқинлар ҳам “ҳассакаш” аталади). Хуфтондан сўнг кўча эшигини ёпиш учун бордим. Эшикни беркитишга, айниқса қулфлашга қўлим бормади. Дадажоним худди эшик ортида маъюс тургандай эдилар. Кўчага чиқиб Кўкча томонга қараб турдим. Ҳолатимни сездилар шекилли, аяжоним чақирдилар. Эшикни қия ёпдим, қулфламадим. Субҳи содиқда туриб, эшикни очиб қўйдим. Бу вазифани ҳамиша дадажоним бажарардилар. Энди бу иш менинг зиммамда эканини англадим. Ўшандан бери эрта тонгда дарвозага яқинлашаман, Ўз паноҳида асрагани учун Тангри таолога шукрларимни изҳор этгач, эшикни очаман, ўзимизга, қўшниларга ҳаловат беришини сўраб дуо қиламан.

1988 йил 5 ноябрдан эътиборан менинг кун тартибим ўзгарди. Аввал барча ухлагандан кейин ёзув столига ўтирар эдим. Баъзан тонгга қадар жойимдан жилмасдим. Дадажоним туриб, бомдодни ўқиганларидан кейин мен уйқуга ётардим. Тонгда кўча эшигини очиш вазифаси зиммамга тушгач, ижод вақти ҳам тонгга кўчди. Энди хуфтондан сўнг уйқуга ётиб, субҳи козибдан аввалроқ, тунги учда туриб иш бошлашга одатландим. Тенгдошларим эрталаб ухлаб ётишимни гапириб, масхара ҳам қилишарди. Айниқса, наҳордаги тўй ёки маърака ошига кечиксам, уларга гап топиларди. 1988 йилдан эътиборан кулишларига асос қолмади.

Отанинг ёки онанинг ёки икковининг хасталаниб ётиб қолиши бемор учун ҳам, унинг фарзандлари учун ҳам ҳаётдаги энг асосий имтиҳонлардан бири саналади. Хазонрезги фаслига кирган қарияларнинг Аллоҳга илтижо қилиб: “Селдай келиб, елдай олсин жонимни” ёки “Илойим ётқизиқлиқ қилмасин” ёки “Қариганимда бошқаларга муҳтож қилма”, деган дуоларини эшитиб турамиз. Ажал фариштасининг бирданига келиб, осонгина жон олишини ҳамма истайди. Яширмайман, менинг бу кунлардаги умидим ҳам шу. Пешонаси саждага қўйилганича жон берганларга ҳавас қиламан. Афсусларки… пиёласига тўлдирилган ароқнинг иккинчи қултумини ютолмай жон берганлар ҳам, ўйнашининг уйида жағи очилиб, кўзлари олайиб қолганларни ҳам эшитганмиз. Европадаги тунги ресторанларнинг томи босиб қолгани, ўнлаб ёшларнинг ўлгани ҳақида ҳам хабарлар тарқатиб турилади.

Гап қандай жон беришда эмас, боқий дунёга покиза руҳ билан боришда, иймон калимасини айтишга улгиришда. Қандай жон бериш одамнинг истаги билан эмас, тақдир ёзуғига ёзилган Аллоҳнинг амри билан бўлади. Хасталикка одамлар турлича муносабатда бўладилар. Бировлар “Қилган гуноҳларининг жазоси” сифатида қарайди. Бировлар эса “Аллоҳ менга оғир хасталик бериб синаяпти”, дейди. Қайси бири тўғрилигини ҳам Яратганнинг Ўзи билади. Қудсий ҳадисда марҳамат қиладики: “Эй бандаларим, Мен бир мўъмин бандамни (бирон касаллик билан) мубтало (имтиҳон) қилсам ва Менинг (мубтало қилганимни) ўзини зиёрат этиб келувчиларга шикоят қилмаса, Мен у бандамни асирлар қаторидан (жаҳаннам асирлари ёки турлича касаллик асирлари қаторидан) халос этаман”. Яна айтадики: “Эй бандаларим, Мен бандаларимдан бирортасининг баданига ёки боласига ёки мол-дунёсига мусибат юборсам, у Менинг мусибатимни сабр билан кутиб олса, Мен Қиёмат кунида унинг номига тарози тикишдан ёки унинг амал дафтарини очишдан ҳаё қиламан (чунки унинг амаллари тарозига сиғмайди, амал дафтарини Мен фазли карамим билан нуқсонларини беркитаман) ва азоб бермайман”.

Булардан шундай маъно оламизки, хасталик сабр имтиҳони экан. Бу ўринда фақат бемор эмас, фарзандлар ҳам сабр имтиҳонидан ўтадилар. Қуръони Карим оятларига диққат қилайлик:

“Биз инсонни ота-онасига яхшилик қилишга буюрдик. Онаси унга қийналиб ҳомиладор бўлиб, не азобда туққандир. Унга ҳомиладор бўлиш ва уни (сутдан) ажратиш (муддати) ўттиз ойдир. Энди у қачон вояга етиб, қирқ ёшга тўлганида: “Парвардигорим, мени Сен менга ва ота-онамга инъом этган неъматингга шукр қилишга ва Ўзинг рози бўладиган яхши амалларни қилишга муваффақ этгин ва Ўзинг мен учун зурриётимда ҳам яхшилик қилгин (яъни фарзандларимни ҳам аҳли солиҳ бандаларингдан қилгин). Албатта, мен Сенга (қилган барча гуноҳларимдан) тавба қилдим ва албатта, мен мусулмонлардандирман”, – деди (Аҳқоф сурасидан).

“Роббинг фақат Унинг ўзигагина ибодат қилишингни ва ота-онага яхшилик қилишни амр этди. Агар ҳузурингда уларнинг бирлари ёки икковлари ҳам кексаликка етсалар, бас, уларга “уфф” дема, уларга озор берма ва уларга яхши сўз айт. Икковларига меҳрибонлик ила хокисорлик қанотингни пастлат ва “Роббим, алар мени кичикликда тарбия қилганларидек, уларга раҳм қилгин”, деб айт” (Исро сурасидан).

Ота ёки она ёки иккови тўшакка ётиб қолгудай бўлса, фарзандлар “Уфф” демасликлари, балки уларга чиройли хизмат қилишлари лозим экан. Узоқ ётиб қолган беморга қараш осон эмас. Бировлар чидам билан қарайди, кимдир бурнини чийиради, бошқаси “уфф”лайди. Беморнинг зийрак нигоҳи барча ҳолатни сезиб туради. Шунга яраша дуо қилади. Беморнинг дуосини ижобат қилишга Аллоҳнинг ваъдаси бордир.

Ўтган йиллардан мисол: қариб қолган отанинг бир ўғил ва бир қизи бор. Ўғилнинг турмуши тўкин, жамиятдаги мавқеи ҳам баландроқ. Қизининг оиласи бир амаллаб кун кўради. Ота хасталаниб касалхонага тушганида бу фарзандларнинг меҳр-оқибати аниқ кўринади. Ўғил ишда банд эканлигини баҳона қилиб кам келади. Ўғилнинг меҳри шундай бўлгач, оиласиники қандай бўларди? Қиз эса кунда икки-уч қатнайди. Шунда ота қўлларини баланд кўтариб, қизни дуо қилади. Қиз кетгач, жони узилади. Ўша дуо – отанинг розилиги эди. Аллоҳ ҳам ундан рози бўлди. Ўғилнинг оиласидан барака кўтарила бошлади. Бошига кўп ташвишлар тушди. Қариганида фарзандлари ёнида бўлса ҳам, сутга ивитилган бир қошиқ нонни оғзига тутгувчи меҳрибон топилмади. Касалхона фаррошининг қўлида жон берди. Фаррош мусулмонлик қоидаларини билмагани сабабли жағлари, оёқ-қўллари боғланмай, ғассолни ҳам анча қийнади. Ғассол қанча уринмасин, жағ очиқлигича кетди. Бемор ота дуосини олган қизнинг оиласи эса кундан-кун яшнай берди. Қиз кексалик ёшига етганида, хасталанганида фарзандлари қўлларида кўтариб юрганларини ўзим кўрдим. Жон беришлари ҳам мўъжиза каби юз берди. Фарзандлари даврасида, гапларидан адашмай, яхши насиҳатлар қилиб, бир нафас билан енгилгина жон бердилар.

Шу кунларда, шу дақиқаларда ҳам кимнинг отаси ёки онаси шифохонада ётгандир. Уларни йўқлаб ҳар куни боряпмизми? Билишимиз лозимким, уларга докторнинг дориси эмас, бизнинг иссиқ юзимизни кўриш даводир. Кунда бир борамизми? Нима учун икки марта бормаймиз? Борганда ҳам неча дақиқа ўтирамиз? Ўн дақиқами ё ярим соатми? Ҳа… биз ишга банд одамлармиз. Ишимиз кўп. Энди диққат қилайлик: ишимиз кўп, аммо ота-онамиз кўп эмас. Биттагина! Бугунги ишни эртага бажарсак ҳам бўлади. Бугунги мажлисга кирмаслик ҳам мумкин. Бироқ ота-она ғанимат, бугун кўргани келолмасангиз эртага иссиқ юзларини эмас, совуган жасадларини кўришингиз мумкин. Аллоҳ! Аллоҳ! Ҳар нафас ғанимат, ҳар дақиқа ғанимат. Дийдор онларини қўлдан чиқарсангиз то ўлгунингизча армонда яшайсиз. Қиёматда қандай ҳолда дийдор кўришасиз? Жаннатда жам бўласизми ота-онангиз билан ёки дўзахда армон ўтида ёнасизми?

Азизим, эҳтимол шу сатрларни ўқиётганингизда отангиз ёки онангиз шифохонададирлар. Аллоҳ уларга шифо берсин. Сиз эса… қўлингиздаги китобни қўйинг. Уларни йўқлашга шошилинг, ҳузурларига боринг, дуоларини олинг. Эҳтимол ота-онангиз соғдир (ҳамиша соғ бўлсинлар), аммо бошқа маҳаллада ёки бошқа шаҳарда яшашар. Бошқа шаҳарда бўлишса қўнғироқ қилинг, ёки икки оғиз ширин сўзингизни оқ қоғозга тушириб, йўлланг. Бу ҳам савоб…

Сабр имтиҳонидан ўтган фарзандлар Аллоҳнинг марҳаматига эришадилар. Мен, акаларим, опаларим, жиянларим шундай мартабага эриша олдикми? Бу ҳам бизларга маълум эмас, шундай даражага етказишни Аллоҳдан илтижо қилиб сўраб яшаяпмиз. Атрофимиздаги воқеаларни кузатганда кўриб, ёки бошқалардан бундай мартабага эриша олиши гумон бўлган фарзандлар ҳақидаги гапларни эшитиб, афсусланаман. Фарзандларнинг нодонликларидан афсусланаман. Булар ҳақида ҳам кўп ўйлайман, айрим издиҳомларда ёшларга ибрат бўлсин учун, гапириб бераман.

Бир биродаримиз кўзида ёш билан айтиб эди: отаси хаста экан. Катта акаси ақиқа маросимига тайёрланаётган экан. Бизда бунақа одат кўп учрайди. “Отам (ёки онам) кўриб қолсинлар”, деб тўй ёки бошқа маросимни тезлатамиз. Бу, албатта, яхши ният. Аммо бу ният ортида “отам (ёки онам) ўлса, тўйим қолиб кетади (ёки тўйга атаганларим азага ишлатилиб кетадими)” деган ҳадик ҳам бўлади, буни яширмайлик. Хуллас, биродаримизнинг акаси ақиқа дастурхонига олинажак неъматларни рўйхат қилиб ўтирганида хаста ота “қуюлтирилган ширин сут ҳам олиб келгин”, деб илтимос қилибди. Шунда нодон ўғил ўйламай-нетмай “Бунақа сут ҳозир отлиққа йўқ, қаердан топаман”, дебди. Хаста ота индамабди. Ўша пайтда бу нарсанинг топилиши чиндан ҳам қийин эди. Аммо ўғил отанинг кўнгли учун “албатта топамиз”, деса кифоя эди. “Худонинг марҳаматини қарангки, – дейди биродаримиз, – акамнинг бу гапларидан ранжиб турганимда бир дўстим дадамни йўқлаб, иккита нон билан ўша сўралган қуюлтирилган ширин сутдан олиб келди. “Мана, дада, сўраганингиз, очиб берайми?” деб сўрадим. Дадам банкани қўлларига олиб, худди гўдак бошини силагандай силардилар-да, “кейин очасан”, дедилар. Ақиқадан сўнг дадам ҳушларини йўқотдилар ва кўп ўтмай бу фоний дунёни тарк этдилар. Аёллар дадам истаган қуюлтирилган сутни очиб, ширинликлар пишириб, маърака дастурхонига қўйдилар…”

Шунга ўхшаган воқеалар оз бўлса ҳам учраб туради-ки, ундан кўз юммоқлик мусулмон боласига хос эмас. Ота-оналарини иззат қилувчиларни ҳаётда кўп учратамиз ва бундан кўнгилларимиз шодланади. “Менинг фарзандларим ҳам шундай солиҳ бўлсин”, деб ният қиламиз. Ният қилишимиз яхши, аммо шунинг ўзи кифоя эмас. Фарзанднинг олижаноб, фазилатли бўлиши фақат унинг насл-насабига тааллуқли бўлиб қолмайди.

Баъзи беморларнинг нафси ниманидир талаб қилади. Бу талаб кўпинча ўткинчи бўлади. Ўша нарса топиб келинганда егиси, ичгиси келмай қолади. Бобур Мирзо ўлим тўшагида ётганларида Андижон қовунини егилари келган экан. Баъзи беморларнинг хаёллари чалғиб қолади. Нима даъво қилаётганларини ўзлари ҳам билмайдилар. Ҳикматхон катта бувимизнинг бетобликларини эшитиб, Тўйтепага бордим. Овқатланиб ўтирган эканлар. “Келиним менга гўшт бермайди”, деб нолиб қолдилар. Шўрванинг сувини ичиб олганлар, битта картошка билан иккита сергўшт устихонга ҳали навбат келмаган… Фотимахон янгамиз бу гапдан уялиб кетдилар. Мен бу қарилик сабабидан хаёлнинг чалғиши эканини айтиб, хижолатликдан чиқаргандай бўлдим. Агар киши соғ пайтида шундай деса, туҳматга киради ва унга жавобан бир нима дейиш мумкин. Лекин бу андишали ҳолатни сабр сукути билан енгиш, беморга норизо сўз айтмаслик, кўнглини оғритмаслик керак бўлади.

Ўз уйида фарзандларининг меҳрибонликларини кўриб ётган беморни бахтли дейиш мумкин. Чунки айни дамда “Қариялар уйи” деб номланмиш жойларда ўз ўлимларини кутиб ётган беморлар ҳам бор. У бечораларнинг фарзандлари ҳақида нима деймиз? Бундан ўттиз-қирқ йил аввал бундай уйларда ўзбекларни кўрсак ажабланардик. Энди ажабланмайдиган бўлиб қолдик. Ҳолбуки, биз ажабланиш нима экан, фарёд уришимиз керак! Отаси ёки онасини шундай жойга юборган аблаҳнинг ёқасидан олишимиз керак. Ўша аблаҳ қайси биримизнинг яқин қариндошимиз, ён қўшнимиз, ёки маҳалладошимиз, ёки бирга ишлайдиган ҳамкасбимиз-ку? Нега индамаймиз?

Биз жамиятдаги ана шундай фожиага шоҳидмиз. Нечун жиммиз? Нечун бундайлар билан муроса қиламиз? Нечун уларнинг дастурхони атрофида ўтириб, таомидан еймиз? Сиз қариялар уйидаги бечораларнинг кўзларидаги ёшларни кўрганмисиз? Кўрмаган бўлсангиз, тасаввур қила оларсиз? “Ота-онанинг йиғлаши боладан норози бўлганларидан далолат беради ва бу эса катта гуноҳлардандир”, деган ҳадиси шарифни била туриб, нечун уларни огоҳ этмаймиз? Ота-онага оқ бўлиш гуноҳларнинг энг катталаридан бири эканлиги ҳақидаги Расулуллоҳнинг (с.а.в.) муборак сўзларини нега етказмаймиз у нодонларнинг онгига?