Текст книги "Көрүдьүөстэр"

Валентина Григорьевна Сивцева
Көрүдьүөстэр

«Завтра приехали!»

Устудьуоннуу сылдьан, тутар этэрээккэ үлэлээн кэлэн иһэн, деканакка таарыйан ааспыппыт. Деканы солбуйан олорор преподаватель: «Когда приехали, девочки?» – диэн ыйыппытыгар, дьүөгэм Натааһа улахан баҕайытык: «Завтра приехали!» – диэн баран, ып-ырааһынан көрөн кэбиспиттээх. Бу түһүмэх саха дьоно улуу нуучча тылын кытары алтыһыыбыт туһунан…

«Во саду ли, в огороде…»

Зона кэнсиэригэр монтер Валерка музыкальнай нүөмэр толорор. Аатын эппиттэригэр киирэн устуулугар олорон, балалайкатын настройкалаан тырыыҥкалата түһэн баран, дьоһуннаахтык туран, бэйэтин нүөмэрин бэйэтэ биллэрэр: «Нуучча народнай ырыата «Бассадуули».

* * *

Автобус тохтобулугар турар уолтан нууччалар: «Бириэмэ төһөнүй?» – диэн ыйыппыттар. Уол чаһытын көрбүтэ: 7 чаас буолуо 15 мүнүүтэ хаалбыт эбит. Уол төбөтүн иһигэр тылбаас бары варианнарын эргитэн көрдөөбүт да, тугу да тобулбатах. Онон ыксаан: «7 часов не хватает 15 минут!» – диэн балаһыанньаттан тахсыбыт.

* * *

Хотугу улуус биир дэриэбинэтэ. Кыракый кыысчааны аҕата, дьыссаакка илдьээри таҥыннаран баран, сиэбигэр сурук укпут. Мантыгын баспытааталгар хайаан да көрдөрөөр диэбит. Кыыс тук курдук иитээччитигэр аҕатын илдьитин тиэрдибит. Онто маннык диэн сурук эбит: «Киэһэ кыспын таҥыннаран баран, таһаран бэйэтин ытан кэбиһин». Аҕата нууччалыы оскуолаҕа үөрэммит буолан, төһө сатыырынан сахалаабыт дьүһүнэ эбит.

* * *

ГАИ инспектора боротокуол толорор: «Ханна үлэлиигин?» Тутуллубут киһи: «Аэропорка». Инспектор: «Тугунан?» Тутуллубут киһи: «Ээ, радиспын». Инспектор: «Ясно». Салгыы суруйар. «Илиигин баттаа», – диэн баран, кумааҕытын киһитигэр биэрэр. Тутуллубут киһи көрбүтэ: «Должность: эротист аэропорта» диэн сурулла сылдьар эбит.

Ол инспектор биирдэ атын киһини туппут. Эмиэ доппуруос саҕаланар.

– Ханна үлэлиигин?

– Бэкээринэҕэ.

– Онно тугунан?

– Куул эҥин тэбиибин.

Инспектор: «А, ясно, кулетряс», – диэн боротокуолга киллэрбит.

* * *

Милииссийэлэр биир мас кэрдээччи нууччаны хаайбыттар. Докумуоннарыгар «специальность» диэн графаҕа «Дровосек» диэн суруллубут үһү. Тойонноро мөхпүт: «Дьиикэйдэр! Бу туох остуоруйа Дровосегын хаайдыгыт?! Лесоруб диэн тыл баарын билбэккит дуо?!»

* * *

Арай биирдэ автобуска айаннаан иһэбит. Инники эрээккэ биир эмээхсин олорор этэ, арай эмискэ автобус араҕан эрдэҕинэ, ойон туран: «Уой, тохтоновите, пожалуйста, мне тут падать надо», – диэбитигэр, суоппар, нуучча киһитэ, өйдөөн тохтоото ээ.

* * *

Биһиги дэриэбинэбитигэр биир ветеринар киһи баар, Баһылай диэн. Ол киһи администрацияҕа үлэтин түмүгүн отчуоттуур. Бэйэтэ юмордаах баҕайы киһи. Биир сырыыга, сүөһүтүн өлүүтэ элбээн, аакта суруйан аҕалбыт. Администрация специалистара, мөҕүөхтээх дьоно, ааҕан баран, күлэн өлө сыспыттар. Биир ынах быатыгар эриллэн, моҥнон өлбүт. Ону аактаҕа ветеринар маннык суруйбут: «Не от хорошей жизни корова покончила жизнь самоубийством (через повешивание)». Онтон биир тарбыйах ыстаҥалыы сылдьан, иһин хайа түһэн кэбиспит. Онтубут аактата маннык эбит: «Теленок умер от радости, прыгал-прыгал и порвал себе живот». Ону хонтуораҕа үлэлиир эдьиийим: «Дьиҥинэн, грамотнай бөҕө, үөнэ баппат», – диир.

* * *

Оҕо сылдьан, куоракка күрэхтэһиигэ киирдэххэ, остолобуойга толуонунан аһыыбыт: кэтилиэт, мокоруон, килиэп, компот. Харчы ордугар тахсан, уулуссаттан икки мороженай ылан сиигин. Биир күн кассир балыйда. Харчым тобоҕо икки мороженайга тиийбэт. Мин наһаа абардым.

– Дай добычу!!! – уонна илиибин уунан баран, турабын. Кассир ыксаан, уолаттарбыттан ыйытар. Мин сахалыы уолаттарбар:

– Миигин оҕо диэн бу нуучча чүөчэтэ балыйар. Харчым ордугун биэрбэт, – диибин. Онтон билбиппит баара: бүгүн кэтилиэт буолбатах, «шницель из свинины» үһү. Сыаната ыараан, мороженайбар харчы тиийбэт эбит. Мин көрдөхпүнэ, кэтилиэт кэтилиэт курдук.

* * *

Нууччалыы иитиилээх саха быраастара ыарыһахтыын кэпсэтиилэриттэн.

Бороҕон балыыһата.

Быраас: Эн ойоҕун (ойоҕоһуҥ) ыалдьар дуу?

Ыарыһах: Ээ, ыарытыйар.

Быраас: Эн көссүн (көхсүҥ) ыалдьар дуу?

Ыарыһах: Суох, суох, көссүүм суох.

С.Н. Платонов кэпсээннэриттэн

* * *

Эдьиийим оҕотун абитуралата үрэх баһа дойдуттан кэлбитэ. Арай «Столичнай» рынок аттынан ааһан иһэн, «Вулканцех» диэн суругу көрөн: «Хата, бу буулка сыаҕар киирэн, бурдук аһа атыылаһыах», – диэн дьылыс гынаат, төттөрү ыстаммыттаах.

* * *

Дэриэбинэттэн үөрэххэ туттарса кэлбит бырааттыылар маҕаһыыҥҥа киирбиттэр. Тоҥ нуучча атыылааччыны көрөн, харчыны хайдах бытарытары толкуйдааһын буолбут. Биир бэйэтэ нуучча көрүҥнээх уол тиийэн бытарытар буолбут. Бааһынай уол кассаҕа тиийэн, харчытын остуолга ууран баран: «Вдребезги», – диэн палк гыннарбыт.

* * *

Ахсыс-тохсус кылааска үөрэнэ сылдьан, табаарыспынаан военкомакка диэн куоракка киирдибит. Биир кабинекка киирэ сылдьан баран, киhим сирэйэ дэлби кытаран таҕыста. Быраас: «Встань на носочки», – диэбитигэр, табаарыhым өс киирбэх наскытын устан баран, онтун үрдүгэр турунан кэбиспит.

* * *

Сэттэ уонус сыллар бүтүүлэрэ. Совхоз бастыҥ үлэһиттэрэ дойдубут тэбэр сүрэҕэр улуу Москуба куоракка ВДНХ-ҕа тиийбиттэр. Үөрүү-көтүү, сонурҕааһын, долгуйуу бөҕөтө. Быыһыгар кэһии хомуһаллар. «Детскэй мир» маҕаһыыҥҥа бараары, суолу ситэри туоруу иликтэринэ, светофор кыһыл уота умайбыт. Ону кытары даҕаспытынан муҥунан испит «Волга» иннилэригэр хорус гына түспүт. Иһиттэн багдаллыбыт күтүр улахан нуучча түөһүллэн тахсан, саамай кэнники иһээччи дьахтарга: «Что, Матрена, жить надоело?!» – диэн үөхсэ-үөхсэ ынан тиийбит. Дьахталлар куотар аакка барбыттар. Ол күнү быһа суолу кэнникинэн туораан испит дьахтар санаарҕаабыт курдук сылдьыбыт. Киэһэ хойут салайааччытын нүөмэригэр сэмээр тоҥсуйан киирэн ыйыппыт:

– Ити нуучча мин ааппын хантан билэрэ буолуой? Күнү быһа толкуйдуу сатаан кэбистим да, олох билбэт киһим ээ…

Түбэспитэ баар ээ, ол дьахтарбыт аата Мотуруона диэн эбит.

* * *

Питергэ саҥа сылдьар биир саха уола мороженай ылаары турбут. Уочарат бөҕө үһү. Ол турдаҕына, биир нуучча кэлэн: «Тоже эскимо?» – диэн ыйыппыт. Онуоха биһиги уолбут: «Нет, нет, якут», – диэбит. Эскимоскун дуо диэн ыйытта дии санаабыт.

* * *

Биирдэ Кэбээйи тыатыгар ойуур баһаара турбут. Онуоха отчуттар биир оҕонньору чугас баар нууччаларга уонна дэриэбинэҕэ баран тыллаа диэн ыыппыттар. Арай нууччалар, тугу да билбэт дьон, аһыы олорбуттар, ааннара эмискэ тэлэллэ түспүт да, саха оҕонньоро дьөгдьөрүс гына түспүт уонна хаһыытыыр үһү: «Там горит! Хорошо горит! Пускай горит!» – уонна ойон тахсан баран, салгыы сүүрэ турбут. Нууччалар тугу да өйдөөбөтөхтөр, ол да буоллар, таһырдьа тахсан көрбүттэрэ, ынырыктаах ойуур баһаара кинилэри туһаайан иһэр үһү. Турар бэйэлэрэ нэһиилэ куотан эрэ биэрбиттэр. Кэлин ол оҕонньортон тоҕо итинник диэбиккиний диэтэхтэринэ: «Онно баһаар буола турар, ынырыктык умайар уонна ким да суох, ким да умулуннарбат», – диэн этэ сатаабытым диир үһү.

* * *

Бырааттыылар биир үчүгэй бырааһынньык кэнниттэн сарсыарда маҕаһыыҥҥа тиийбиттэр. Кыралаан ону-маны ылбыттар, бэрэдэбиэс, нуучча кыыһа: «Молодые люди, что вам еще?» – диэн ыйытар. Ону тыаттан аҕыйах хонукка киирэ сылдьар, нуп-нуучча көрүҥнээх бааһынай уол: «Туус», – диир. Анарааҥҥыта өйдөөбөт: «Что-оо?» Уол: «Ту-у-ус!» Кыыс: «Не поняла, еще раз повторите, пожалуйста», – диир. Биһиги киһибит санаатын түһэрбэт, бэрэдэбиэс, өйдөөн быстан биэрбэтиттэн сүрдээҕин кыыһыран туран: «Ну, ту-у-узз!!!»– диэн саайбыт.

* * *

Эмиэ бырааттыылар биир нуп-нуучча көрүҥнээх тыаттан киирэ сылдьар табаарыстарын кытта тобус-толору симиллэн, автобуһунан айаннаан иһэллэр. Кондуктор, нуучча дьахтара, кыбылла-кыбылла бырааттыыларга астаран кэлбит, уолаттар бары билиэт ылбыттар эбит, арай били табаарыс ылбакка хаалбыт. Кондуктор: «Молодой человек, Ваш билетик?» – диэн ыйытар. Уол улахан баҕайытык: «Аһа, щас заплАчу», – диир үһү.

* * *

Сэбиэскэй кэм. Нуучча тылын уруогар учуутал Баасканы дуоскаҕа ыҥырар уонна бэриллибит тылы падежтарынан уларытарга сорудах биэрэр. Бааска дуоскаҕа «школа» диэн тылы суруйар. Именительнэй падежка тылын сөпкө туруоран баран, салгыы билбэт буолан, дуоска иннигэр туран хаалар. Учуутал иккини туруораары ыксаппытыгар: «А йаа зынаайу аниктоты про падежей», – диэн саайар. Учуутал кэпсээ диэбитигэр, киһибит: «Испирибээ быыл именительный, потуом я предложный, она даательный, я тварительный, а она радительный, причем я винительный», – диир уонна килиэ-халаа көрүөлүүр. Онно кыыһырбыт учуутал Баасканы директорскайга соспут. Киһилэрэ ытаан аҕай кэлбит. Ол оннугар иккини ылбатах этэ.

* * *

Арай биирдэ Оржанкаҕа биир дойдулаахпын көрүстүм. Киһим нууччалыы үчүгэйдик билбэт буолан, миэхэ көмөлөһүннэрэн наадаларын ылла. Саҥа атыыны-тутууну «Волна» кафеҕа олорон олохтоохтук сууйдубут. Арай туран дьиэлээри гыммыппыт, хайы-сах милииссийэлэрбит кэлэн тураллар эбит. Биһигини тараччы тутан ылан, массыыналарыгар уган кэбистилэр. Мин, холуочук киһи, ону-маны быһаара сатыыбын да, дьонум күргүйдээн ынырыктар. Арай истибитим, биир дойдулааҕым илиитинэн далбаатыы-далбаатыы: «Я умный, я умный», – диэн нууччалыы сатыыр. Ол аата өйдөөхпүн дии сатыыр дьүһүнэ эбит.

* * *

Биир убайым, кыра сылдьан, дэриэбинэттэн оройуон киинигэр бараары, суолга турбут. Хастар да эбит, эмиэ бэйэтин кытары саастыы уолаттар. Ол турдахтарына, «Камаз»-таах нуучча кэлэн тохтообут. Уолаттар туох диэхтэрин билбэккэ турбуттар, убайым, саамай сытыылара, ыйыппыт: «Куда идешь?» Суоппара: «В Чурапчу», – диир үһү. Убайым: «Врешь?» Суоппар: «Да, не вру я». Убайым: «Врешь гаварю». Суоппар: «Вам что, делать нечего?!» – диэн баран, аанын саптан, газтаан кэбиспит. Уолаттар туран хаалбыттар. Убайым: «Ити аата хайдах буоларый?» – диир үһү. Ону биир табаарыһа саҥата суох туран баран: «Эн берешь? диэхтээх этиҥ, ону врешь диэтиҥ», – диэбит, наадалаах кэмҥэ саҥарбакка гынан баран.

* * *

Бииргэ улааппыт уолум оскуолаҕа быстар мөлтөхтүк үөрэммитэ. Кылааһын хаста да чиҥэтиммитэ. Тохсус кылааһынан уурайбыта. Биирдэ миэхэ кэлэн: «Короче, андаатар тириитэ бөҕө баар, атыылыах», – диир. Урут андаатар тириитэ нууччаларга күндү быһыылааҕа.

Онон, нууччалар бөһүөлэктэригэр маҕаһыын иннигэр турабыт. Биир нуучча кэллэ, уолум ыйытар: «Кожу андатры наада?» Нууччабыт ааһан иһэн, тохтоон ылла. Бу дьон тугу-тугу атыылыыр диэн толкуйдаата быһыылаах. Онтон: «А, нет, нет», – диэт, ааһа турда. Саатар, онно мин күлэ турабын. Киһим кыыһырар, мин күлэммин ити нуучча ылбатах үһү.

* * *

Бииргэ төрөөбүт быраатым военкомакка көрдөрүнэ сылдьар. Арай биир хоско улахан баҕайы багдайбыт нуучча олорор эбит. Уол киирбитигэр: «Год рождения?» – диэн бааҕынаан тоҕо барбыт. Биһиги киһибит уолуйан да уонна мээнэ элбэхтик нууччаны көрбөтөх киһи: «1780-го», – диэн саайбыт. Киһитэ аллараттан үөһэ көрөн таһаарбыт уонна: «Однако, хорошо сохранился», – диэн сөҥөдүйбүт. Дьиҥинэн, «1980 сыл» диэхтээҕин, уолуйан, 200 сылы эбинэн кэбиспит.

* * *

Арай биир үтүө күн кылааһынан көрсөбүт диэн ыҥыран ыллылар. Оҕо сааспытын ахтыһан, күлсүү бөҕөтө буоллубут. Бары биир-биир тура-тура, туос эттибит. Онтон биир кыыспыт уочарата тиийэн кэллэ. Онтубут маннык диир киһи буолла: «Чэ, кыргыттар тустарыгар элбэх туос этилиннэ. Оттон мин уолаттарга туһаайан этэбин. Эһиги алаһа дьиэ тэриннигит, мас олортугут, оҕо төрөттүгүт, аны аттанаргыт эрэ хаалла! Онон, эһиги аттанаргыт туһугар бу туоһу көтөҕөбүн», – диирин кытта, соһуйан, чочумча саҥата суох олоро түстүбүт. Кимнээх эрэ «пахай», «ээ, хайдах», «за что» эҥин диэн буолан бардылар. Онуоха били кыыспыт сыыһа саҥарбытын, дьэ өйдөөн, көннөрүнэ сатаата: «Мин «ат, сылгы-сылгы» диибин». Онуоха, дьэ өйдөөммүт, олох быара суох сыттыбыт.

* * *

Хас да буолан «тэп» гыннара олороллор. Онтон иккилэрэ бурайсан охсуһаары тииһэллэр. Тас таҥас устуута эҥин буолар. Ону көрөн олорооччулартан биирдэстэрэ: «Ок, дьоммут стрептацит көрдөрөн эрэллэр!» – диир (стриптиз диир дьүһүнэ).

Ол киһи, быраата армия туһунан киэбирэ соҕус кэпсии олороругар түбэһэ кэлэн, быраатын мөҕөр: «Онно мин эйиэхэ димедрол ыытаммын тыыннаах сырыттыҥ ини!» (бандероль диэбит).

Стендэбэй ытыыга күрэхтэһии бара турдаҕына, биир дойдулааҕын хайгыыр: «Биһиги киһибит крутой. Глаз-косоглаз!!!» Ону истэн киһитэ өһүргэнэр. Ону: «¤э, хайҕаатахха өһүргэнэр дуу?» – диэн соһуйар («глаз как алмаз» диэри гыммыт эбит).

Аны бу киһибит убайа аа-дьуо унаарытан саҥарар, оннук туттар-хаптар киһи. Үөс сиргэ сылдьан биир маҕаһыыҥҥа киирэр. Син өр талан-талан баран, атыыһыт нуучча дьахтарыгар туһаайан: «Мене-е, килэгирээм ка-аменных кампе-ет», – диэн унаарытар уонна кэтэһэн кэнчэллэн турар.

* * *

Мэлдьи айанныыр 25 №-дээх автобуспар саха суоппара: «Славяне». На выход есть?» – диэн тохтобулу биллэрбитигэр, арай туох эрэ мучумаан буолла. «Ааҥҥын арый эрэ! Тугу итиннэ биллэрэ олороҕун! «Убайдар», «эдьиийдэр» эрэ айанныыр оптуобустара үһү дуо бу!» – диэн мөҕүттэ-мөҕүттэ икки саха үтүрүһэн-анньыһан түһэн хааллылар. Автобуска баар сахалар күллүбүт. Мэлдьи айаннаабат дьон «Славяне» диэн маҕаһыын аатынан тохтобул буоларын хантан билиэхтэрэй…

Мас кэрдээччилэр

Ыстапааннаах хаһыа да буолан тыаҕа тахсан, мас саһаанныы сырыттахтарына, нууччалар түбэһэ кэлэннэр, манна тугу гына сылдьалларын туоһуласпыттар. Уолаттар бэйэ-бэйэлэриттэн саһаан диэн тыл нууччалыытын ыйыталаһа сатаан баран, ыксаан: «Мы делаем зазаан», – диэн быыһаммыттар. Ыстапаан бэйэтэ да нууччаһыт киһи. Куоракка киирэ сылдьан ырыынактан боруотатыгар тимир лиис (ньаалбаан) ылаары: «Сколько стоит жалбан?» – диэн эмиэ ыйыппыттаах.

«Нуучча» Миитээ

Биһиги диэки 70-с сыллар бүтүүлэрин саҕана армияттан сулууспалаан эргиллибит Миитээ уол дэриэбинэтигэр кэлээт, бастакы көрсүбүт дьонуттан сахалыы умнубута аатыран:

– Где живет мать моя Мария? – диэн ыйытан, тута ол күн киэһэтигэр кырбанан турардаах.

* * *

Урут тыа сиригэр аҕыс кылаастаах оскуоланы бүтэрбит оҕолор атын дэриэбинэҕэ тиийэн оскуоланы бүтэрэллэрэ. Ол курдук, балаҕан ыйын 1 күнэ. Маҥнайгы уруок – английскай тыл уруога. Учуутал атын тыа оҕолорун кытары билсэр, билиилэрин тургутан омуктуу да ыйыталаһар. Арай уруок ортолоон эрдэҕинэ, ааны тоҥсуйан, күн уота килэриччи сиэбит, баттаҕа дэлби үүммүт, сайыны быһа от бөҕөнү оттообут уол киирэн кэлбит. Тэпсэҥнии турар эбит. Учуутал чугаһаан кэлэн ыйытар: «Хау ду ю ду?» Уол тура түһэн баран: «Дьөккөммүн», – диэбит. Саҥа киирбит уол кулгааҕар учуутал ыйытыыта: «Хайа дойду-у?» – диэн иһиллээхтээбит.

* * *

Билэр уолаттарым килиэп маҕаһыыныгар турдахтарына, хара омук сирэйдээх киһи киирэн кэлбит уонна атыыһыкка этэр үһү:

– Мне три хлеба, адын не надо!

Онуоха атыыһыта ыйыппыт:

– Вы хотите сказать два хлеба?

– Во-во, слово «дыба» всегда забываю!

* * *

Маҕаһыыҥҥа тыа киһитэ кэлэн нуучча атыыһыкка: «А мине шеш-ног наада», – диэбит. Ону атыыһыт дьахтар 6 окорочканы лөһүгүрэтэн ыйааһыҥҥа бырахпытыгар, «Не-е, не-ее, другой»,– диир үһү, онтон дьэ ыксаабыт аҕай уонна: «ШЕШ-НОГ – ЛУКИН БРА-АТ!» – диэбит. Чеснок дии сатыыр эбит.

* * *

Тыаттан куоракка киирбит уолаттар күүлэйдээн, маҕаһыыны кэрийэн баран, аччыктаан, эбиэттии диэн остолобуойга киирбиттэр. Миин, соркуой эҥин ылан баран, хаассаҕа төлөөбүттэр. Бүтэһик уоллара нууччалыы үчүгэйдик билбэт үһү. Хаассаҕа харчытын ордугун көрдөөрү, эп-эмис нуучча дьахтарын, балыйаары гынна, тыаттан кэллэ диэн сэнээтэ дии санаабыт уонна хаһыытаан бытарыппыт: «Отдачу дай!!» Уолаттара күлэн тоҕо барбыттар.

* * *

Автобуска анньыһыы кытаанаҕа. Кондуктор дьахтар хаһыытыыр: «Не стойте, пожалуйста, на передней площадке, проходите быстро». Онтон автобус кэннин диэки көрөн баран, эбии хаһыытыыр: «Молодой человек, почему стоите, проходите на задний проход». Онуоха уола күлэ-күлэ хардарар: «А здесь уже запор».

* * *

Сэттэ уонус сыллар. Дьокуускай куоракка уулуссаҕа, автобуска улаханнык сахалыы саҥарарыҥ олуона курдук. Студенныы сылдьар Тиихэн уол тыаттан киирбит 80-ча саастаах эһэтин балыыһаҕа көрдөрө илдьибит. Быраас хоһуттан тахсан баран, кырдьаҕас сиэниттэн улахан баҕайытык сахалыы ыйыппыт: «Тиикэ, ити быраас туох анаалыһын туттар диэтэ, саах дуу, иик дуу?» Сатахха, барыта нуучча дьоно приемҥа олороллор эбит. Онтон кыбыстан, Тиихэн эһэтигэр: «Наһаа улаханнык сахалыы саҥарыма, «анализ мочи» диэн суруйбут буолбат дуо», – диэбит. Онуоха эһэтэ өйдөөбөккө: «Эс, атын кумааҕыны биэрбит дии, мин Муоча буолбатахпын», – диэн муна-тэнэ олорбут. Дьон күлсэ түспүт. Үгүстэрэ сахалыы өйдүүллэр эбит.

АРАЙ БИИР ДЭРИЭБИНЭҔЭ…

Ханнык баҕарар дэриэбинэҕэ уос номоҕор сылдьар айах кэпсээннэрэ дэлэйдэр. Олортон билсиҥ.

* * *

Киһиэхэ да араас ааты иҥэрэллэр ээ. Өлүөсэ оҕо сылдьан Дьокуускайга Салтыков-Щедрин уулуссатыгар олоро сылдьыбытын иһин быһата Салтыкыап диэн хос ааттыы охсубуттар. Өлүөсэҥ сварщик да, электрик да, техникаҕа да маастар.

Биирдэ айан суоппара массыыната алдьанан, сварщигы ыйытаары, Сэргэйгэ түбэһэ түспүт. Сэргэй обургу ону мүччү тутуо баара дуо, массыынаҕа олорсон, Өлүөсэ дьиэтин таһыгар кэлэн тохтообуттар. Суоппар тахсаары олорон, ким диэн ааттааҕый диэн ыйыппытыгар, Сэргэй: «Салтыкыап диэн», – диэбит. Суоппар дьиэҕэ киирэн:

– Салтыкыап баар дуо? – диэбитигэр, иһит сууйа турбут кэргэнэ:

– Салтыкыаптаах баҕастаах, оннук киһи манна суох! – диэн кыыһыра түспүт. Суоппар кабинаҕа хаалбыт Сэргэйигэр кэлэн:

– Кэргэнэ оннук киһи суох диир, – диэбитигэр Сэргэйэ:

– Ээ, па, доҕор! Щедрин диэнин эппэтэххин! – дии охсубут.

Суоппар ситэри ааттаабатаҕын өйдөөн, дьиэҕэ төттөрү киирэн:

– Ээ, оччоҕо Салтыков-Щедрин баар дуо? – диэбит. Оччону истээт, Балбаара дьэ өлө сыспыт. Туох киһитэ булла диэн умайыктаныах буолбута – киһитэ былыр үйэ мэлис гынан хаалбыт. Суоппар кабинатыгар нэһиилэ куотан киирбитэ, били Сэргэйин суола былыр сойбут.

* * *

Отделение салалтата совхозтарын киинигэр мунньахтыы Көҕүс Сэмэн ДТ-75 тракторын прицебигэр олорон айаннаабыттар. Сэмэн массыына тырыта-хайыта сүүрбүт, бүтүннүү лоһугураччы тоҥон хаалбыт аҥхараат суолунан, тумна хайыы барбакка, дьиэтигэр тиийэ охсоору ыксаан, тракторын муҥунан дьонун түҥкэл-таҥхал түһэрэн суккуруур тыыннарын эрэ аҕалтаабыт. Дьоно кыыһырбыттарыгар: «Дьиикэйдэр, эһиги маннык сэпкэ олорон көрбүккүт дуо? Мин күн аайы ити курдук сахсыллабын!» – диэн төттөрү кыыһырбыт.

* * *

Биир дэриэбинэҕэ Тураах Бааска диэн хос ааттаах киһи баар эбит. Арай биирдэ сыбаайбаҕа киниэхэ тыл биэрбиттэр. Онуоха Баһылай, алгыс тылын этэн баран, баар-суох таптыыр ырыатын ыллаабыт. «Мин көтүөх курдукпун, кынатым ханнаный?» – диэбитигэр, биир өмүрэх эмээхсин соһуйан: «Сирэҕиис-сирэҕэс, кынаккын тоҕо хаалларбыккыный?» – дии-дии ытыһын таһына олорбут.

* * *

Кураан дьылларга илин эҥээр улуустарга от үүммэккэ, отчуттара Бүлүү, Кэбээйи диэки оттуур кэмнэрдээхтэрэ. Уус Алданнар биир оннук дьыл Кэбээйигэ оттуу диэн бөртөлүөтүнэн көппүттэр. Улуус түгэх нэһилиэгин олохтооҕо Көтөх Уйбаан бөртөлүөттэн тахсан, Кэбээйи сиригэр үктэнээт, эргим-ургум көрөөт: «Оҕолоор, Сахабыт сирэ кэннибитигэр төһө ыраах хаалла?» – диэн ыйытаахтаабыт.

* * *

«Дружба» эрбии дэриэбинэҕэ саҥа кэлбит. Бу сэптэрэ хайдах үлэлиирин ким билиэ-көрүө баарай? Илии эрбиитин курдук буолуо дуо, ыарахана эҥинэ. Кыахтаах эрэ киһи үлэлиир сэбэ буолуо диэн, модьу-таҕа киһиэхэ Сымыыт Испирдиэҥҥэ саһаан кэрдиитигэр туттарбыттар.

– Хайа, доҕор, хайдах сэп эбитий? – диэн үлэлээн кэлбитигэр ыйыппыттар.

– Ээ, дьэ, охтубут маска тэҥнээҕэ суох, охторорго эрэ эрэйдээх – сытан эрэ эрбииргэ киһи сирэйигэр ыһара бэрт, – диэбит. Охторорго сыаба сытыары эргитиллэрин ким этэн биэрэн билиэй?

* * *

Сэбиэскэй кэм саҕана коммунистическай субуотунньук буолар этэ. Онно киһи барыта хайаан да тахсыахтаах. Биир оннук субуотунньукка Раиса Тарасовна диэн сулумах дьахтар тахсыбатах. Үлэҕэ тахсыахтаах дьон испииһэгин бэрэбиэркэлии турар киһи дьахтар тоҕо суоҕун ыйыппытыгар, Борокуоппай диэн кыратык кэлэҕэй киһи: «Ол дьах-дьах-тар ыараха-ан, ыарахан, тах-тахсыбат», – диэбит. Маны дьон бары бу дьахтар хат буолбут диэн өйдөөбүттэр. Дэриэбинэ устун хоп-сип бөҕө тарҕаммыт. Дьахтар айдаан бөҕө түһэрэн, Борокуоппайы муннукка хаайбытыгар, киһитэ: «Мин хат диэбэтэҕим, мин ыарахан дьахтар диэбитим», – диир. Ол аата, ыарахан майгылаах дьахтар диэбитин, дьон сыыһа өйдөөбүт.

«Оруосабайдар»

Кулуупка оччоттон баччаҕа диэри бытаан үҥкүү тыаһаатаҕына, дьахталлар эргийэ түһүөххэ эрэ дэһэн вальстаан, бүтүн сааланы эргийэ көтөллөр. Куораттан чугас сытар биир улууска 90-с сыллар саҥаларыгар биир ньиэмэс киһитэ кэлбитин, тоҕо да эбитэ буолла, таансыга сырытыннарбыттар. Киһилэрэ биһиги үҥкүүһүт дьахталларбытын көрөн: «Я не думал, что у вас так много лесбиянок», – диэн сөрү диэн сөхпүт сурахтааҕа. Арҕаа дойдуларга, телевизорга көрдөххө, кырдьык, дьахтар эр киһилиин эрэ үҥкүүлүүр быһыылаах.

* * *

Сэбиэскэй кэм. Оскуола 100 сылын туолар үбүлүөйүгэр дьон-сэргэ бөҕө мустубут. Трибунаҕа тахсан оскуола директора тыл этэ турбут: «Дьэ, доҕоттоор, ити курдук бу үөрүүлээх күҥҥэ өссө күүскэ үөрэ-көтө үлэлээн-хамсаан биэриэххэ». Маны истэн олорон биир кырдьаҕас холкуостаах: «Пахай, оччоҕо ол кэнсиэр көрбөккө, үлэлии тахсабыт дуо?» – диэн өмүрбүт. Онуоха директор күлэ-күлэ: «Ээ, суох, суох, аллегория ээ, аллегория», – дии-дии трибунаттан түспүт. Директор туох диэбитин дьон өйдөөмүнэ, күүгүнэһэ түспүттэр. Хата биир учуутал сахалыы быһа бааччы: «Бүгүн бырааһынньык, сарсын үлэ», – диэн уоскуппут.

* * *

Ааспыт үйэ 70-с сыллара. Совхоз мунньаҕа буола турар. Арамаан диэн биригэдьиир бааһынаҕа ынахтар киирэннэр айдаан бөҕө.

– Быйыл эмиэ былаан туолбат буолла! Күрүөбүт олох эргэ. Бурдукпутун сүөһүлэр эмиэ илдьи тэпсэн кэбистилэр. Хоромньу улахан. Ким да кумаардаан да көрбөт! Күрүө ааныгар суруллан турар ээ. «Ынахтар уонна сылгылар киирэллэрэ бобуллар» диэн.

Бастакы эрээккэ олорбут кырдьаҕас сөҕөн саҥа аллайар:

– Бээ-бээ, ол ынахтарбыт хаһааҥҥыттан ааҕар-суруйар буолбуттарай?

Биригэдьиир сапсыйан кэбиһэн баран трибунаттан тэйэ хаамар.

Тутууга сылдьан

Маркович уҥа илиитигэр ыйар тарбаҕын аҥаара эрэ баар. Хаһан эрэ станокка сарбыйбыт. Перекур кэмигэр табахтыы олорон, туохтан эрэ сылтаан, мөккүһүү саҕаламмыт. Маркович омунугар ойон турбут.

– Итини баҕас биэс тарбаххыт курдук билиэхтээххит, – диэбит даҕаны, уҥа илиитин тарбахтарын саратан көрдөрбүт.

Ону утары олорооччу Миисэтэ:

– Түөрт аҥаар, – диэбит.

Маркович өйдөөбөккө, тарбахтарын ааҕа сатыы турбут.

* * *

Дойдубар ыраахтан уоппускаҕа кэллим. Арай сыбаайбаҕа ыҥырдылар. Ортолуу аһаан-сиэн, чэпчээн эрдэхпитинэ, арай тамада миэхэ тыл биэрдэ: «Тыл бэриллэр ыраах дойдуттан кэлбит ыалдьыкка! Дойдугар сылдьыбатаҕыҥ син ыраатта. Кэпсээ, уопсайынан, анараа дойдуга олох-дьаһах хайдаҕый?» Бары чуумпурдулар, киммин көрөөрү-истээри, билбэт да дьон баар буоллаҕа. Мин туран уу чуумпуга микрофону ылан: «Һм-һм! Наһаа да «анараа дойдуттан» буолбатар…» – диибин. Хас да дьон аска чачайдылар, күлсүү бөҕө буолла.

* * *

Биир дэриэбинэҕэ Тарааһап диэн оҕонньор баар эбит. Ол оҕонньор биирдэ ыһыахха итирэн баран, матаһыыкыла сатаан эстибэтэҕэр кыыһыран, уот анньан кэбиспит. Онтон ыла ким эмэ техниката сатаммата да, дьон «Тарааһаптаан кэбис» диэн сүбэ биэрэр буолтар. Арай биир күтүөт кэлбит, олохтоохтору үчүгэйдик билбэт эбит. Ол киһи уулуссанан баран истэҕинэ, биир оҕонньор «Дружба» эһэ сатыы турар. Күтүөт сүбэлээччи буолбут: «Оҕонньо-ор, Тарааһаптаан кэбис!» Оҕонньоро: «Туох диигин, ноо? Ол Тарааһаптара мин буолабын!!!»

* * *

Биир дэриэбинэҕэ Тураах диэн хос ааттаах оҕонньор хаартыһыттары мунньан оонньотор этэ. Арай биирдэ киниэхэ киһи көрдөөн киирдибит. Киирэн баран, көрөн турабыт. Тураах төттөрү-таары хаамыталыыр. Остуолга Чаччыгыныар уонна Аҥыр диэн дьон сүүйсэ аҕай олороллор. Арай биир дьээбэ ыччат киирэн кэллэ, дьону кытта дорооболоһо сылдьан: «Хайа, бүгүн көтөр барыта мустубут дии!» – диир. Онтон аан арылла түстэ да, киһибит: «Аны Сыалыһар айах кэллэ!» – диэтэ. Көрө түспүппүт: улахан баҕайы тиэриллибит уоһун ата сылдьар уол киирэн кэллэ.

* * *

Аҕыс уонус сыллар. Бүлүү улууһун тыатын маҕаһыына. Сайын. Сүөһү өлөрбүттэр, маҕаһыыҥҥа эт ылаары уочарат бөҕө. Уочаракка Харын диэн хос ааттаах киһи турар. Арай таһыттан Тыҥа диэн хос ааттаах киһи оҕо сиэтиилээх киирдэ. Харын Тыҥаҕа этэр: «Ноо, эн биһиккини бүгүн Тоҕуска (Тыымпыга) ыыталлар үһү», – диир. Тыҥата соһуйар: «Бай, тоҕо ол? Оттон ойохтоох, оҕолоох дьоммут дии». Харын: «Дьэ, ыйыппаттар, ыыталлар үһү». Дьон күлэн тоҕо барар. Оччолорго Тоҕуска совхоз саһыл иитэр этэ. Сүөһү иһин, тыҥатын, төбөтүн онно ыыталлар этэ.

* * *

Булгунньахтаахха биир хараҕынан олох мөлтөх киһи баар үһү, хап-халыҥ таастаах ачыкытынан нэһиилэ сирдэтэн сылдьар эбит. Арай биир үтүө күн киһилэрэ көлөөскөлөөх матаһыыкыл атыылаһан кэлбит. Дьон матаһыыкыл ыытар быраабы хайдах ылбыта буолла диэн бэркэ соһуйбут. Биир сарсыарда туран, ханна эрэ тыаҕа барбыт, киэһэ туох да буолбатах дьоһун киһи төннөн кэлбит. Ол күһүҥҥү киэһэ ыалларын ынаҕа киэһээҥҥи ыамҥа кэлбэккэ тардыллыбыт, хойутаан да буоллар, аҥаар атаҕар нэһиилэ үктэнэн кэлбит. Туохха эрэ дэҥнэммит диэн көрбүттэрэ: ынахтарын буутугар матаһыыкыл көлүөһэтин суола ойуулана сылдьар эбит. Тутатына сэрэйэннэр, баран ыалларын ыххайбыттарыгар, киһилэрэ: «Ээ, мин туох эрэ дулҕа үрдүнэн ааспытым да, саадьаҕай өҥүн хаһыат сытар дии санаабытым», – диэн баран ып-ырааһынан көрөн кэбиспит. Ынаҕы хаһыат дии санаабыт.

* * *

Арай биирдэ, кыһыҥҥы бытарҕан тымныыгa, биир дэриэбинэҕэ сылдьaн, мaссыынa көрүнэр кыһaлҕa тирээтэ. Олохтоохтору билии суох. Гaрaж дa суох эбит. Дьонтон ыйытaн, ЖКХ гaрaһa диэҥҥэ ыйдaрaн тиийдибит. Киирдибит. Аaтa эрэ гaрaж эбит, оһоҕо буруотa сүрдээх. Биир былдьыры тыллaaх, элбэх бaҕaйы сaҥaлaaх киһи бaaр. Көҥүллэтэн мaссыынaны киллэрдибит, ол киһи хaчыгaaр сотору кэлиэ, көрүнүҥ диэтэ. Ол сылдьaн көмөлөспүтэ буолaр, aйaҕa хaм буолбaт. Буруо туох дa сүрдээх. Ыксaaммын ыйыттым ээ:

– Бу оһоххут буруота тоҕо сүрэй? Хaйдaх мaннa үлэлиигит? Хараҕым аһыйда дии…

– Ээ, манна аҕыйах халахтаах дьон элэ үлэлиий кыахтаах.

Чэ, ити курдук оҥосто сырыттахпытына, аан аһылынна, киһи киирдэ, хачыгаар кэллэ диэн сэрэйэн көрө түспүтүм: аҥаар харахтаах эбит, хачыгаарбыт.

* * *

Кэбээйигэ тыаҕа биир оҕонньор уонна эдэр киһи бултуу сылдьаллар. Оҕонньор кыратык ойуумсуйар, ичээнниҥи киһи эбит. Киэһэ үүтээҥҥэ сытан, оҕонньор уолга этэр: «Нохоо, аттаргын көрөн кэлбэккин ээ?» Уола: «Ойуумсуйарыҥ бэрт дии, мантан да көрдөҕүҥ дии!» – диэбит. Оҕонньор: «Акаары! Эн акаарыгын үс нэһилиэк барыта билэр!!!» – диэн абарбычча ыһыытаабыт.

* * *

Бүлүү улууһугар уот бөҕө турбут. Олохтоохтор умуруора сатаан эрэй бөҕөнү көрбүттэр. Ыксаан, алгысчыты эбэтэр ойууну ыҥырарга сүбэлэспиттэр. Биир киһини көрдөһөн аҕалбыттар. Киһилэрэ сүөһүтэ өлөрүҥ, онон сиргитин-уоккутун аһатыҥ, бүтүннүүтүн ыһан кэбиһиҥ, сарсын тиийиэм диэн илдьиттээбит. Дьон эппитин курдук өлөрөн ый-күн ыһыаҕа оҥорбуттар. Киһилэрэ кэлбит. Дьэ, суор-тураах бөҕө үһү! Ойууннара дьэбин уоһуйан туран: «Мин уолаттарым бары кэлбиттэр!» – диэн сөҥөдүйбүт. Онуоха биир олохтоох дьонугар этэр үһү: «Ити атахтаах суор баҕас бэйэбит киэнэ, сорохторо да ким билэр!»

* * *

Армияҕа бараары көрдөрө сылдьабыт. Комиссиябытын бары аастыбыт, арай биир атын бөһүөлэк уола баара комиссиятын ааспатах. Быраас илии баттаабатах, дерматологка сырыттаххына, биирдэ баттыам диэбит үһү. Ону биһиги ыйытабыт: «Ол дерматологу ааспатыҥ дуо?» Киһибит: «Ээ, кабинекка киирбиппэр, «туруусуккун сулбурут» диэбитигэр «үөрбүккүн дии» диэбитим», – диир. Бырааһа: «Чэ, оччоҕо таҕыс», – диэбит, киһибит үөрэ-көтө таҕыстаҕа дии. Дьэ, киһибит хайыай, иккиһин дерматологар барда. Сотору соҕус буолан баран кэллэ, кытарбыт аҕай. Ыйытабыт: «Хайа, аастыҥ дуо?» Киһибит: «Ээ аастым да, сорбун сордоото, өйдүүр эбит. Эргитэ сылдьан, өҥөйө-өҥөйө көрдө», – диир.

Барахсан повестканы аан маҥнай тутан, көрдөрүнэ сылдьаахтыыр эбит.

* * *

Биир дэриэбинэҕэ хараҕынан адьас мөлтөхтүк көрөр киһи уонна дөйүҥү соҕус кыыс холбоспуттар. Иккиэн сайылыкка үлэлииллэр эбит. Матаһыыкылынан сылдьаллар эбит. Эр киһи хараҕым куһаҕан диэбэт, боруоста элээрдэр үһү. Аны алааска киириигэ бүтэйдээх эбит. Биирдэ эмиэ элээрдэн аҕай испиттэр. Эр киһи ыытар, дьахтар олорсон иһэр. Бүтэй ааныгар чугаһаан иһэн, эрэ ыйытар:

– Аан аһыылаах дуо?

– Аа?

– Аан аһаҕас дуо?!

– Аа??!

Ааннарыгар тиийэн хаалбыттар… Сабыылаах үһү, бу сырыыга…

* * *

Биир ыал ынахтара ыамҥа олох кэлбэт үһү. Аҕалара уолун баран көр диэн соруһар. Уоллара хас да чаас буолан баран кэлэр:

– Паапа, ынахтарбыт соҕуруу алааска тураллар эбит!

– Аҕалтаатыҥ дуо?

– Суох. Көр эрэ диэбитиҥ буолбат дуо?

* * *

Арай биһиги дэриэбинэбититтэн биир суоппар киһи куоракка айаннаары доҕор гынан, биир кэлэҕэй табаарыһын илдьэ барар. Куоракка чугаһаан иһэн, чугас ханнык эрэ дэриэбинэҕэ ол суоппар киһи аймахтарыгар киирэн чэйдээбиттэр… Кэпсэтэ-кэпсэтэ итии чэй иһэ олорбуттар, табаарыһа кэлэҕэй буолан, улахан тугу да кэпсээбэт да, кэпсэппэт да, саатар чэйин даҕаны испэт эбит… Онуоха дьиэлээхтэр чэйгин ис, тоҕо испэккин диэтэхтэринэ, «н-на-***!» дии-дии чааскытын киэр анньар үһү… Суоппар киһи табаарыһыттан дэлби кыбыстар да буоллар, дьон ортотугар тугу да саҥарбатах, арай тахсан баран, ыйытар: «Тугу дьоммор киирэн, маатыралаа да маатыралаа буолаҕын?» Онуоха били киһи: «Олох да маатыралаабатым, н-на-наһаа х-хойуу чэй этэ дии…» – диир…

* * *

Биир күн улуус киинигэр чааhынай дьиэҕэ олорор баабыскаҕа милииссийэ таҥастаах киһи тоҥсуйан баран, киирэн кэлбит уонна: «Бэҕэhээ бу уулуссаҕа бэргэhэ уордулар, туох да сибикини билбэтэҕиҥ, киһи уорбалыырын көрбөтөҕүҥ дуо?» – диэн баран, дастабырыанньатын ууммут. Баабыска ону өҥөйөн көрөн баран: «Ээ, маннык мэлтэйбит сырайдааҕы көрбөтөҕүм. Быллайа сытыйан, ороспуой эбит дуу», – диэбит.

* * *

Урут ыаллыы олорор баабыскабыт совхоз котельнайыгар хачыгаардыы сылдьыбыт. Ол сылдьан сарсыарда аайы дьиэтигэр салааскаҕа чох соһон аҕалар эбит. Биирдэ оннук кэлэн иһэн, өлүү болдьохтоох, тойонун көрсө түспүт. Тойон киһи, дьэ бу уоруйаҕы туттум диэбиттии, дьоһуннанан аҕай мөҕөрдүү тохтообут. Баабыска онно эрэ наадыйбат, өссө маннык диэн саҥалаах үһү: «Дорооболоруҥ! Кангаластан иһэбин», – диэт, ааһа турбут (чохтоох Кангаластан). Кэнниттэн күлсэ эрэ хаалбыттар. Кырдьаҕас киһиттэн тугу булан ылаары…

* * *

Биhиги дэриэбинэҕэ биир сэрии бэтэрээнэ баара. Кып-кыра, эбиитин кып-кылгас атахтаах. «Хорсунун иһин» мэтээллээх. Онтун хайдах ылбытын остуоруйата. Дьэ, ол оҕонньор сэриигэ барарыгар, уҥуоҕун үрдүгэ 151 см буолан, хабыллан хаалбыт. Тиийэн, син дьон тэҥэ сэриилэhэ сылдьыбыт. Биирдэ Украина киэҥ нэлэмэн истиэбин устун атаакаҕа киирбиттэр. Оруобуна ол кэмҥэ армия генерала кэлэн, окуопаттан биhиги дьоммут хайдах сэриилэhэллэрин көрөн турбут. Арай көрдөҕүнэ, ньиэмэстэр ытыалыыллар үһү, оччоҕо биhиэттэрэ сиргэ хаптайан хаалаллар эбит. Арай биир кып-кыра уҥуохтаах саллаат соҕотоҕун ойон турар үhү да, дьонун туруортаан атаакаҕа киллэрэр үhү. Генерал ону көрөн сөҕөн-махтайан: «После боя найдите мне этого героя, лично награжу, если жив останется», – диэбит. Кыргыһыы кэнниттэн строй иннигэр туран, генерал тыл бөҕө эппит. Бүтэhигэр, биhиги киhибитин строй иннигэр таhааран баран мэтээл туттарбыт, үлтү хайҕаабыт. Дьиҥнээҕин оҕонньор олох кэлин кэпсээбит этэ. Ол остуоруйата маннык эбит. Атаакаҕа киирэн иhэн, биhиги киhибит тыhа кылгас буолан, дьонуттан хаалан хаалбыт. Дьоно сытар кэмнэригэр ситээри, туора-маары сүүр да сүүр буолар эбит. Чугаhаатаҕын аайы дьоно эмиэ туран, куота сүүрэн хаалаллар эбит. Генерал кэннилэриттэн көрдөҕүнэ, биhиги киhибит саллааттары атаакаҕа туруортуур курдук эбит. Онон бойобуой мэтээллэнэн хаалбыт.