Текст книги "Olan işdi"

Vasili Belov

Olan işdi

roman

1

Vasili Belovun yurd sevgisi

Platonov mənimçün üslub hadisəsiydisə (təkcə mənimçünmü?) Belov dil hadisəsidi. “Olan işdi”

əsərini tərcümə etdiyimi eşidən zövqlü dostlarımdan biri: “Özünü işə salmısan, – dedi, – Belov dil hadisəsidi, onu dilçilər çevirməlidilər, rusların özü onu tam anlamır”. Amma mən anlamağa çalışdım.

Əsərin qısa icmalına keçməzdən öncə Belov haqda qısa məlumat vermək istərdim.

Vasili İvanoviç Belov 1932-ci il oktyabrın 23-də Voloqda vilaytəində, Timonixa kəndində kasıb bir ailədə anadan olub. Atası müharibədə qalıb, anası onu və bacı-qardaşlarını tək böyüdüb (“Sıravi Lavruxin” onun öz həyatına işarədir). Yeddinci sinfi və sənət məktəbini bitirib. 1952-55-ci illərdə

Leninqradda (indiki Sankt– Peterburq) hərbi xidmət keçib. İlk şeiri əsgərlikdə olarkəb yazıb və çap edib. A.M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda təhsil alıb.

1964-cü ildən ölənə kimi Voloqdada yaşayıb. “Mənim meşəli kəndim” (1961), “Bürkü yay” (1963),

“Olan işdi” (1966) kitabları Belova şöhrət qazandırıb.

“Dülgərin hekayətləri” (1968) bu şöhrəti daha da möhkəmləndirib.

SSRİ Ali Sovetinin deputatı olub (1989-1991).

2012-ci il dekabrın 4-də uzun sürən xəstəlikdən sonra vəfat edib. KİV-də çıxan məlumatlara görə, o, Timonixa kəndindəki kilsənin soyulub, xaraba qoyulduğunu eşidəndə beyninə qan sızıb. Həmin kilsəni öz vəsaiti hesabına bərpa eləmişdi.

Voloqda küçələrindən biri onun adını daşıyır. O, etnoqrafik oçerk və məqalələrilə də məşhurdur.

Bir çox əsəri səhnələşdirilib və ekranlaşdırılıb.

SSRİ Dövlət mükafatı laureatıdır. 1982-ci ildə Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni, 1984-də isə Lenin ordeninə layiq görülüb. “Vətən qarşısında xidmətlərinə görə” medalı və “Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif edilib. O, çoxsaylı mükafatların, roman, povest və hekayələrin müəllifidir.

“Olan işdi”

Mənə elə gəlir ki, əsərin qəhrəmanı Katerinaya Voloqda şəhərində heykəl qoyulmalıdır: sevən arvadın, sevən ananın, zəhmətkeş qadının heykəli. Ona baş əyənlərdən biri də mən olardım.

Bu əsəri, bəlkə də, fədakar (zəhmətkeş) sevgi kimi dəyərləndirmək olar. Düzdü, belə ifadə yoxdu, bəlkə də, gülməli səslənir, amma Katerinanın bayaq sadaladığım keyfiyyətləri – hər şeyə və hamıya sevgisi belə bu tərifə əsas verir.

Bəlkə də, əsəri qəmli sevgi hekayəti də saymaq olar. Çünki ötənlərin nostaljisi, həmin dövr insanlarının saflığı, rus təbiəti o qədər güclü çalar və zənginliklə verilib ki, onu rus qəlbinin və ağlının da salnaməsi saymaq olar.

Bəlkə də, əsəri rus təbiətinin çölünün, xarakterinin, məişətinin güzgüsü kimi qavramaq daha doğru olardı. Hər yerin öz təsviri olduğu kimi, hər obrazın da öz xarakteri və dili var.

Bəlkə də, “Olan işdi”ni Rusiya şimalının dil hadisəsi kimi də dəyərləndirmək mümkündür. Çünki Belovun yaşadığı Voloqda Rusiya şimalının ən koloritli bölgələrindəın biridir. Dialekt, şivə və ləhcə

kimi mürəkkəb dil funksiyalarından burda gen-bol istifadə edilib. Mən oradakı ifadə, idiom, xalq məsəlləri və ləhcələrin qarşılığını tapmağa çalışdım. Hətta bir neçəsinin qarşılığını tapmaqda çətinlik çəkdim. Rus kənd məişətində elə realiyalar var ki, onların bizim dildə qarşılığı yoxdur. Ona görə də

yeni söz “icad” eləməli oldum. Məsələn, “blesna” – “çaybənd”, “barak” – “olacaq” (yer mənasında), yaxud Voloqda şivəsində işlənən “zvyozdka” – “təpəl”, “zayezok” (zayezd) – “ara”, “bərə” (balıq tutmaq üçün yer) və s. Lüğətimizdə olmayan bu cür söz və ifadələr ürəyin istəyən qədərdi. Məsələn,

“sorojinka”. Balıq növüdür, onu yalnız şəkil vasitəsilə bilmək olar. Gələcəkdə lüğət tərtibçiləri istəsələr, istifadə edərlər. Sözün qarşılığını tapmayanda onun izahını verməyə məcbur oldum. Lüğətimizin də

kasadlığını gördüm.

Əsəri böyük ləzzətlə dilimizə çevirdim. Səhər duran kimi Belovun qəhrəmanlarının yanına qaçır, onlar üçün darıxırdım. Görən, Katerina neylədi, İvan Afrikanoviç indi hansı hoqqanı çıxardı və. s.

2

“Olan işdi”ni yumorla, həyəcansız, qəmli ovqatla oxuyursan. Bəzi məqamlarda kövrəlirsən.

Düzdü, povesti Moskvada tələbəykən oxumuşdum, amma dərinliyinə vara bilməmişdim. Onun mahiyyəti, məzmunu tamam yadımdan çıxmışdı və yalnız Katerinanın zəhmətkeş qadın obrazını xatırlayırdım.

“Olan işdi” povesti (indiki zamanda romanı) sovet dövrünün tələblərilə yanaşsaq, çox cəsarətli əsərdir. Düzdü, 1967-ci il Xruşovun “yumşalma” dövrünə təsadüf edir, amma burda o dövrün özünü ələ salan xeyli məqam var.

Katerinanın qəlbində şeytana yer yoxdu, onun mayası sevgidən doğulub. Bu, Tolstoydan, Dostoyevskidən, Turgenevdən fərqli qadın obrazıdı. Əslində, Azərbaycan qadınının obrazıdı. Təəssüf ki, biz onu göstərə bilməmişik. Ukraynalı yazar Mariya Matiosun “Mariana və Dolqopol” əsərini tərcümə edəndə o paralelləri görmüş və Bakıda görüşümüz zamanı ona demişdim. Xanım Matios da mənimlə razılaşmışdı.

Bayqa dediyim kimi, Belov voloqdalı olduğu üçün əsasən şimal dialekt və şivəsindən, ləhcəsindən istifadə edib. Ona adekvat sözlər tapmaq üçün bölgələrimizdəki ortaq deyim və ifadələrdən istifadə

eləməyə çalışdım, amma etiraf edim ki, bir qarabağlı kimi, külü öz tərəfimə çəkdim. Olan işdi.

Sıravi Lavruxinin yarım sinif qurtarmış arvadı Avdotyanın ərinə məktubu mənə doğma qazaxlı anasının ləhcə və şivəsini xatırlatdı.

Hər halda çalışdım. Siz də məni başa düşməyə çalışın. Platonov haqqında giriş sözümdə dediyim kimi. Düzdü, təkrardı, amma olan işdi…

Belovun nəsri bariz impressiya nümunəsidir. O, böyük ürək sahibidi. Uşaqlıq xatirələrini, onu dövrələyən təbiəti, insanları elə məhəbbətlə təsvir edir ki… Mən elə gəlir ki, Belov özü yox, rus həyatı Belovun şinelindən çıxıb.

Belov, bəlkə də çox yaşayardı, amma onun ürəyi təsvir elədiyi hadisələrə, mənzərələrə dözə

bilmədi. Bəlkə də, əksinə, elə ona görə çox yaşadı, yaşatdığı üçün. Kim bilir…

Kitab qarşınızdadır. Belovsayağı desək, yaxşı oxular, yaxşı oxucular! Olan işdi.

3

Birinci fəsil

Yolunu tut, get

– Parme-en? Mənim Parmenim hardadı? Bax burdadı. Üşümüsən? Üşümüsən, a kişiqırığı.

Gijqulusan Parmenko. Mənim Parmenkom susur. İndi gedərik evə. Evə getmək istəyirsən? Eh, Parmen, Parmen…

İvan Afrikanoviç şaxtadan qartımış yüyəni zorla açdı.

– Dayanıb məni gözlüyürdün, elə? Məni – İvan Afrikanoviçi. Düzünü de, gözlüyürdün? Bəs İvan Afrikanoviç neynirdi? Mən, Parmeşa vururdum. Bir az içmişəm, dostum, sən məni qınama. Deməli, qınama, yaxşı? Nədi, rus olan bəndəyə içmək olmaz? Yox e, sən de görüm, rus olan bəndə içə bilər, ya yox? Özü də belə havada: iliyinə qədər donub, sümüyünə qədər acıb. Lap az içmişik e, bir cıkqan. Belə.

Mişka gör mənə nə deyir: “İvan Afrikanoviç heç mədəmə də gedib çatmadı, gəl ikincisini də içək”.

Bizsə, Parmenuşka selponun1 böyür-başına fırlanırıq. Sən məni söymə, söymə, yaxşı? Bütün bunlar gör haradan başladı? Oradan ki, Parmeşa, biz səninlə səhər tezdən boş şüşələri təhvil verməyə apardıq.

Yüklədik və apardıq. Satıcı mənə der: “İvan Afrikanoviç, boş şüşələri apar, əvəzində məhsul gətir.

Amma, – der, – fakturanı itirmə, ha”. Drınov havaxt fakturanı itirdi? İvan Afrikanoviç bir dəfə də olsun fakturanı itirmiyib. “İnanmırsan Parmendən soruş, mən faktura itirməmişəm”. Biz səninlə şüşələri apardıq? Apardıq! Biz onu o ləçərə təhvil verdik? Verdik! Verdik və məhsulu təhvil aldıq! Bəs onda niyə içmiyək? Allah haqqı bizə içmək olar. Deməli sən eyvanın yanında dayanırsan, bizsə Mişkayla içəridə. Özü də ayı, adı da ayı. Ayıların ayısıdı. Bunu mən sənə deyirəm. Olan işdi. “İvan Afrikanoviç,

– deyir, səninlə mərc gələrəm ki, bir boşqab çaxırı çörəklə birgə qaşıqlayıb içərəm.” Mənsə deyirəm:

“Sən Mişa, sən gijqulusan, səfehsən. Axı kim çaxırı qaşıqnan içir. Axı bu səninçün balıq şorbası, ya toyuq supu deyil ki, qaşıqlıyasan”. – “O da əl çəkmir, mərc gələk deyir”. “Mərc gələk” deyirəm. Mən, Parmeşa, elə belə maraq üçün. İndi Mişka soruşur: “Nədən mərc gələk, nədən?” Mənsə deyirəm: “Əgər çaxırı tələsmədən, aramla qaşıqlasan, bir “alagöz”2 məndən, uduzsan, səndən”. O da qarovulçudan iri bir boşqab aldı, yarısına qədər çörək doğradı. “Tök, – deyir, boşqab böyükdü, şirəlidi”. Mən də çaxırın hamısını əmdərdim ora. Bütün rəhbərlik burdadı, hətta selponun sədri Vasili Trifonoviç də. Hamı səsini içinə salıb gözlüyür. Bir görüydün, Parmenuşka, bu donuz o boşqabı dibinə qədər necə qaşıqladı, hətta qaşığı da yaladı. Özü də qaşıqladıqca hırıldıyır. Düzdü, hələ bir papiros da çəkmək istədi, qəzetimi də əlimdən aldı. Sonra ağzı əyilən kimi oldu, stolun dalından dik atılıb çölə qaçdı. Selponun eyvanı da hündürdü axı. Elə oradanca içdiyini üzü aşağı fışqırdı. Sən özün gördün də o haramzadanı, orada dayanmışdın axı. Deməli, Mişka geri qayıdır, üzündə bir qram da qan qalmıyıb, amma hırıldıyır!

Aramızda mübahisə yarandı. Fikirlər haçalandı: bir tərəf deyir ki, mərci mən uduzmuşam, o biri tərəf isə hesab edir ki, Mişka sözünün üstündə durmuyub. Sədrimiz Vasili Trifonoviç mənim tərəfimi saxladı: “Sən uddun, İvan Afrikanoviç, – deyir, – o, çaxırı qaşıqlıyıb içdi, amma qarnında saxlamadı”.

Mən də Mişkaya deyirəm: “Eybi yoxdur! Gəl yarıbayarı qoyaq. Heç kim də inciməsin”. Nə oldu, Parmen? Niyə dayandın? Yaxşı, gəl mən də kampaniya xatirinə səninlə birgə dıjıldadım. Kampaniyaya həmişə qoşulmaq lazımdı, Parmeşa, həmişə… Duvvv! Parmen? Kimə deyirəm? Duvvv! Deməli, sən məni gözləmədin? Mən indi sənə göstərərəm. Duvvv! İndi İvan Afrikanoviçi yaxşı tanıyarsan! Buna bax e! Adam kimi durduğun yerdə dur! Şalvarımın düyməsi hanı?.. Hə, tapdım. Oxayyy!

Biz çox gəzə bilmərik,

Axşam yatana qədər.

Sən burda qal əzizim

1 Selpo – kənd istehlak cəmiyyəti

2 Alagöz – burda araq nəzərdə tutulur

4

Varlı tapana qədər.

Hə, indi gedə bilərik. Dərələrdən sel kimi, təpələrdən yel kimi…

İvan Afrikanoviç əlcəyini geydi və selpo malları yüklənmiş taxta kirşəyə oturdu. Parmen ağır yükünü qarın üstüylə sürüməyə başladı, hərdən fınxırır, bəzən də qulaqlarını şəkləyib sahibinin dediklərinə qulaq asırdı.

– Hə, dostum-qardaşım, Parmenko. Gördün də Mişkayla başımıza nə iş gəldi? Dartışdıq da, barışdıq da. O, kluba qızların yanına getdi. Selpoda qızlar çoxdu axı, bizim çörək sexində, poçtda olduğu kimi. Ona görə də getdi qızların yanına. Qızlar da ki, nə qız! Qəşəng, yoğunbaldır, kökdaban.

Bizm kənddəki kimi yox e. Hamısını qamarlayıblar. Birinci sort qızlar ərdədir, yerdə ikinci, üçüncü sort qalıb. Olan şeydi. Deyirəm ki, Mişa, gəl gedək evə. Sözə baxmadı, getdi qızların yanına. Olan işdi, Parmeşa, biz də cavan olmuşuq. İndi hayımız gedib, vayımız qalıb. Olan şeydi… Necə bilirsən, Parmeşa, arvad bizə heç nə demiyəcək? Deyəcək, Parmeşa, deyəcək. Burası dəqiqdir. Arvadların işi–

peşəsi danışmaqdır, Parmeşa, danışmaq və danlamaq. İşləri başlarından aşır. Uşaqları da bir çətən. Düz səkkiz dənə. Yoxsa doqquz? Yox, Parmen, deyəsən səkkizdi axı. Onu da saysaq… qarnındakını…

Doqquz? Bəlkə də səkkiz? Deməli belə… Antoşka mənim ikincimdi. Tanka birincim. Vaska Anatoşkodan sonra olub, mayın birində, dəqiq yadımdadı. Vaskadan sonra Katyuşadı, Katyuşadan sonra Mişka. Deməli, Mişka. Dayan, dayan. Bəs Qrişka harda qaldı? Qrişka tamam yaddan çıxıb. O

kimnən sonraydı? Deməli, Vaska Anatoşkadan sonraydı, mayın birində anadan olub, Vaskadan sonra Qrişka, Qrişkadan sonra… Hal aparsın onları, gör nə qədərdilər! Mişka, deməli, Katyuşadan sonradı, Mişkanın ardınca Volodya gəlir. Hələ Marusya da var. Cıpbılı. Deməli, o ikisinin arasında doğulub. Bəs Katyuşadan əvvəl kim idi? Təzədən başlıyaq: Anatoşka mənim ikincimdir, Tanya birincim, Vaska mayın birində pırtlıyıb, Qrişka… Eh, qoy o tərəfə getsinlər, əzəl-axır hamısı yekələcək…

Biz çox gəzə bilmərik,

Axşam yatana qədər…

– Duvvv! Dayan, Parmenko. Burda elə eləməliyik ki, çaylağa dığırlanmıyaq.

İvan Afrikanoviç kirşədən düşdü. O, elə cidd-cəhdlə kirşəni yönləndirir, yüyəni dartırdı ki, atın İvan Afrikanoviçə yazığı gəldi, addımlarını yavaşıtdı. Kim də olmasa, bu yolları Parmenko əzbərdən bilirdi…

– Bax belə. Deyəsən, körpünü adladıq, – deyə İvan Afrikanoviç söyləndi. – İndi əsas odur ki, fakturanı salıb itirmiyək… Mən səni, Parmenka, bax bu boyda olandan tanıyıram. O zaman sən hələ

ananın əmcəklərini əmirdin. Bircə beləydin. Anan da yadımdadı. Adı Puqovkaydı. Düymə kimi balaca və yumru. Yazığı kolbasaya verdilər. Elə olurdu ki, onunla bayramda saman gətirməyə gedirdim, köhnə tayalar tərəfə, yollar da sürüşkən, anansa kərtənkələ kimi gah qaçır, gah sürünür… Yazıq sözə

baxan idi. Səninki kimi yox e. Ay səfeh, sən nə görmüsən ki, selpodan o tərəfə yük daşımamısan da.

Səninki araq-çaxırı və rəhbərliyi daşımaqdı. Yaxşı əllərdəsən. Mən səni gör nə vaxtdan tanıyıram?

Düzdü, sən də az çəkməmisən. Yadındadı, noxud toxumu aparırdıq? Dişləni necə əydinsə, sən yaramazı güc-bəla kanaldan dartıb çıxardıq. Axı mən səni bax bu boyda olandan tanıyıram. Elə olurdu ki, körpünün üstündə tappur-tuppur çapırdın, elə bil toya gedirdin, heç bir qayğın da yox. Bəs indi?

Deyək ki, bola-bol çaxır aparırsan, orda isə səni yedizdirib-içizdirirlər, bəs sonra? Səni də kolbasaya verəcəklər, nə vaxt istəsələr. Bəs sən nə edəcəksən? Heç nə, quzu balası kimi gedəcəksən. Bax indi sən deyirsən ki, arvad. Arvad, əlbəttə arvaddı. Amma mənim arvadım onlardan deyil, kimin istəsə

cavabını verə bilər. Amma sərxoş olanda mənə barmağını da vurmur. Çünki İvan Afrikanoviçi yaxşı tanıyır. Gör nə vaxtdan e! Əgər mən içmişəmsə, sözümün qabağına söz demə, əlimin altında da durma, 5

əlim ağırdı, hər kəsin başını ağrıda bilər. Düz demirəm, Parmen? Nəyi də olmasa, bunu düpbələndüz deyirəm… Nə dedin?

Biz çox gəzə bilmərik,

Axşam yata…

Deyirəm ki, Drınovu kim sıxa bilər axı? Heç kim. Drınovu heç kim sıxa bilməz, ancaq o kimi istəsə

sıxar! Ey, sən hara? Ay qoca əbləh, özünü hara soxursan? Axı sən o yolla getmirsən! Səninlə yüz ildi bir yerdəyik, amma yolu səhv dönürsən! Bu yol evə aparır? Bu yol səni evə yox, ətliyə aparır. Mən buranı azı yüz dəfə ölçmüşəm, bəs sən? Mən sənə umudluyam, sənsə… Nə? Sən yolu məndən yaxşı tanıyırsan? Əclafın biri əclaf, bunu istiyirsən? Al gəldi! Bax belə! Hara deyirlər ora get, öz prinsiplərini yeritmə. Nə ora-bura baxırsan? Tərpən. Axmağın biri axmaq, hara əmr edirlər, ora da get!

Biz çox gəzə bilmərik,

Axşam yata…

Eh…

İvan Afrikanoviç ata bir qamçı ilişdirdi, sonra sakitcə əsnədi.

– Görürsən də, Parmenko, yaman əldən düşmüşəm. Bir azdan evdə olacağıq, malı təhvil verəndən sonra samovar qoyarıq. Yükünü açacam, yəhərini götürəcəm və sən səfehi göndərəcəm evinə, tövləyə, ya da bu işi arvada tapşıracam. Sən səfehsən, Parmenko, elə? Mən də onu deyirəm də. Sən ağıllı at olsan da, səfehsən. Həyatdan başın çıxmır. Bax sən öz yolundan çıxıb, başqasına dönmək istiyirdin.

Mən səni düz yoluna bərpa elədim. Bərpa elədim, eləmədim? Bax görürsən? Nə qədər dayanmaq olar?

Evə istəmirsən? Tərpənməsən, bir-ikisini də yeyəcəksən. Odu kənd də görünür. Malı verərik, sonra samovar qaynadarıq. Nə vecimizə axşamdan sabah günortaya qədər bekarıq. Sən səfehsən, Parmenko, səfeh, evə getmək həvəsin yoxdu. O dey o ev, o da Mişkanın traktoru. Nə? Necə yanı hansı kənddi.

Deyəsən axı bizim kənd deyil. Ba! Allah haqqı, deyəsən bizimki deyil. Burda selpo da var, bizdə yoxdu.

Hələ hündür eyvanı da var. Deyəsən axı, Parmenko, biz malı burada yükləmişdik? Hm. Buraydı, buraydı. Ah, Parmen, Parmen! Fərsizsən sən, gör məni hara gətirdin? Gör bir hara gəlib çıxdıq. Parme-en? İndi biz səninlə, doğrudan da, evə gedəciyik. Döndər, dədə, döndər! Gör mən səni nə vaxtdan tanıyıram. Onda sən hələ ananın əmcəklərini dartışdırırdın… Bir az yeyin olaq… Səhərə evə çatarıq, düpbədüz… İndi isə biz, Parmeşa, öz yolumuznan. Bax belə… Düz yolumuznan. Olan işdi…

Elçilər

İvan Afrikanoviç bir papiros yandırdı, at isə eyvanın yanında dayanmayaraq geri döndü. O, böyük çalışqanlıq və üzüyolalıqla yüklü kirşəni dartırdı. İvan Afrikanoviç isə öz sevimli əsgər çastuşkasını oxuyurdu…

Qıpqırmızı yekə ay meşənin üstündən asılmışdı. O, küknar ağaclarının başlarından sürüşür və

cırıldayan tənha kirşəni izləyirdi.

Gecəyə yaxın qar bərkimişdi. Hava donmuş nəm iyi verirdi.

İvan Afrikanoviç susurdu. O ayılmış və yuxulayan xoruz kimi başını çiyninə sallamışdı. Bir az əvvəl öz səhvinə görə Parmendən bir balaca utanırdı, amma tezliklə günahını unutdu və hər şey öz yerinə qayıtdı.

At yanında adamın olduğunu daim hiss edir və donmuş yolla aramla irəliləyirdi. Tala qurtardı.

Sosnovka ilə onların arasında kirşəni ətürpədici sakitliklə qarşılayan balaca meşəlik də vardı. Amma İvan Afrikanoviçin heç tükü də tərpənmədi. Bayaqdan dil boğaza qoymayan İvan Afrikanoviç tam 6

sakitləşmiş və biganələşmişdi. O, indi heç fikirləşmirdi də, eləcə nəfəs alır və dinşəyirdi. Hətta kirşənin cırıltısı, atın fınxırtısı da onu qımıldatmırdı.

Bütün bu sakitlikdən onu kiminsə ayaq səsləri ayırdı. Kimsə lap yaxındaydı. İvan Afrikanoviç səksənib ayıldı.

– Ey! – deyə İvan Afrikanoviç çağırdı. – Mişka sənsən?

– Hə!

– Deyirəm axı, kimsə qaçır. Nədi gecə qalmağa qoymadılar?

Mişka acıqlı halda kirşəyə tullandı. At heç dayanmadı da. İvan Afrikanoviç bic nəzərlərlə Mişkaya baxdı. Mişka sırıqlısının boyunluğunu qaldırdı, tüstülətməyə başladı.

– Bu gün kimə ilişmişdin? – Deyə İvan Afrikanoviç xəbər aldı. – Olmaya, çəkmədə gəzənə?

– Qoy, tullansınlar e… üç hərfə…

– Niyə balam?

– “Zootexnik həyacanda!” Yox bir! – deyə Mişka kimisə cırnatmaq istədi. – Zırt-pırt, zıpırtış! Üzü yaxmalı ləçərlər, zamaskalı səfehlər. Belə intelligentlərdən çox görmüşük!

– Heç demə, – deyə İvan Afrikanoviç tam ayıq şəkildə bildirdi, – möhkəm qızlardılar.

İkisi də uzun müddət susdu. Gecəyə yaxın ay da saraldı və balacalaşdı. Kol-kos mürgüləyir, kirşə

sürüşür, yorulmaq bilməyən Parmen də aramla addımlayır, İvan Afrikanoviçsə fikirləşir. Sosnovkaya qədər bir neçə xırda kənd var, yolun yarısı deməkdir, deməli, kəndə çatmağa yarım saat qalıb.

İvan Afrikanoviç Mişkadan soruşdu:

– Sən bizim Nyuşkanı tanıyırsan?

– Hansı Nyuşkanı?

– Necə yəni hansı, bizim sosnovkalını.

– Nyuşka, Nyuşka… – Mişka yerə tüpürdü və o biri tərəfə çevrildi.

– Sən bu çoxbilmişləri yadından çıxart, – İvan Afrikanoviç dedi. – Savadlı olmayanda nə olar? –

Tüpür onlara və bitdi… Olan şeydi.

– İvan Afrikanoviç, ay İvan Afrikanoviç, deyə Mişka dikəldi. – O şüşənin ağzını hələ açmamışam axı.

– Hansı şüşənin?

– Sən mənə uduzduğunun, – Mişka dedi və şüşəni şalvarının cibindən çıxardı. – İndi yaxşıca qızışarıq.

– Başımıza çəkək?.. Nəsə yaxşı düşmür axı. Bəlkə, içmiyək hə, Mişa?

– Necə yəni yaxşı düşmür! – Mişka şüşənin ağzını aça-aça dedi. – Mən bilən sən pryaniklər də

yükləmişdin axı?

– Elədi.

– Gəl qutunun birini açaq, hərəmizə biri bəsdi.

– Yaxşı deyil axı.

– Sabah mən özüm satıcıya deyərəm, nədən qorxursan? – Mişka dedi və baltayla qutunun ağzını açıb iki pryanik çıxardı

İçdilər. Paxmellərini açdıqdan sonra aprel gecəsi də aydınlaşdı, xışıldayan kirşə də, atın addımları da mənalandı. Ay da indi İvan Afrikanoviçə bayaqkı kimi istehzalı və biganə görünmürdü.

– Gör sənə nə deyirəm, Mişa, – İvan Afrikanoviç pryanikin son tikəsini gəvələyə-gəvələyə dedi. –

Əgər adamın qəlbi təmizdirsə, deməli o, həm zəhmətkeş, həm də sevəndir. O, nə zootexnikdən, nə də

sığorta işçisindən aşağıdır. Sən gəl, Nyuşkanı al…

Mişka sakitcə qulaq asırdı. İvan Afrikanoviç sözlərinin oğlana necə təsir etdiyini bilmək üçün qəhqəhə çəkdi.

– Əlbəttə, qız üçün savad ağırlıq eləməz. Sənsə, cavan oğlan, elə də pis deyilsən. Gərək düzünü deyəsən…

Şüşəni boşaltdılar, Mişka onu kolluğa tolazladı və soruşdu:

– Sən hansı Nyuşakadan danışırdın? Sosnovkalıdan?

7

– Özüdür ki, var, – deyə İvan Afrikanoviç sevindi. – Həm gözəldir, həm də işlək. Ayaqları da top kimi. Bu yaxınlarda bizim arvadla yarmarkada olublar, ən yaxşı parçanı da o alıb. Evdə isə

tərifnamələrin əlindən tərpənmək olmur.

– Bir gözündə də ağ ləkə var.

– Dedin, nə var?

– O Nyuşkanın ğözündə ağ var deyirəm.

– Nə olsun ki? Ağ var, var da. Onu ancaq qabaqdan diqqətdən baxanda görmək olar. Böyürdən baxsan, soldan heç nə görünmür. Döşləri, ayaqları… qız deyil e, tankdı, tank. Bu zootexniklər heç onun dırnağına da dəyməz. O de, bir dəfə zootexnik qızlardan biri həyətə gəlmişdi. Kurov ona baxdı və dedi:

“Yaxşı qızdı, ancaq ayaqlarını evdə qoyub.” Ayaqları, demək olar ki, yoxdu. Çubuq kimidi. Elə ki, Nyuşka o tərəfdən gəlir, iki göz istiyir ki, tamaşa eləsin. Divarlar da ki, gerbli-merbli tərifnamələrlə

dolu. Özü də anası ilə qalır. İstiyirsən elə bu saat onlara gedək? Bu saat sənə elçi düşüm!

– Elə bilirsən istəmərəm? – Mişka dilləndi.

– Mən ciddi deyirəm.

– Mən də ciddi deyirəm.

– Mişka! Bilirsən də… səninlə mən… bilirsən də? Sən İvan Afrikanoviçi yaxşı tanıyırsan! Biz səninlə… biz… Parmen?!

İvan Afrikanoviç ata bir-iki qamçı çəkdi. Parmen həvəssiz-həvəssiz geri döndü, üzü enişə

olduğundan kirşə sürətləndi, at istəmədən yorğalamağa başladı və bir neçə dəqiqədən sonra vəcdə

gəlmiş qoçaqlar çastuşka oxuya-oxuya kəndə çatdılar.

Əzizim, fala baxma,

Sevirsənsə də atma.

Ağlın başında olsun

Mən əclaf da yar olsun!

Sosnovka çoxdan yuxuya getmişdi. Kirşə yaxınlaşanda itlərin heç biri hürmədi. Bəzi evlərdə işıq yanırdı. İvan Afrikanoviç atı odun qalağının yanında saxladı, kirşədəki axırıncı samanı Parmenin qabağına atdı.

– Bax, Mişa, gör nə deyirəm. Mənə güvən, özün də az danış. Mən belə elçiliklərdən çox eləmişəm.

Stepanovnanı da çoxdan tanıyıram, hər halda xalam qızıdı. Biz çox içməmişik ki?

– Bir az da olsaydı…

– SSS! Tələsmə!.. Stepanovna! – İvan Afrikanoviç qapını ehmalca döydü. – Ey Stepanovna?

Daxmada lampanı yandırdılar. Sonra kimsə dəhlizə çıxdı, qapını açdı.

– Bu gecəquşu kimdi belə? Elə indicə uzanmışdım. – Stepanovna danışa– danışa qapını açdı. – İvan Afrikanoviçə oxşuyur.

– Salamlıyıram, Stepanovna! – İvan Afrikanoviç özünü dik saxlamağa çalışdı, ayaqlarını ayaqlarına vurdu.

– Keç içəri, Afrikanoviç, hara getmişdin ki? Bəs o kimdi? Mixaylodu?

– Özüdü ki, var.

Daxma, doğrudan da, başdan başa tərifnamə və diplomlardan alışıb-yanırdı. Daxma iki yerə

bölünmüşdü. Tərəfləri üstünə oboy çəkilmiş arakəsmə ayırırdı. Hasarın o biri üzündə soba, sobanın bərisində xəkəndaz və kömürü söndürmək üçün qaraqapaq vardı. Samovarın trubası mismardan asılmışdı. Samovarsa, görünür şkafdaydı.

– Gecə qalacaqsınız, yoxsa? – deyə Stepanovna xəbər aldı və samovar qoydu.

– Yox, öz yolumuzdan, düpbədüz gedəciyik… Bir az qızışaq, sonra ya allah, evə. – İvan Afrikanoviç belə deyəndən sonra papağını çıxardı və əlcəklərini də ona qoydu. – Nyuşka hardadı, yoxsa yatır?

– Yatmaq nədi? İnəyin ikisi yetirib, bu gün sabahlıqdır. Nyuşka da dünəndən ordadı. Bəs siz necəsiniz?

8

– Yaxşıyıq!

– Yaxşı olun. Arvadın necə, hələ doğmuyub ki?

– Lap az qalıb.

– Mən elə sobanın üstünə çıxıb yerimə uzanmışdım ki, qapı döyüldü. Dedim, yəqin Nyuşkadı. Biz qapını təkəm hallarda bağlıyırıq axı.

Samovar qaynadı. Qarı şkafdan şərab şüşəsi çıxardı, piroq gətirdi. İvan Afrikanoviç məmnunluğunu gizlətmək üçün bir ağız öskürdü, əllərini şalvarına sürtdü.

– Mixaylo, sən hələ də, subay gəzirsən? Evlənsəydin, az da içərdin, – Stepanovna dedi.

– Düz söhbətdi, – Mixaylo gülümsədi və əlini onun çiyninə vurdu. – İçkini, Stepanovna, çox içirəm.

Bu gün də dümçəmişəm, mitilim çıxana qədər!

Mişka acı təbəssümlə başını buladı.

– Bəlkə mənı kürəkənliyə götürəsən....

İvan Afrikanovuç ayağı ilə onun dizinə vurdu, amma Mişka dil boğaza qoymadı:

– Qızını mənə verərsən?

– Qurbandı, – deyə qarı gülümsədi, – razıdısa, elə indi apar.

İvan Afrikanoviçin söhbətə qarişmaqdan savayı əlacı qalmadı. Onun səsi aləmi başına götürdü:

– Mən də elə bunu deyirəm da! Bu qızın, Nyuşkanın barmaqları… Yalnız tərifnamədir… Ey Miş?

Bunu mən sənə dəqiq deyirəm! Stepanovna? Məni tanıyırsan da! İvan Afrikanoviçin kimə pisliyi dəyib? Hə? Ciddi deyirəm! Mən ona deyirəm ki, indi bu saat Sosnovkaya gedəciyik. Elə belə də

deyirəm. O isə mənə deyir… Nyuşka! Tez ol bura gəl, Nyuşka! Bax elə indicə fermaya gedib Nyuşkanı gətirəcəm. Stepanovna? SSS!

Amma İvan Afrikanoviçin fermaya getməsinə lüzum qalmadı. Qapılar açıldı və Nyuşka özü içəri girdi.

– Annuşka! – İvan Afrikanoviç əlində dopdolu qədəh onun pişvazına qalxdı. – Anyutka!

Xalanəvəsi! Biz səni… biz… səni… Sənin kimi qız bütün mahalda yoxdu! Doğrudan da, yoxdu! Başdan–

ayağa tərifnamə! SSS. Miş! Hamıya süz. Mən deyirəm ki, yoxdu! Bəs Mişka! Məyər Mişka pis oğlandı?

Deməli, biz səni, Anyuta… sənin dalınca gəlmişik… elçiliyə…

– Nə dedin!? – Nyuşka peyinli çəkmədə və silos iyi verən pambıqlıda, daxmanın ortasında dayandı, gözlərini qıyaraq elçilərə baxdı, sonra arakəsmənin arxasına cumdu və əlində tutqac, güllə

kimi çıxdı:

– Rədd olun! Elə gedin ki, iziniz-tozunuz da burda qalmasın. Qulyabani sizi hardan gətiribsə, orada aparsın. Cəhənnəm olun! Nə qədər ki, gözlərinizi tökməmişəm. Sərxoş köpəyuşaqları!

İvan Afrikanoviç key-key dala çəkildi, papağını və əlcəyini də götürməyi yaddan çıxarmadı, yazıq qarı isə qızını saxlamağa çalışdı:

– Anna, başına at təpib!?

Nyuşka İvan Afrikanoviçin boyunluğundan tutub qışqırırdı:

– Rədd ol, simasız! Hardan gəlmisən, orada get, iblis! Elçi tapılıb! Mən səni!..

İvan Afrikanoviç özünə gəlməmiş Nyuşka onu elə itələdi ki, qapının o tərəfinə uçdu, üzü üstə yerə

dəydi, eyni aqibəti Mişka da yaşadı.

Sonra Nyuşka dəhlizə çıxdı, heç bir ədəb-ərkan gözləmədən elçiləri küçəyə tulladı və qapını çırpdı.

Nyuşka bağırırdı, əlinə keçəni döşəməyə çırpırdı, ağlaya-ağlaya bütün dünyanı söyürdü…

– Buna bax e! – Mişka dirsəyini ovxalaya-ovxalaya dedi.

İvan Afrikanoviç isə çaşqın halda mızıldanırdı. O, zorla ayağa qalxdı, əvvəlcə əllərini yerə dirədi, dizlərini qaldırdı, zorla özünü düzəltdi.

– Hm! Buna bax da! Qız deyil e, şeytandı. Gicbəsər… Parmen? Bu Parmen harda qaldı e?

Parmen dayandığı yerdə yox idi. İvan Afrikanoviç atı bağlamağı unutmuşdu və o, çoxdandı ki, evə

tərəf gedirdi: bəyaz aprel Ayının altında, kimsəsiz yolla. Yalnız tənha kirşənin xışıltısı eşidilirdi.

9

Torpaqla suyun birliyi

Səhərə yaxın havanın üzü döndü, qar yağdı, külək qalxdı. Bütün mahal Mişka Petrovun elçiliyi barədə xırdalıqlarına qədər xəbər tutmuşdu: Belə tufanda şayiələr də başı açıq gəzirdi.

Mağaza saat doqquzda açıldı, arvadlar çörəyin bişməsini gözləyir və cidd-cəhdlə yeniliyi müzakirə

edirdilər:

– Deyirlər ki, əvvəlcə yabaya cumub, sonra stoldan bıçağı götürüb, düşüb kişilərin üstünə!

– Aman, aman! Bəs qarı neyniyib?

– Əşi, nə qarı-marı. Deyirlər ki, qarını səhərdən axşama kimi buduyur.

– Bəsdidə, sən allah. Boş danışmayın. Nyuşka anasına barmağını da vurmaz. Çox mehribandılar.

Görün e, Nyuşka barədə nələr uydururlar.

– Düz sözdü. Ondan başıaşağısı yoxdu.

– At da tək-tənha gəlib axı?

– Hə. Təkcənə. Nə kişilər var, nə də faktura.

– Deyirlər ki, hamamda yatıblar.

– O qədər içiblər ki!

– Dayanmaq bilmirlər ki…

– Mal yerindədi, deyirlər?

– Prennikləri gətiriblər, amma samovarlardan ikisinin lüləkləri qırılıb, at özü tövləyə girib, kirşə də

aşıb.

– Oy, qızlar! İvan Afrikanoviç bu işin altından nə cür çıxacaq?

– Hamısının günahı içkidədi, hələ özündən deyən heç kim ona üstün gəlmiyib!

– Kim bilmir ki, əlbəttə günah ondadı!

– Bu “alagözlərdən” nə desən gözləmək olar!

Alıcılar tez-tez girib çıxırdılar. Briqadir də yolunu oradan saldı, heç nə almadı, bir az gap eləyib getdi. Traktorçular siqaret dalınca gəldilər. Söhbətin əsas mövzusu İvan Afrikanoviçlə Mişkaydı.

İvan Afrikanoviçi səhər tezdən harasa qaçan görmüşdülər. Sonra o evə giribmiş, ora-bura vurnuxubmuş. Deməynən, dünən arvadı Katerinanı xəstəxanaya aparıblar: hələ o selpoda olarkən və

guya o, qaynanası Yevstolyaya deyib ki, o, yəni İvan Afrikanoviç Yekaterinasız yetim kimi bir şeydir.

Qaynanası Yevstolya isə əvəzində bildirib ki, zülüm çəkdiyi bəsdi, Severodvinskə, oğlu Mitkanın yanına gedəcək. “Mən gecələr sizinçün beşik yırğalıyım, sizsə Katerina ilə kef edəsiniz. Elə şey yoxdu.

Bir gün də burda qalmaram, gedəcəm Mitkanın yanına.

Arvadların ağzını yığmaq olar?.. Satıcı akt yazmaq üçün ambara getdi, arvadlara da tapşırdı ki, gözləri piştaxtada olsun. Mağazada isə ağız deyəni qulaq eşitmirdi, arvadlar hamısı birdən danışır, İvan Afrikanoviçə yazıqları gəlir və Mişkanı söyürdülər. Elə bu zaman Mişka hardansa peyda oldu: dünənin sərxoşluğu başından getməmiş, başı açıq, özü də mahnı oxuyur:.

Kiminsə sevgilsi var

Mənim də ki, Mişkam.

Heç vaxt lampa gətirməz

Çoxdu deyər, slişkam3.

– Zənən əhlinə salamlar!

– Salam, salam, Mişka.

– Kefin yuxarıdı?

3 Slişkam – həddən artıq

10

– Eləəə…

– Gəlini gətirə bilmədin?

– Gətirə bilmədim, alınmadı…

– Başın ki, ağrıyır?

– Elə ağrıyır, – deyə Mişka etiraf elədi və pilləkəndə oturdu. – Araq öldürmək, sənət deyil. Sənət deyil…

– Dostunu neylədin, elçini?

– Eh, heç demə! Elçi, nə elçi… – Mişka ürəyi gedənə qədər güldü, sonra boğula– boğula öskürdü. –

Eh, arvadlar, bir görəydiniz, bizi… nədir o… diversantlar kimi…

– Yaxına qoymadı?

– Qovdu! Tutqacnan… İndi də dirsəyim ağrıyır. Necə itələdisə, biz raket kimi uçduq… pilləkəndən.

Elə bil bizi külək üfürdü. Danışmasam yaxşıdır…

Mişka yenə də oskürəkdən boğula-boğula qəhqəhə çəkdi, amma arvadlar əl çəkmədilər.

– Bəs ikinci dəfə cəhd eləmədiniz?

– Nə danışırsan? Bir dəfə də bəsdi. Ayılandan sonra fikirləşdik ki, görən, nə edək? At evə əkilib, bizsə şaxtada dayanmışıq. Mən dedim: “Gəl, İvan Afrikanoviç, hamama gedək, səhərə kimi başımızı qatarıq”… Fikirləşirdim ki, Nyuşkayla pərqu yorğan-döşəkdə gecələyəcəm, amma hər şey tərsinə

oldu”. Getdik, hamamı tapdıq…

– Kimin hamamıydı? Onların?

– Elədir! Hələ soyumamışdı, bir-iki vedrə də su vardı. Deyirəm ki, İvan Afrikanoviç, elçilikdən bir şey çıxmadı, heç olmasa qaynanamın hamamında çimək.

– Lap şeytandı e! Buna bax, sən allah! – Arvadlar gülə-gülə əl çaldılar.

– “…Köynəyini soyun, – deyirəm, – İvan Afrikanoviç, – günahımızı yuyacağıq”. O isə fors edir, dirəşir: bel sürtən yoxdu, bəsməkan yoxdu. “Məni, – deyir, – Moskvada üç evdə tanıyırlar. Mən, –

deyir, – çayı heç vaxt qəndsiz içməmişəm, ona görə də fərarir kimi özgə hamamda çimməyəcəm. Həm də soyuqdur deyir”. Mənsə, əzizlərim, qulpu götürdüm, suyu əmdərdim daşın üstünə. Düzdü, daşdan bir hay çıxmadı, amma öz-özümə deyirəm ki, mən mən olmaram, əgər qaynanamın hamamında çimməsəm! İvan Afrikanoviçin də əlacı yoxdu, baxıram ki, o da soyunur.

– Çimdiniz?

– Bəs nə! Düzdü, sabun olmadı, amma yaxşıydı. Əynimizi geyindik və yuxarı qata çıxıb baş-ayaq uzandıq. Elə olurdu ki, “Kolxozçular Evi”ndə gecəliyirdim, taxtabitilər qanımı sümürürdü, burda isə

pulsuz-parasız çarpayı. Amma görürəm ki, İvan Afrikanoviç yatmır. “Nə olub? – deyə xəbər alıram.

“Sən, – deyir, – gölün o tərəfindəki Verkanı tanıyırsan? Heyf, yaxşı qızdır”. Mən deyirəm: “Get tullan e, İvan Afrikanoviç! Mən sənə nəyəm, əlillər evi? Əvvəlcə bir gözdən əlili tapdın, indi də axsağı?” O isə