Текст книги "Туоһахта уонна Лэкиэс"

Биирдэ атын үөрдэртэн икки соноҕоһу эбии аҕалан, эмиэ баайан барбыттара. Анараа соноҕостор чырбалдьыһан түһэн сүрдээхтэрэ. Саастарынан киниттэн аҕалар этэ, ол иһин хайдах эрэ кинини сэнээбиттии көрөллөрө-истэллэрэ. Кини да хааныгар аҕатын Харачаас хаҥыл хаана хайҕахтаах тойон сүрэҕин түллэҥниир ньиргиэригэр тиҥиргэччи тыгыахтыыра. Түөрт түөрэм үктэл туйахтарыгар сааскы күн чаҕылыйа оонньуура. Күөнэ кэтитэ, арҕаһа үрдүгэ, саала халыҥа, быакаҕар быһыылааҕа, тупсаҕай тууралааҕа. Атахтарын сүүрүккэ холоонноох быччыҥнара бөлтөрүһэ оонньууллара.

Биирдэ үһүөннэрин биир киэҥ соҕус хааччахха киллэрэн баран, Лэкиэс, тус-туспа солуур аҥаардыытынан өлүү-өлүү эбиэс кутуталаан биэрбитэ. Анараалара үлүмнэһэн урут тиийэн өлүүлэрин кимигирэтэн барбыттара. Туоһахтаҕа Лэкиэһэ лэппиэскэ тооромоһо кэһиилээх кэлбит этэ. Туоһахта бу минньигэс сыттаах кыра лэппиэскэни, имигэс сылаас уостарынан бигээн ылан, сиэн кэбиспитэ. Лэкиэс, Туоһахта хараҕар атын бэйэлээхтик мичээрдээн ньолбойбут сэбэрэтин көрүнэн, күлэн ылбыта уонна Туоһахтатын хоҥоруутун имэрийэн, моонньутун таптайбахтаабыта. Кинилэр эдэр эт саастыы доҕордуулар курдук сыһыаннара дириҥээн испитэ. Лэкиэс Туоһахтатын иннигэр эбиэһин кутан баран хааччахтан тахсан, кыбыыга от тарда барбыта. Туоһахта эбиэһин астына-астына саҥа кимигирэтэн эрдэҕинэ, арай биир соноҕос кулгааҕын ньылатан кини диэки хааман эрэрэ баара да, кулгааҕын сиирэ-халты хабан, сытыы тиистэрдээх, дьаардаах айах тыаһа «лас» гыммыта. Туоһахта соһуйан туора ыстаммыта. Били соноҕостортон улахана кини бурдугун сиэн кимигирэтэн киирэн барбыта. Туоһахта бу сиэргэ баппат быһыыттан көхсүн хаана хойдо түспүтэ да, эргиллэ биэрээт, икки кэлиҥҥи атаҕынан күүс өттүнэн күөмчүлүүргэ санаммыт соноҕоһу ойоҕоско тэбэн кибилиннэрбитэ. Анараа баҕайы халбарыс гынаат, икки атаҕар туран, сиэлэ бурал гыммыта. Туоһахта аҕата Харачаас атын атыырдары кытары охсуһарын хаста да көрбүт буолан, хаһыҥырыы түһээт, атаҕар өрө тураат, икки инники туйахтарынан табыйсан, сытыы дьыраал аһыытынан хадьырыйсан барбыта. Анараа соноҕос маннык күлүмэх күөн көрсүүнү күүппэтэх буолан, дубук туттан биэрбитэ. Икки бэртэр хабарҕаларын муҥунан кистээн ыла-ыла, күөн-күөннэринэн түсүһэн, тиис-тиистэринэн тиниктэһэн, өй-мэйдээх тулуйбат үлүгэрин түһэрбиттэрэ. Лэкиэс отун тарда сылдьан ону олус соһуйа истибитэ. Онтон өй ылан сүүрэн кэлиэр диэри, туйахтар табыйсан битигирэспиттэрэ, тиистэр сиирэ-халты хадьырыйсан лаһырҕаспыттара. Лэкиэс хааччахха, хаһыырбытынан, ойон киирээт, ураҕаһынан анараа соноҕоһу сискэ мииннэрбитигэр соһуйан, үрүө-тараа ыстаммыттара. Дьэ ити күнтэн ыла анараа соноҕостор Туоһахтаттан саллан чугаһаабат буолбуттара. «Сэнээбититтэн сэттэтин ыллаҕа» диэн итинниги этэн эрдэхтэрэ.

Ол киэһэ холкуос сылгыларын дэҥнэһиигэ тиэрдэ сыспытын иһин Лэкиэс аҕатыттан улаханнык мөҕүллүбүтэ. Ол да буоллар кини Туоһахтата харса-хабыра суоҕун көрөн астыммыта. Харачаас туйаҕын хатарыа диэн билгэлээбитэ оруннаах буолбутуттан Лэгиэн да Туоһахтаны иһигэр хайҕыы санаабыта. Кэлин ситтэҕинэ-хоттоҕуна үөрүн көмүскээн, кыылы да кытары охсуһар туруктааҕыттан дуоһуйбута. Оттон Лэкиэс Туоһахтатын бэйэтигэр ханыылыы көрбүтэ.

Лэкиэс аһылык кэнниттэн сиэбигэр лэппиэскэ тооромосторун уктан, Туоһахтатын муннугар үҥүлүтэн күндүлүүр буолбута. Хааччахха чугаһаан иһэн кыратык иһиирэн Туоһахтатын ыҥырдаҕына, иҥэрсийэ-иҥэрсийэ сиэлэн кэлэрэ. Ити курдук Туоһахта Лэкиэһи иччи оҥостон, бэл, сорох соноҕостору кытары бодьуустастаҕына, сөбүлээбэккэ сири табыйбахтаан ылара. Кинилэр икки ардыларыгар көстүбэт туох эрэ дьикти, сырдык ситим үөскээбитэ.

Лэкиэс оскуолатыгар үөрэнэрин быыһыгар аҕатыгар көмөлөһөрө. Күн-дьыл, элэмэс биэ кулунун батыһыннаран элэс гынан ааһарыныы, баран испитэ. Оҕо аймах тоҕуоруйбут, эдэр саас эргийэр киинэ – оскуола олоҕо күөстүү оргуйара. Кэлиҥҥи кэмҥэ Сэгэйиги биир үрдүкү кылаас уола сүгүн хаамтарбакка хаадьылаан тахсар идэлэммитэ. Оччолорго сорох оҕолор оскуолаҕа хойутаан киирэн эбэтэр кылаастарыгар дэлби хаалан, саастарын ситэн, сорохторо, бэл, эдэр учуутал кыргыттары одуулаһар буолаллара. Биирдэ Сэгэйик дьүөгэлэриниин сынньалаҥ кэмигэр хомустарын таһааран оонньуу олордохторуна, ол уол киирэн кэлээт, Сэгэйик хомуһун былдьаан ылбыта уонна биэрбэккэ эрэйдээбитэ. Сэгэйик да харса суох буолан, хомуһун былдьаһан турбута. Онуоха ол уол Сэгэйиги түҥнэри садьыйан кэбиспитэ. Лэкиэс ол түгэҥҥэ түбэһэ киирэн кэлбитэ. Кини Сэгэйик хомойон ууламмыт хараҕын көрөөт, хаана оргуйа түспүтэ. Били киһийдэх киниттэн лаппа аҕа, модьу-таҕа да буоллар, ону аахсыбакка, ыстанан тиийээт, сыҥаахха хабылыннарбыта. Онто хараҕын өҥүргэһинэн көрөн тиэрэ таһылла түспүтэ. Лэкиэс сиргэ төлө түһэн эрэр хомуһу сүр хапсаҕайдык «лып» гыннаран хабан ылбыта уонна оргууй хааман тиийэн хомуһу кыыска ууммута. Сэгэйик барахсан ууламмыт харахтарыгар махтал сыдьаайа көстөн ааспыта. Ол кэмтэн ыла били уол Сэгэйиккэ сыстаҥнаабат буолбута, оттон Лэкиэс Сэгэйигиниин, бэл, ардыгар аргыстаһар буолбуттара. Сыһыаннара өссө иһирэхсийэн, сүрэхтиин-быардыын бэйэ-бэйэлэригэр курдары тардыһан, оҕо туҥуй саастара харалдьыкка үүммүт кэрэ ньургуһуннары санаталлара.

* * *

Ити хааччахха буолбут хабырыйсыы кэнниттэн ойоҕоһун тэптэрбит соноҕос, икки-хас хонук ыарыыланан баран, хата, чөлүгэр түспүтэ. Дьэ хатарыллан-баайыллан, чырбалдьыһан, соноҕостор сүүрэр кэмнэрэ тиийэн кэлбитэ.

Лэгиэннээх Уһун Эбэлэриттэн үс соноҕоһу сэтиилэнэн, күһүҥҥү добдурҕа саҕана улуустарын киинигэр, Майаҕа, аттаммыттара. Күһүҥҥү күн тиит төргүү мутугар ыйаныыта, аллаах аттар туйахтарын тыаһа чигдигэ сытыытык чыбырҕаһан кэлэн, Майа үрдүгэр тохтообуттара. Лэгиэн сыыр үрдүттэн Майа алааһын таҥнары өҥөйөн, атыгар сөҥөн олоро түспүтэ. Ким билиэй кини бу түгэҥҥэ тугу саныырын? Баҕар, Манчаары хам аччык оҕо сылдьан салааскатын соһон, абаҕатыгар Чоочоҕо от көрдөһө баран иһэн тохтоон ааспытын дуу эбэтэр түһээн түҥкүлүйбүт иччилээх түүлүгэр аан ийэ дойду уот кутаанан умайан эрэрин, Лэкиэһин хаан буолбут сымыһаҕын, «аҕаа» диэн ыҥырарын? Туох билиэ баарай…

Майаҕа тиийэннэр билэр ыалларыгар хонук сирдэрин булбуттара. Аттарын баайталаан, сыбыдахтаталаан, уоскутан сойуппуттара. Сарсыарда ааттаах эрдэ туран, аттарын сүүрдүөхтээх сирдэригэр, Хараттан чугас Куоҥ Харахха, хаамтарбыттара. Туоһахта курбалдьыйан кырыытынан дугуйан, бэрт чэпчэкитик туйахтарын өрүтэ тардыалаан, моонньутун үрдүктүк токутан, сиэлии, хаамыы былаастаан дьоруолуура. Атын икки соноҕостор да, Лэгиэҥҥэ сатабыллаахтык баайыллан, бу ыстанаары тэпсэҥэлэһэллэрэ.

Оччолорго «Живконтора» диэн тэрилтэ саҥа тэриллэн үлэтин саҕалаан эрэрэ. Инньэ гынан, ат сүүрдүүтүн тэрээһинин сөргүтүү үлэтэ барара. Ат сүүрдүүтэ өбүгэ саҕаттан урууларга эбэтэр ыһыах ыстахтарына, былыргы баайдар быһый аттары сүүрдэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ ааттарын ааттаталлара. Ол сиэр саҥа былаас олохтонуоҕуттан умнулла быһыытыйбыта. Холкуостааһын күүскэ барбыта, холкуоска ынахтарын, аттарын үчүгэйин хомуйуу буолбута. Онтон аны кулаактааһын ыар тыына сэниэ ыаллар ааннарын хайыта тардан киирэн, хара көлөһүннэрин күүһүнэн мунньуммут баайдарын уоппустаан ууга-уокка түһэрбиттэрэ. Онон ат сүүрдүүтэ холкуостар атахтарыгар турууларын, үлэ, түбүк сүпсүлгэнигэр умнулла быһыытыйбытын улууска саҥа тэриллибит «Живконтора» иилээн-саҕалаан, дьэ бу ат сүүрдүүтэ Улуу Өктөөп бырааһынньыгын көрсө ыытыллар буолбута.

Айаннаан иһэн биир соноҕос атаҕынан доҕолоҥноон хаалбыта. Онон Туоһахта уонна хабырыйсыбыт соноҕос сүүрэр буолбуттара. Аҕыйах холкуос кытта кэлбит этэ. Бука, холкуостар күһүҥҥү түбүктэригэр ыктардахтара буолуо. Көрөөччү, ыалдьааччы уонна кистээн уксааччылар да муста сатаабыттар этэ. Аттары Лэкиэс сүүрдэргэ бэлэмнэммитэ. Маҥнайгы сүүрүүгэ атын соноҕоһу сүүрдүбүтэ. Алта ат түспүтүттэн биир ат туораан хаалбыта. Икки эргиири маҥнайгы сүүрдээччини кытары илин-кэлин тардыһан испиттэрэ. Биэтэк чугаһаабытыгар Лэкиэс көнтөһүн ыытан соноҕоһун тиэтэтэн, киксэрэн ойоҕолуу ситэн эрдэҕинэ, инники көтүтэн иһэр уол кымньыытынан Лэкиэс соноҕоһун хоҥоруутун охсубута. Онуоха соноҕоһо хантас гынан сүүрэр тэтимин сүтэрэн, бэрт кыранан бүдүрүйэн умса хойуоста сыспыттара. Инньэ гынан, биэтэккэ үһүс тахсыбыттара. Лэкиэс кыһыйдар да, хайыыр да кыаҕа суоҕа. Аны Туоһахтаны мииммитэ. Хас да сүүрдээччилэр аттара бас быаларыттан ыйааста сылдьар ат тутааччыларын истимээри, өрө холоруктуу сылдьыбыттара. Оттон Туоһахта дуоспуруннаахтык туттара, барбах эрэ кырыытынан, сытыы туйахтарын үрдүгэр дугуйара. «Чэй!» диэн хаһыыны кытары аттар түһүнэн кэбиспиттэрэ. Лэгиэн уолугар Лэкиэскэ уонна Туоһахтаҕа туһаайан: «Соргуо! Соргуо! Соргу дугуй!» – диэн алгыы хаалбыта. Туоһахта хара маҥнайгыттан инники уһулу ойон тахсыбыта. Лэкиэс Туоһахтата аһара уйуһуйан сэниэтин эһиэ диэн, үүнүн тарда соҕус олорон сүүрдүбүтэ. Туоһахта иннин хоту бэрт чэпчэкитик ойуолаан, сабыдыал кутуруга сундулуҥнаан, сиэлэ иччитин сирэйин сабыы испитэ. Туоһахта урут маҥнай тутулларыгар дуона да суох сири батыччахтаат, тот ханна өрөһөтүн ыга анньан аҕылаан барбытын күлүм санаан ааспыта. Оччолорго холоотоххо билигин чыҥха атын эбит. Кэннигэр битигирэйэр туйахтар тыастарын сэргэх кулгаахтара иһиллии истилэр. Чугаһаары гыннахтарына, өссө быыппастан эбэн биэрэр. Иччитин киксэрэр саҥата кулгааҕар иһиллэн ааһара. Туоһахта ол курдук аттар атан, түөрэм түөрт туйахтара сиргэ дугунар-дугуммат элэҥнээн, иннин диэки кыырайа турбута. Кэннигэр иһэхтэр үрүҥ туллук курдук кылбаҥнаһа ыраах көтөллөрө. Инньэ гынан, икки аҥаар эргиири өр гыммакка, эргийэ көтүтэн, биэтэккэ маҥнайгынан тахсыбыттара. Көрөөччүлэр хаһыы-ыһыы бөҕөтүн түһэрбиттэрэ. Лэкиэс үүнүн нэһиилэ тардан, Туоһахтатын тохтоппута. Туоһахта өссө да кыахтаахпын ээ, тоҕо ыыппаккын диэбиттии, үүнүн уостуганын хам ытыран, уйуһуйан өрө холоруктуу сылдьыбыта. Лэкиэс атыттан ыстанан түһэн, Туоһахтатын уоскутан, моонньуттан таптайталаан ылбыта. Туоһахта үҥкүүлээмэхтэтэлээн баран сыыйа уоскуйбута. Лэгиэн уолугар хааман кэлэн, илиитин ыга туппута. Туоһахтаны моонньуттан таптайа-таптайа: «Дьэ, нохоо, аҕаҥ Харачаас туйаҕын хатардыҥ!» – дии-дии мичээрдээбитэ. Лэкиэс эмиэ соргута тосхойон, муҥура суох үөрүү түөһүн толорбута. Оттон Туоһахта өссө сүүрэр баҕата батарбакка, чэпчэкитик дугунан үҥкүүлээмэхтээн ылара. Бу салгын сиэн хараара килэйбит сирэйдээх Лэгиэн, имэ тыалтан тэтэрбит Лэкиэс уонна кырыытынан буола үҥкүүлээмэхтээн ылар Туоһахта Куоҥ Харах төргүү мутугар ыйаммыт күн уотугар өссө кэрэтийэн көстөллөрө.

Кыайыы-хотуу көтөллөнөн, сарсыныгар өтөхтөрүн быспыттара. Аллаах аттар барахсаттар сэттэ көһү киһилиэхтэрэ дуо, түөртүүр ыам саҕана тиийэн кэлбиттэрэ. Сэгэйик Лэкиэстээҕэ ситиһиилээх эргиллибиттэрин истэн, долгуйан сүрэҕэ битийэ тэппитэ. Кини бэйэтэ да билбэтинэн, кутун эмиэ Туоһахтаҕа туттарбыта. Онно баҕар, Лэкиэс сабыдыаллаабыта эбитэ дуу? Суох, кини ити чэбэр, сүүһүн ортотугар туоһахталаах соноҕоһу көрөөт, сөбүлээбитэ. Ордук Лэкиэһэ Туоһахтатын миинэн, ойутан эрэрин көрдөҕүнэ, сүрэҕэ доҕуурга иҥнибит туллук курдук, тахсан барыахтыы, толугураччы мөхсөрө. Оннук кэрэ көстүү этэ, бу икки эдэр саас уонна уолан уох тулхадыйбат доҕордоһуулара.

* * *

Лэгиэннээх Туоһахтаҕа анаан Харачаас үөрүттэн ураты, атын үөрдэртэн биир-биир сыымайдаан хомуйан, сэттэ кытыты быһа анньан, хааччахха аҕалан хаайталаабыттара. Туоһахта, хас биэ аҕаллахтарын аайы, барыларын үтэн-анньан көрөрө. Сүргэтэ сүрдээҕин көтөҕүллүбүтэ. Оо, барахсаттар, сыттыын туох эрэ олус умсугутуулаах турук кини сүрэҕин долгуппута. Бэл, сүһүөҕэ мөҕүтэлээн ылара. Сорох биэлэртэн кэлэр дьикти сыт таныытыгар минньигэстик дыргыйара. Айылҕалатан, атыырҕаан сүүлэ киирэн, били тэрилэ дэлби тыҥыыра, өрүтэ хороҥноон өрөҕөтүгэр охсуоланара. Оччоҕуна били дьикти сыттаах биэлэргэ чугаһаары гыннаҕына, анарааҥҥылара кулгаахтарын ньылатан, тиистэрин килэтэн атыннык суоһурҕанан ылаллара. Инньэ гыналларыттан кыйыттан Туоһахта бэйэлэрин үчүгэй аҕайдык сиирэ-халты хадьырыйталаан, хабыталаан лаһырҕатара. Аҕатын Харачаас хаана көхсүгэр көймөстөн, хааннааҕынан көрүтэлээтэҕинэ, анараалара тэйэ хаамсаллара.

Арай биир киэһэ күһүҥҥү буһурук туманын быыһынан ыраах олус кэрэтик, дьикти дьүрүскэн буолан, биэ кистиирэ иһиллибитэ. Бары ол диэки чөрбөс гына түспүттэрэ. Туоһахта сэлбиллибэтэх көҕүлүн быыһынан сытыытык чолбоодуспут харахтарыгар, туус маҥан сиэлэ үрэллэҥнээн, кытыылыыр биэ кырыытынан тыкаарыйа сиэлэн, Лэгиэннээх Лэкиэс аттарыгар күөйүллэн иһэрэ көстүбүтэ. Оо, кэрэ да көстүү. Туоһахта хайдах эрэ сүһүөхтэрэ мөҥөн ылбыттара. Аҕатын Харачаас курдук моонньун үрдүктүк токутан, сүүһүн ортотугар кылбайар туоһахталаах эҥил баһын илгистэн ылаат, көҕөччөр сиэлинэн үрэллэҥнии оонньоон, иччилээх баҕайытык ис-иһиттэн эҥсэн кистээн дьириһиппитэ. Онтон соһуйан атын биэлэр чөрбөҥнөһө түспүттэрэ. Оттон бурдук, эбиэс тобоҕор-ибэҕэр кыттыһан, Омоллоон оҕонньор олоҕор олорсубут барабыайдар, татыйыктар соһуйан, бурал гынан көтөн тахсыыларыгар сорохтор ыһыктан кэбиспит хойуулара биэлэр үрдүлэригэр саккыраабыта. Туоһахта тоҥ күөнүнэн хааччах суон сиэрдийэтэ хаачыгырыы түһүөр диэри сааллыталаабыта. Били туус маҥан биэ аана аһаҕас аттынааҕы хааччахха күөйүллэн киирэн иһэн, эмиэ дьикти кэрэтик, Туоһахта сүрэҕин ортотунан дьириһийэн киирэр кэрэ дьүрүскэнинэн кистээн дьырылаппыта. Туоһахта бэйэтэ да билбэтинэн ити үүт кэрэ кытыылыыр биэ кылдьыылаах хараҕын, быакагар биилин, курбалдьыйбыт таһаатын олус астына, сөҕө, умсугуйа көрбүтэ. Биэ, ханна-ханна кэллим диэбиттии, тулатын сытырҕалаабыта, уйуһуйбут хараҕынан Туоһахта диэки көрүтэлээбитэ. Кулгаахтара, икки үргээри өндөҥнөһөр туллуктар курдук, эргичиҥнээбиттэрэ. Хаайыллыбыт хааччаҕыттан тахсар сир көрдөөн кыйа, төгүрүччү сиэлэн тамайбыта. Туоһахта уоскутардыы иҥэрсийэн ылбытыгар тохтоон, чуҥнуурдуу көрөн турбута. Аргыый хааман кэлэн, күрүө быыһынан төбөтүн уган сытырҕалаан көрбүтэ. Ити курдук маҥнайгы билсиһиилэрэ саҕаламмыта. Күн-дьыл ааһан испитэ. Туоһахтаны биэлэри барыларын кытары биир хааччахха хаайан аһаппыттара. Онон үөр баһылыгын Туоһахтаны кытары бодоруһан барбыта. Туоһахта хара ааныттан били кэлин аҕалбыт үүт кэрэ биэни тула көппүтэ, биэтэ да бу сүүһүн ортотугар туоһахталаах хара көҕүлүн быыһыттан кимиэллээхтик эриличчи көрбүт тураҕас, эдэр атыыры дуоһуйа көрөн сыһыарбыта. Биир үтүө сарсыарда тыҥ хатыыта, хааччахтан таһааран чугастааҕы алааска күөйэн илдьибиттэрэ. Туоһахта саҥа үөрүн иннигэр күөйэн сиэлэ турбута. Сорох биэлэр халыйаары гыннахтарына, самыыларын сиирэ-халты хабыалаан лаһырҕатан боччуйталаан биэртэлээбитэ. Кини биэлэрин сыттарын барыларын ааҕа билэрэ. Оттон били сөбүлүү көрбүт биэтин бэйэтин аттыгар туппута. Бастыҥ хаһыыларга илдьэрэ. Ити курдук Лэгиэннээх Лэкиэс Туоһахта үөрүн бэркэ көрөрүн итэҕэйэн, ыраах бастыҥ хаһыылаах үрэх баһыгар үүрэн, кыстык сирдэрин булларбыттара.

Лэкиэс оскуолатын бүтэрэр түмүк сылыгар Сэгэйик биир кылааһынан аллара үөрэнэрэ. Онон чугас-чугас ыаллыы да олороллорун быһыытынан, бииргэ аргыстаһан, сэргэстэһэ үөрэнэ сылдьыбыттара. Ол саас «ОСОАВИАХИМ» диэн ааттаах оборуонаҕа бэлэмнэнии уопсастыбатыттан, оскуолаларыгар биир байыаннай таҥастаах эдэр киһи кэлэн, улахан кылаас уолаттарын байыаннай дьыалаҕа үөрэппитэ. Устуруойдатара, хаамтарара, сэрии саатын ыһарга, хомуйарга уһуйара. Сыал ытыытыгар, бастыҥ уолаттарга диэн, значок туттарара. Ити үөрэҕи Лэкиэс сонурҕаан, Лэкиэс эрэ буолуо дуо, уолаттар бары умсугуйан туран дьарыктаммыттара. Лэкиэс бары эт-хаан өттүнэн тургутууларга, сүүрүүгэ, кыранаата быраҕыытыгар атыттартан чорбойоро. Сыал ытыытыгар биир бастыҥ ытааччы буолан, ол «Ворошиловский стрелок» значогу маҥнайгынан кэтэн, түөһүн мөтөччү соҕус туттан хаамыталыыра. Сэгэйигэ, атын да кыргыттар Лэкиэһи тула көппүттэрэ. Ити курдук үөрэх чиэппэртэн чиэппэргэ ойуолаан, ылааҥы күннэр тиийэн кэлбиттэрэ. Лэкиэс оскуолатын бүтэрэн, Сэгэйик өссө биир сыла хаалан, үөрэх дьылын түмүктээн, үөрүүлэрэ үрдэ суох буолбута. Иккиэн да ситэн, Лэкиэс кэтит дараҕар сарыннаах, биэкэгэр бииллээх, дьороҕор сотолоох уола хаан буола, оттон Сэгэйик иирэ талах курдук чочуонай таһаалаах, долгуйдьуйбут хара суһуохтаах, кылдьыылаах харахтаах кэрэ куоҕа кубулуйбута. Саас, оо, сандал саас, эдэр саас, дьикти кэрэ саас. Сир-дойду эмиэ силигилии ситэн барбыта.

Туоһахтаҕа эмиэ туһугар үтүө кэмнэр тосхойбуттара. Кыыдааннаах кыһыны этэҥҥэ төлө түһэн, сааскы күн сыралҕана көхсүлэрин сылыппыта. Туоһахта көҕүйбүт биэлэрин сыттарын ыллаҕына, айылҕалатан, таныытын кычыгылатар имэҥ сүр минньигэстик били тэрилин дьырылата күүрдэрэ. Дьэ оччоҕуна биэлэрин биир-биир үрдүлэригэр ыттан таҕылын ханнарара. Биллэн турар, били үүт кэрэ биэтин маанылаан, дуоһуйа таптаһаллара. Күөххэ үктэнэн эбии төлөһүйбүттэрэ. Туоһахта сиэлэ, кутуруга хойдон, уһаан, быһыыта-таһаата киһи хараҕа туолар атыырыгар кубулуйбута. Хам-хаадьаа атын үөрдэр ыырдарыгар охсулуннахтарына, үөрүттэн биир эмэ биэни быһа анньан, күрэтээри саантаан дураһыйар атыырдары кытары туйах-туйахха, тиис-тиискэ түсүһэн үөрүн энчирэппэтэҕэ.

* * *

Үрүҥ түүннэр үүммүттэрэ. Лэгиэннээх Туоһахта үөрүн чугаһатан, Уһун Эбэ алаастарыгар аҕалбыттара. Онно ордук Сэгэйик үөрбүтэ уонна: «Туоһахталаах үөрдэрин көрдөрүөҥ дуо?» – диэн Лэкиэстэн көрдөспүтэ. Биир күн Лэкиэс Сэгэйиги илдьэ, икки аты миинэн, Туоһахта үөрүн көрө барбыттара. Лэкиэс биир уостаах субуйааҥкатын сүгэн, баҕар, көҕөн ытар санаалааҕа. Аара хас да куһу көрбүттэрэ да, ат үрдүттэн ытар табыллыбата. Лэкиэс, Сэгэйик ата сиргэнэн быраҕыа диэн, туттунан ыппатаҕа. Күн оройо биир үрэҕи батан, кэҥэс алаас илин баһын сыырын үрдүгэр кэлэн тохтоон, аттарын үрдүттэн Туоһахта үөрүн ыраахтан көрөн, астынан күө-дьаа кэпсэппиттэрэ. Туоһахта обургу ыраахтан суос бэринэн, төбөтүн өрө көтөҕөн, хойуу көҕүлүн быыһынан чолбоодуччу көрөн, сиэлэ бураллаҥнаан, үөрүн күөйүөхчэ буолан эрдэҕинэ, Лэкиэс иһиирбитэ. Туоһахта чөрбөс гына түспүтэ, онтон сүр улаханнык кистээн дьырылатаат, Лэкиэстээх диэки сиэлэн бураллаҥнаабыта. Лэкиэстээх Сэгэйик миинэн иһэр аттара ороһуйан тэпсэҥнэһэ түспүттэрэ. Хардары-таары кэпсэтэр курдук, эйэнэн кэллибит диирдии, иҥэрсийэн ылбыттара. Лэкиэстээх аттарыттан ойон түһэн, аттынааҕы тииттэргэ туомтуу тардыталаан баайа охсубуттара. Иккиэннэрин сүрэхтэрэ үөрүүнэн туолбуттара. Лэкиэс идэтинэн уолугун сиэбин хаста-хаста, Сэгэйиги хааларыгар соруйан баран, инники хардыылаабыта. Сэгэйик тохтоон курус гынан ылбыта. Тоҕо, туохтан? Тыый, Дьөһөгөй оҕотугар күнүүлүү турарыттан иһигэр күлэ да, сонньуйа да санаабыта. Бу икки атах уонна Дьөһөгөй оҕото Туоһахта алаас ортотугар көрсүһүүлэрин сөҕө-махтайа, киэн тутта көрбүтэ. Үөһэ күөрэгэй дьурулуура, мутукча сыта дыргыйара. Сэгэйик хайдах эрэ олус долгуйбута. Күөрэгэй ырыатыгар, ханна эрэ куккууктуур кэҕэ этиитигэр хардарыан санаан ылбыта. Онтон хомустааҕын өйдөөн, таһааран оргууй тардан барбыта. Оо, тоҕо да кэрэтэй бу Орто дойдуга. Туоһахта Лэкиэскэ сылаас муннунан саннын ньуххайара, оттон Лэкиэс чэрдээх ытыһынан модьу-таҕа моонньун таптайа-таптайа, тугу эрэ кулгааҕар сипсийэрэ. Онтон Туоһахта ойоҕоһугар сыста түһээт, сиэлиттэн тардыһан үрдүгэр хап гына миинэн кэбиспитэ. Туоһахта иччитин хапсаҕай туттуутуттан соһуйан, икки атаҕар туран кэлбитэ. Лэкиэс ыксаан, Туоһахта сиэлиттэн харбаан эрэ хаалбыта. Туоһахта мөҥөн иһэн, Лэкиэс иһиирбитин истэн намыраабыта. Лэкиэс атаҕынан имнэнэн, Туоһахтаны киксэрэн биэрбитэ.

– Нохоо, Туоһахтаа, үөргүн билиһиннэр эрэ, – диэн кулгааҕар сипсийбитэ. Туоһахта үөрүн диэки тамайа сиэлбитэ. Кинини сиэллээх биэтэ атыҥырыы көрөн, хаста да кистээн дьырылаппыта. Оо, бу икки эдэр сүрэхтэр долгуйа тиҥиргэччи тэбэллэрэ, Туоһахта сиэлэн тамайар туйаҕын тыаһын, Сэгэйик дьириһитэр хомуһун кытары дьүөрэлэһэн этиэхтэн дьикти тыын Алаас Хотун иччитин уйулҕатын хамсаппыта.

Ол үрүҥ түүнү Лэкиэстээх Сэгэйик бииргэ атаарбыттара. Туоһахта үөрүгэр тиийэн туохтан эрэ сүрэҕэ ороһуйан мөҕүллэҥнээн ылбыта. Бэл, сиэллээх биэтэ сымнаҕас сылаас хоҥоруутунан арҕаһын ньууххайан болҕомтоҕо наадыйарыгар кыһаммата. Кини Лэкиэһэ атын уһун суһуохтаах икки атахтааҕын кытары, эмиэ кини сиэллээх биэтин курдук, чугастык сыстыһан хаамсалларын харааста, атыҥырыы көрбүтэ. Оо, түөрэм түөрт туйахтаах, сүүһүгэр кэлтэгэй туоһахталаах Дьөһөгөй оҕото барахсан тугу түүйбүтэ эбитэ буолла? Ким ону тымтыктанан көрүө буоллаҕай? Үөһэ Дьөһөгөй Айыы бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ…

* * *

Лэкиэс Сэгэйигин кытары дуоһуйа күүлэйдээн, көтүөҕүн кыната суох курдук, сарсыарда дьиэтигэр тиийбитигэр дьоно туохтан эрэ санаалара түспүт көрүҥнээх көрсүбүттэрэ. Ийэтэ кэри-куру сирэйдээх саҥата суох чэй бэлэмнээбитэ. Остуолга олорбуттарын кэнниттэн аҕата Лэгиэн көхсүн этиппэхтээн баран:

– Дьэ, Лэкиэс, улахан иэдээн буолбут… Сэрии, арҕаа сэрии буолбут.

Лэкиэс ийэтэ иһитин сото олорон:

– Ол сэрии ыраах ханна эрэ арҕаа буолбут диэбитэ дии, бэйэлэрэ да сэриилэһэр инилэр. Аһыҥа туран эрэр дииллэр, от-мас да үлэтэ элбэх.

Онуоха Лэгиэн көхсүн этитэн баран, табаҕын күлүн холумтаныгар тэбии-тэбии нүһэрдик:

– Холкуоспут бэрэссэдээтэлэ Лэгэнтэй Мааркабыс, бэҕэһээ киэһэ утуйаары олордохпутуна, киирэн кэпсээн ааспыта. Сураҕа, эдэр дьону бэбиэскэ диэнинэн сотору сэриигэ хомуйаллар курдук үһү, – уонна уолун тургутардыы көрөн олорбута. Лэкиэс Сэгэйигиниин Туоһахтаҕа бара сылдьыбыт үрүҥ түүнүн дьоллоох түгэниттэн олус астынан, көтүөҕэр кыната эрэ суох кэлбитэ эбээт. Оттон дьиэтигэр бу ыар сурах тэҥсик илдьитэ буолан, кинини хайдах эрэ хаарыйбат курдук саныыра.

– Тоҕо, туох сэриитэй, ким сэриилэһэр? – диэн аат эрэ харата ыйыппыта буолбута. Халтаһалара ыарааннар, хараҕа сабыллан ылбыта. Ийэтэ уолун дьолломмут сирэйин хомотумаары:

– Тоойуом, Лэкиэс, сытан нухарыйа түһэн ыл, түүнү быһа утуйбакка, ити оскуола оҕотун Сэгэйиги кытары олус чугасаһыаҥ суоҕа этэ, – диэбитэ. Лэкиэс онно өй ылбыттыы, сирэйэ күлүгүрэн ылбыта:

– Ийээ, мин тоойуом буолан бүппүтүм ээ, уон аҕыс сааспын туолбут улахан киһибин, Сэгэйик да эһиил сааһын ситэр, оччоҕуна бииргэ буолуохпут дии, – остуолтан туран оронугар тиийэн сууллан түһээт, муннун тыаһа буккураабытынан барбыта. Ийэтэ уолун будьурхай баттаҕын имэрийэн ылбыта. Оо, уолун ама ылан барыахтара дуо, күнү көрдөрбүт көмүс туллугун? Оттон Лэгиэни эмиэ араас санаалар үүйэ-хаайа туппуттара. Баар-суох эрэлин, туйахпын хатарыах киһим диир уолун, бу бачча улаатан борбуйун көтөхпүтүн кэннэ ама ылыахтара дуо? Сэрии диэн өлүү-сүтүү аргыстаах, икки атахтаах икки өттүттэн кэйгэллэһэр амырыын суоллара. Һуу, кэбис, арах, арах! Араас санаалар киирэллэр, кэбис…

Суоһар сурах бүтүн холкуостарын устун тилийэ көппүтэ. Сир-дойду да, хайдах эрэ тугу эрэ түүйэрдии, чуумпура уоһуйбута. Ити сэрии саҕаламмытын туһунан сурах кэнниттэн сүүрбэччэ хонук ааспыта. От ыйын бүтүүтэ Лэкиэстээх уот кураан, аһыҥа харааччы салаабыт алаастарын оттоон бүтэрэн, өрүс арыытыгар оттуу бараары сылдьыбыттара. Биир сарсыарда ыаллыы сытар Чурапчы байаҥкамаатыттан боломуочунай кэлэн, 1922 сыл төрүөхтэргэ, Лэкиэстээх Тириипэҥҥэ уонна хас да кинилэр саастыылара уолаттарга, ону таһынан хас да аҕа саастаах дьоҥҥо бэбиэскэ туттаран ааспыта. Икки хонугунан Майа байаҥкамаатыгар киирэргэ бэлэм буолалларыгар сорудахтаабыта. Бу сурах Уһун Эбэҕэ, ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии, ньиргийбитэ. Дьон-сэргэ аймаммыта. Лэкиэстээх Тириипэн уонна хас да эдэр уолаттар буолан, сүбэлэһэн сэргэ оҥоро охсубуттара уонна Уһун Эбэ халдьаайытыгар мустан туруорбуттара. Быраһаайдаһыы тэрээһинигэр холкуостарын бэрэссэдээтэлэ уоттаах-күөстээх тыл эппитэ. Лэгиэн олус хараастыбыта, ол да буоллар тыл көтөҕөн, атаарыы оһуохайын эппитэ. Ол дорҕооно тумултан тумулга охсуллан бара турбута. Туоһахта хаһан эрэ биир туох эрэ тэрээһиҥҥэ икки атахтар итинник эйээрдэн оһуохайдыылларын истибитэ. Ол дуораана хат хатыланан, ыраах эйээрбитигэр чуор кулгаахтара, тэһииркээбит туллуктар курдук, чөрбөҥнөһө түспүттэрэ. Эҥил баһын өндөтөн, хойуу көҕүлүн быыһынан чолбоодуччу көрөн туран иһиллээбитэ. Онно чопчу доҕорун Лэкиэс куолаһа иһиллэрэ.

Киэһэ борук-сорук буолуута үөрүн күөйэн, дьон айманар сирдэрин диэки чугаһаан, чуҥнаан көрбүтэ. Арай ол сырыттаҕына, ханна эрэ хатан иһиирии иһиллибитэ. Көрбүтэ – доҕоро Лэкиэс били уһун сиэллээх икки атахтааҕын кытары сиэттиһэн, халдьаайы сыырын үрдүнэн хааман иһэллэр эбит. Туоһахта үөрүн сиэллээх биэтигэр хаалларан, Лэкиэстээх диэки сиэлэн бураллаҥнаабыта. Сыыры сыыр диэбэккэ, чэпчэкитик дугунан, Лэкиэскэ утары сиэлэн тиийбитэ. Сэгэйик толлон Лэкиэһин кэтит көхсүн кэннигэр сыстыбыта. Туоһахта Лэкиэс сирэйигэр бу сырыыга истиҥ мичээри көрбөтөҕө. Иччитэ хайдах эрэ кэри-куру туттан турара. Туоһахта сылаас хоҥоруутунан Лэкиэс санныгар сыста түһэн сытырҕаталаан ылбыта. Иччитин кэннигэр сыстан турар Сэгэйиги сөбүлээбэтэхтии иҥэрсийэн, кулгааҕын ньылатан ылбыта. Лэкиэс Туоһахтатын уоскутан хоҥоруутуттан, моонньуттан таптайталаабыта, имэрийтэлээбитэ уонна киһилии кэпсэтэн барбыта. Сэгэйик соһуйуон иһин, Лэкиэстээх Туоһахта тугу эрэ өйдөһөр курдуктара, кинилэри туох эрэ көстүбэт ситим бэйэ-бэйэлэригэр тардыһыннарара.

– Чэ, нохоо, Туоһахтаа, мин ыраах сэрии диэннэригэр, төрөөбүт дойдубутун көмүскүү, аттанан эрэбин. Эн дьэ холкуос үөрүн үчүгэйдик көрө-истэ сырыт. Үлэ тириир түгэнигэр күүһүҥ-уоҕуҥ кыайарынан дьүккүйээр дуу. Биһиги ол суостаах сурахтаах дойдуга хайа кыалларынан туруулаһан көрүөхпүт… – ити курдук бу эдэр сүрэхтэр бэйэ-бэйэлэрин кытары сэмэйдик бырастыыласпыттара.

Сэгэйик Лэкиэһин кэтит түөһүгэр ыга сыстан уһуун-уһуннук саҥата суох тураахтаабыта. Бу Орто дойдуга саҥа олох аартыгар иккиэн сэргэстэһэ, сарын-сарыннарыттан өйөнсөн хаамсыах буолбут доҕоро, Лэкиэһэ, ыра санаатын ытата хаалларан, сарсын сарсыарда ыраах аттаныахтааҕа. Сэгэйик эһэтэ: «Сэрии диэн ынырык, хааннаах кыргыс толооно, онтон бүтүн ордон эргиллэр аҕыйах», – диэбитин сүрэҕэр ыттара истибитэ. Лэкиэс эмиэ хараастара да, эр киһи буолан бэйэ бодотун тардынан дьиппиэнник туттара. Ол, арааһа, кыргыс үтүргэннээх түҥ үйэлэригэр буспут-хаппыт өбүгэтин хаана тымырыгар сүүрэриттэн эбитэ дуу, хайдах эрэ сэрииттэн толлубат этэ. Ити курдук, олус аймаммакка, эдэр дьон сиэринэн сэмэйдик бырастыыласпыттара. Ону уйгуурдумаары, бэл, кумаар да дыыгынаабат курдуга.

Күнүскү ыам саҕана били байыаннай таҥастаах киһи кэлбитэ. Холкуос дьоно, кыралыын-кырдьаҕастыын бары, хонтуора иннигэр мустубуттара. Байыаннай таҥастаах киһи чуор куолаһынан бэбиэскэ туппут, маҥнайгы хомуурга сэриигэ барааччылары биир кэккэҕэ туралларыгар бирикээстээбитэ. Хаалааччылар суугунаһан ылбыттара, саха сиэринэн улаханнык аймаммакка, уоланнарын хараастыбыт харахтарынан көрөн турбуттара. Лэкиэс ийэтэ саҥата суох былаатын төбөтүнэн хараҕын уутун сотто турбута. Лэгиэн уолун эрдээх сирэйин көрөн, уоскуйа санаабыта. Лэкиэс саастыылаахтарыттан арыый өндөс, кэтит дараҕар сарыннаах, салгын сиэн хараарбыт сирэйигэр уоттаах харахтара чаҕылыһаллара. Сэгэйик харахтарыгар санньыар санаа, долгуйуу, Дьылҕа Хаантан Лэкиэһин көмүскүүрүгэр ааттаһыы көстөрө. Холкуостарын бэрэссэдээтэлэ тыл эппитэ, бары да саҥата суох, санааҕа хам баттатан иһиллээн турбуттара. Байыаннай таҥастаах киһи сэрии туһунан кылгас иһитиннэрии оҥорбута. Ньиэмэс халабырдьыттара сэрэтиитэ суох сидьиҥник саба түһэн улахан өлүү-сүтүү тахсыбытын, ол эрээри Сэбиэскэй Кыһыл аармыйа Иосиф Виссарионович Сталин салалтатынан күүстээх утарсыыны оҥороллорун туһунан иһитиннэрбитэ. Кыһыл аармыйа күүстээҕин, өстөөҕү сотору уодьуганныаҕын туһунан эрэннэрбитэ. Онно дьэ бу эдэр буойуннар бэриниилээхтик сулууспалыахтаахтарын тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Өссө «Коммуна суола» холкуостарын бэрэссэдээтэлэ Лэгэнтэй Мааркабыс Нохуоккун хоһуун үлэһиттэрин уоттаах сэриигэ хорсуннук охсуһан, сахалар ааттарын түһэн биэрбэккэ, кырыктаахтык кыргыһалларыгар алгыс тылын эппитэ. Дьэ ол кэнниттэн байыаннай таҥастаах киһи доргуччу хамаандалаан, сэриигэ барааччылар аттарын миинэн, аарыктаах айан суолун тутуһан, дьулурҕатык айанната турбуттара.

Лэгиэн сэриигэ барааччылары, сахалыы сиэринэн улаханнык аймаммакка, дьиппиэнник атаарбыта уонна ыраатан эрэр уоланнарга туһаайан:

– Саалаахтан самнымаҥ, охтоохтон охтумаҥ, – диэн алҕыы хаалбыта. Атаарааччылар, Лэкиэс ийэтэ былаатынан ыраатыахтарыгар дылы далбаатыы турбуттара. Бу уоттаах сэрии соҕотох уоланын туох-хайдах көрсүөн, тугу-тугу тускулуон саныан да куттанара. Сэгэйик ытаан дьолтойбут хараҕа кыыс оҕо килбик иэйиитин кэрэһилиирэ. Барыларыттан үөһэ уонна уһуннук кини эрэ былаата ыраахтан туртаҥныыра.

Сэриигэ аттанааччылар хас да биэрэстэни барбыттарын кэннэ, Лэкиэс Туоһахтатын үөрэ ыраах алаас үрэҕин уҥуор сылдьаллара көстүбүтэ. Айанньыттар аттара кистээн дьириһиппиттэрэ. Лэкиэс Туоһахтата сиэлэ бураллаҥнаан үөрүттэн көҥөнөн үрэх кытылыгар диэри сиэлэн кэлбитэ. Тыалга үрэллэҥниир көҕүлүн аннынан хатааһын чолбонун курдук уоттаах харахтарынан айанньыттары чочумча одуулуу турбахтаан баран, иһин түгэҕиттэн эҥсэн улаханнык кистээн дьырылаппыта. Лэкиэс сүрэҕэ мөҕүл гына түспүтэ. Кини кутун туттарбыт Туоһахтатын: «Аны көрүөм дуо?» – диэн санаа үүйэ-хаайа туппута. Ону сэрэйбиттии, Туоһахта сииктээх таныыларынан сыт ыла-ыла, кистии-кистии, үрэҕи кыйа сэриигэ барааччылар субурҕаларын сайыспыттыы, сиэлэн атаарбыта…