Текст книги "Очурга оҕустарыы, кыайыыга кынаттаныы"

3

Кыра кулууптаах этибит. Онно муннукка бааталара онон-манан логлоруттан тахсыбыт мааттар кыстанан тураллара. Тренировочнай көстүүмнээх, аргыый аҕай саҥарар тренер секцияҕа кэлбит оҕолору кэккэлэтэн баран маҥнай билистэ, тус-туу туһунан билиһиннэрии быһыытынан кэпсээтэ, аан дойдуга аатырбыт бөҕөстөрү аҕынна, эт-хаан өттүнэн эрчиллиилээх киһи дэгиттэр үчүгэй буоларын, өйө-санаата чэбдик, чөл сылдьарын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Онтон муннукка турар мааттары тэлгэттэрдэ, итиэннэ онно оонньотон, сүүрдэн-көтүтэн таҕыста.

Биһиги, кыра бэдиктэр, мэниктиир кыах бэриллибититтэн мааспыт табыллан, оонньоон булумахтанныбыт, ол быыһыгар тустан да хачыгыратан ылабыт. Бөтүрүөбүс тугу да саҥарбакка, тула хаама сылдьан болҕомтолоохтук одуулаһар. Билигин санаатахха, кини айылҕаттан мындыр педагог буолан саамай сөптөөх хайысханан барбыт – тута тустуу албастарынан, эти-сиини илиһиннэрэр кытаанах бырахсыыларынан чаҕытан кэбиспитэ буоллар, ахсааннаах оҕо секцияҕа иҥнэн хаалыа, үгүс өттө тустуунан салгыы дьарыктаныан баҕарыа суоҕа эбитэ буолуо. Оттон эргийэ сылдьан оонньуурбутун көрөрө диэн – биһигиттэн хайа уол ордук имигэстик хамсанарын, утары бырахсар дьоҕура төһө түргэнин, сүһүөхтээҕин эҥин, быһата, тустууга сыһыаннаах буолуон сөптөөхтөрү чинчийэн билгэлиир эбит.

Ити курдук оонньуу-көр быһыытынан барбыт маҥнайгы дьарыкпыт бүттэ, биһиги Бөтүрүөбүс хаһан кэлэн секция ыытарын кэтэһэр дьон буоллубут. Кини нэдиэлэҕэ иккитэ-үстэ Чурапчыттан анаан-минээн кэлэн, киэһэтин дьарыктаан барара. Мэниктииргэ көҥүл ылбыттыы, мин биир секция кэмигэр наһаалаан кэбистим быһыылааҕа – Бөтүрүөбүс кытаанах баҕайытык окумалбыттан тутан лэглэритэн илдьэн, хараҥа хоско хаайан кэбис-тэ. Хайыахпыный, оҕолор күлсэн-салсан, оонньоон-көрүлээн ньамалаһалларын истэ-истэ хараҥа хоско турдаҕым дии. Онтон ыла Бөтүрүөбүс баарыгар бары да наһаалаабат буолбуппут, кэм нэмин билэн сүүрэр-көтөр этибит.

Бэйэтэ да оҕо уйулҕатын ымпыгар-чымпыгар тиийэ билэр, кытаанахтык көрөн кэбистэ да – ханна да барыаххын-кэлиэххин билбэккэ, сири-буору кымыстыы турар буолаҕын. Сыыйа-баайа тустуу албастарын үөрэтиигэ, бэйэ-бэйэни кытта тустан көрүүгэ киирэн бардыбыт. Ордук кыһаллан-мүһэллэн бииргэ үөрэнэр уолаттарбыныын Петр Калачевтыын (кэлин спорт маастара), Виктор Малышевтыын эрчиллэрбит.

Аан маҥнай күрэхтэһиигэ кыттар буоллубут, бадаҕа, 1960 с. этэ. Хаһан эрэ Сеня Оноев кууппал кириэһин төбөтүгэр кыһыл былааҕы баайбыт Таҥаратын дьиэтигэр оройуон оҕолоругар көҥүл тус-тууга бастыыр иһин күрэхтэһии буолбута. Киһи бөҕө мустубут этэ, мин таптаан туттар ньымаларбынан – атахха киириинэн, өттүктээһининэн хас да утарылаһааччыбын ыраастык хоппутум, тиһэх киирсиигэ уҥуоҕунан да улахан, күүһүнэн да баһыйар уоллуун тиһэх свистокка диэри иэмэх мас-тыы эрийсэн очконан баһыйтарбытым.

Иккис миэстэ буолан грамота туттарбыттарыгар, атаҕым сири билбэт буолуор диэри үөрбүтүм. Тута ийэбэр наҕараадабын көрдөрө охсоору ыстаммытым. Ийэм маҥнай утаа, «илиигин-атаххын эчэтиэхтэрэ» диэн, мин тустарбын сөбүлээбэт этэ. Ол киэһэ чэй иһэ олорон, грамотабын эргим-ургум тута-тута, аҕам ыһыахха хапсаҕайдаһан тустарын туһунан, бэйэтэ ыйааһына кыра да буоллар, бөдөҥ баҕайы бөҕөстөрдүүн харса суох хачыгыратыһар үгэстээҕин кэпсээбитэ. Онон төрүт-уус хааныгар баар дьыала диэтэҕэ буолуо – итинтэн ыла тустарбын бопсубат-хаайсыбат буолбута.

Аны биһиги дьиэ кэргэҥҥэ улахан уларыйыы буолла. Бэһис кылааска үөрэнэ сырыттахпына, ийэм хоско ыҥыран киллэрдэ уонна:

– Һыллыай, аҕата суох иккиэйэҕин эрэ олорорбут куһаҕан баҕайы дии, мин кэргэн тахсаары гынабын, ону эн туох диигин? – диэтэ.

– Кимиэхэ? – диэн ыйытан чап гыннарабын.

– Хатылыга үлэлиир Миитэрэй Сэдээлиһэп диэн киһи, – диир ийэм оргууйдук.

– Бэрт буоллаҕа дии, – диибин.

Онуоха ийэм кууһан сыллаан ылаахтаата, арааһа, утарсыа, сөбүлүө суоҕа дии санаан баран, кэбирэхтик сөбүлэспиппиттэн үөрдэҕэ.

Дьоппуону кытта сэрии кыттыылааҕа, иккис кииринньэҥ аҕам буолбут Миитэрэй олус бөдөҥ-садаҥ көрүҥнээҕэ уонна, бөдөҥ киһи холку буолар дииллэринии, хаһан да кыыһырбат киэҥ көҕүстээҕэ. Кэлин мин ССРС-ка бастаабыт сылбар күһүн сэтинньигэ өлбүтэ, ити тухары биирдэ мөхпүтүн, куолаһын улаатыннарбытын өйдөөбөппүн. Маҥнайгы кииринньэҥ аҕабыттан арахсан кэһэйбит буолан, кинини аҕаа диэн ааттаабатаҕым, хата, Миитэрэй оҕолордоох эбит, онон соҕотохто Аня уонна Дима диэн эдьиийдээх бырааттанан хаалбытым. Дьэ, ыал ыалынан буолан, ньиргийэ түстүбүт. Ийэм Миитэрэйдиин өлүү араартыар диэри наһаа тапсан олорбуттара. Мин оскуолаҕа үөрэнэн бүттүм да, спортивнай саала диэки ханньары таттара турабын.

Маҥнай утаа тустуунан оонньуу-көр курдук дьарыктанан иһэн, быһа холоон 13—14 сааспыттан, хайаан да үчүгэйдик тустуохтаахпын, Саха сирин ааһан, Россия, Союз таһымнарыгар тахсыахтаахпын диэн бигэ сорук туруоруммутум. Оннук санааны тренербит Бөтүрүөбүс да иитиэхтиирэ, кини интернат-оскуола оҕолорун эрчийэр кэмигэр: «Оҕолоор, эһиги кэлин Советскай Союз чемпионнара буолуоххут», – диирэ хайаан да туолуохтааҕар адьас итэҕэйэ, инникибитигэр бүк эрэнэ истэрбит. Оттон, кырдьыгынан эттэххэ, оччолорго, 50-с сыллар ортолоругар, тустууга спорт маастарын тыыннаах бэйэтин көрбөккө да сылдьан, тиэргэммититтэн тэлэһийбэтэх, Москва, Ленинград курдук улахан куораттары түүлбүтүгэр да оҕустарбатах, Дьокуускайга да ахсааннаахтык сылдьыбыт оҕолорго, Чурапчыга локомотив күүһүнэн барбах умайар лаампатын борук-сорук саалатыгар, бааталара орҕосто сылдьар мааттарга кэккэлэһэн турар оҕолор иннилэригэр тренербит: «Эһиги Союзка бастыаххыт», – диэһинэ баһырхай былаан эбит. Бөтүрүөбүс ол ыра санаата барыта олоххо киирбитин кэннэ санаатахха, олус да ырааҕы өтө көрбүт, бэйэтин туруоруммут соругар бигэ да эрэллээхтик, күүстээх да дьулуурдаахтык барбыт уонна биһигини сирдээбит эбит.

Итиччэ үрдүк сыаллаах-соруктаах дьон олус ымсыыран-баҕаран туран туста сатыырбыт. Тренерим үөһэ Чурапчыга икки-үс биэрэстэ курдуктаах сиргэ баар, биһиэхэ нэдиэлэҕэ аҕыйахта кэлэн барар. Ол иһин мин сылааска велосипедынан, тымныыга сатыы күөлү уҥуордаан киниэхэ тиийэн эрчиллэбин.

Билигин алта уоммуттан тахсан олорон эргитэ санаан көрдөхпүнэ, Дмитрий Петрович учуутал да, тренер да, киһи да быһыытынан, туох да омуна суох үөһэлэртэн айдарыылаах улуу киһи кэлэн ааспыт. Бэйэтэ киһи быһыытынан олус ыраас, чиэһинэй, ханнык да көр-нар, бэл, булт-алт диэҥҥэ аралдьыйбакка, олоҕун бүтүннүүтүн тустууга анаабыта. Кини биир да дьарыгы көтүппэтэ, хайа да оҕо туох санаалааҕын, туох дьоҕурдааҕын курдаттыы билэр сүрдээх мындыр психолог этэ. Кини баарыгар оройдорунан көрбүт, уолуктарынан тыыммыт, араас улуустан кэлбит, баппатах атамааннарынан аатырбыт ыччат кытта имиллибит сарыылыы сымныыра, мэниктиир туһунан өйүгэр оҕустарбата. Учууталбыт хас биирдии тылын сыыска-буорга түһэрбэккэ истэн, көбүөргэ албастары хос-хос хатылаан чочуйарбыт. Бөтүрүөбүс диэн Таҥараҕа тэҥнээх киһи буолара, кинини кытта мөккүһүөхтээҕэр буолуох утары да көрбөт этибит, ол курдук олус ытыктыырбыт. Кини ыччат доруобуйатыгар охсубат, төттөрүтүн туһалыырын курдук барытын ааҕан-суоттаан ноҕоруускалаан дьарыктаабыт эбит.

Билигин биири бигэтик этэбин – Дмитрий Петрович курдук улуу тренер тахсыбатаҕа буоллар, саха норуота ХХ үйэҕэ Олимп чыпчаалын дабайара саарбах этэ.

Тустуу секциятыгар сылдьар оҕолор сыл курдук улаханнык тустубакка, оонньоон, сүүрэн-көтөн тахсыбыппыт. Иккис сылбытыттан саҕалаан, дьэ дьиҥнээх эрчиллиилэргэ киирэн бардыбыт. Бөтүрүөбүс тустуу сүрүн албастарын барытын үөрэппитэ, олох уу чаккырас буолуохха, дьиэҕэр тиийэн, хоскор киирэн ороҥҥун эрэ нэһиилэ булардыы сылайыаххар диэри биир албаһы хатылат да хатылат буолан, быһата, бэйэҥ да өйдөөбөккүнэн хайа баҕарар балаһыанньаттан оҥорор буоларгар тиэрдэ сатыыра. Холобура, синньигэс маһы тутан баран, ол аннынан умсан атахтатара, сыыйа маһын намтатан иһэрэ – ол ахсын, маакка сыста сыһа-сыһа, хаптас гынан атахха киирэрбит. Маҥнай тобуктуу-тобуктуу атахтыырбыт, кэлин турбутунан хайа баҕарар атахха түһэн өрө баһан таһаарар буолбуппут.

Ити эрээри хас биирдии улахан бөҕөс физиологиятын, этин-сиинин уратытыгар, күүһүгэр, хамсаныытыгар, түргэнигэр-бытааныгар сөп түбэһиннэрэн, киниэхэ тус бэйэтигэр эрэ барар тус-туспа албастардаах буолааччы. Атыттар төһө да ону оҥоруохтарын баҕарбыттарын, үтүктэ сатаабыттарын иннигэр кинилэр курдук эҥкилэ суох табыллааччыта суох. Холобура, биһиги олимпиецтарбытын ыллахха, Роман Дмитриев ханнык баҕарар түгэҥҥэ утарылаһааччытын атаҕыттан чыпчылҕан түгэнэ ылбыта эрэ баар буоларын, онтун туппутунан бэйэтин атаҕынан олуйарын, Александр Иванов кэнниттэн кууспут бөҕөһү бэрт сылбырҕатык утары албастаһан быраҕар ньыматын, Павел Пинигин тардыалаһан иһэн, киһитин ходьох гыныар диэри охсорун, утарылаһааччы хардараары даллах гыннар эрэ, Павел, соҕотохто хоннох аннынан хардары хаамаат, тиэрэ көтөр албаһын бары билэллэр эрээри, ким да кинилэр курдук кыайан оҥорбот. Манна даҕатан эттэххэ, Пинигин ааттаах үчүгэйдик техниканы баһылаабыт бөҕөс, кини хас биирдии хамсаныытын эрдэттэн былааннаан оҥороро, уһаты-туора туттуо диэн саараама даҕаны. Тустууга аҥаардас охсуһан, сырбатыһан, күүскүнэн өттөйөн, киһини кыайбаккын, кинини албынныыр, хотор туһугар кыл түгэнэ урутуур реакциялаах, олус сайдыылаах интуициялаах буолуохтааххын.

Оттон миигин «карповтааһын» диэн миэлиҥсэ аҥаардаах быраҕыыны айбыт киһинэн ааҕаллара да, дьиҥэр, мин ыксаатахпына абырыыр, саамай сөбүлээн туттар албаһым утарылаһааччым ыраах атаҕар киирии этэ. Аан дойду таһымнаах улахан бөҕөс олох хараҕын да быһа симэн баран эҥкилэ суох сатыыр албаһыттан куотар уустук буолааччы. Холобурга аҕаллахха, японец Осаму Ватанабэ атахха киирэриттэн көмүскэнэргэ, утары албастыырга Нодар Хохашвили үс сыл бэлэмнэммит уонна Ватанабэны утары туста киирэн баран, сонно тута атаҕын былдьаппыт, дьиэтээҕи бэлэмэ туһалаабатах.

Тапталлаах хаан-уруу Чурапчыбар дьон байарга-тайарга улаханнык дьулуһа сатаабата, ол оннугар спорт диэн баран муннукка ытаабыт үгүс этэ. Биһиги кэммитигэр хайа да Чурапчы киһититтэн ыйыттахха, тустуунан эбэтэр дуобатынан, тенниһинэн эбэтэр волейболунан, хайыһарынан эбэтэр баскетболунан утумнаахтык дьарыктаммыт буолаллара, саамай сатамматаҕына – спорт хайа эрэ көрүҥүн эҥкилэ суох өйдүүр ыалдьааччылар бааллара.

Эргэ, хомойуох иһин, билигин умайбыт кулууп-путугар тустуу буоллаҕына, киһи турар да сирэ ордубат гына лыык курдук дьон мустара. 1956 сыллаахха оройуон чемпионатыгар ытык ыалдьыт быһыытынан ыарахан ыйааһыҥҥа көҥүл, классическай тустууларга Россия призера, Москва куорат чемпиона Иван Васильевич Морозов ыалдьыттыы кэлэ сылдьыбыта. Атыыр оҕуһу туруору туппут курдук дыыдаллан дьэ киһи да киһи! Моой суох, төбөтүттэн санна биирдэ силтиллэн тахсыбыт, тыыллар саһаан үрдүктээх, көннөрү киһи буутун саҕа модьу илиилэрин, онтон икки бүк суон атахтарын быччыҥнара көппөрүҥнэһэн ылаллар, биир күдьүс эт лахса, чиэппэр күүстээх киһилэрэ диэн арай итинник ини. Кини ыйааһыныгар тэҥҥэ үктүүр бөҕөһө суох буолан тустубатаҕа эрээри, көрөөччүлэр көрдөһүүлэринэн сыгынньахтанан баран көбүөргэ тахсан хаамыталаабытыгар да сөп буолбуппут, «хастаабыт тиит курдук харылаах, суллаабыт тиит курдук сотолоох, сытыы кылаан сынтарыйар сымара таас түөстээх» дьиҥ чахчы нуучча бухатыыра хааман даадаҥнатара харахпар билигин да баар.

Тустууга мин, уончалаах уол, дьон атаҕын аннынан сыыллан киирэн, адьас чугастан тутуһа сытан көрөрүм. Оччотооҕу биир хапсыһыы уон икки мүнүүтэ устата барара, ортотугар хайаан да партерга туруоруулаах. Сайыны быһа от-мас үлэтигэр эриллибит тыа уолаттара атахтара муус маҥан, курданардарыттан үөһэ өттүлэрэ күн уотугар килэриччи сиэтэн хап-хара буолан, утарыта киирэллэрэ. Маҥнай утаа улахан албаһы оҥорбокко, нөрүччү туттан баран, биир сиргэ иҥнэҥнэһэ, тэпсэҥнэһэ сылдьаллара. Ол сылдьан эмискэ холоруктаһан, хапсан ылаллара. Уһуннук, сындалҕаннаахтык барар хапсыһыы 0:0 ахсаанынан, ол аата тэҥнэһиинэн бүтэрэ аҕыйаҕа суоҕа. Ити да үрдүнэн саалаҕа мустубут эмээхсинниин-оҕонньордуун, кыра оҕолуун сарсыардаттан түүн үөһүгэр диэри барар күрэхтэһиилэргэ бөҕөстөр хас биирдии туттууларын-хаптыыларын сыыска-буорга түһэрбэккэ кыраҕытык кэтээн көрөллөр уонна туох эрэ хамсаныы буоллаҕына: «Оок-сиэ, барахсан инньэ гынна, дьэ үчүгэйдик да оҥордо ээ!» – диэн сибилигин көрбүттэрин хайҕаан-сөбүлээн күйгүөрсэ түһэллэрэ.

Оччолорго Чурапчыттан Коркин уолаттара ааттара-суоллара саҥа дуораһыйан эрэрэ. Ити сыллартан саҕалаан улахан дьон: Василий Шадрин, Федор Винокуров, Петр Николаев, Сидор Попов, Федор Эверстов, Виктор Кривошапкин, Максим Сибиряков уо.д.а. республика таһымыгар тахсан, ымсыылаах-баҕалаах разрядтар нуормаларын аһара көтөн, уламмаастар чэрчитин диэки эрэллээхтик айаннаан испиттэрэ.

Ити курдук күүстээх бөҕөстөрү аан маҥнай көрүү, кинилэр тустар ньымаларыгар сүгүрүйүү эргэ кулууппут барахсантан саҕыллыбыта. Төрөөбүт дойду ахтылҕана диэн ураты да күүстээх ээ! Мин ол кулууппун олус күндүтүк саныыбын, үллэр үйэбэр, саллар сааспар элбэх күрэхтэһиигэ кытыннаҕым, үгүстэ бастаан да, бириистээх миэстэҕэ тиксэн да аастаҕым. Ол эрээри ол Чурапчым умайбыт кулуубун үрдүк кирилиэһигэр турдахпына, ааһан иһэр дьон дорооболоһон баран: «Хайа, Слава, хайастыҥ?» диэтэхтэринэ, киэн тутта: «Бастаатым», – дииртэн ордук үөрүү суохха дылыта.

4

Ол эрээри мин саҥа тустан эрэрим, киэн туттуу иэйиитигэр куустаран, пьедестал үрдүк чыпчаала буолбут Чурапчым кулуубун кирилиэһигэр тиийэрим олох ыраах этэ. Оччолорго 49 киилэҕэ диэри ыйааһын баара, ситэрим-хоторум саҕана тустарбын онтон саҕалаабытым, аан маҥнай 1962 сыллаахха үөрэнээччилэр ортолоругар Чурапчы оройуонун чемпиона буолуохпуттан ыла кимиэхэ да сүгүн-саҕын хотторбот этим. Сэттэ сыл ааһан, интернат-оскуолабын экзаменнары туттаран түмүктээн, 8-с кылааска Чурапчы орто оскуолатыгар үөрэнэ киирэбин.

Биһиги тыыллан-хабыллан тахсыыбыт Чурапчы орто оскуолатыгар үөрэммит сылларбытыгар буолбута диэн тоһоҕолоон бэлиэтиэх этим. Ахсыс кылааска дьиэбэр олорон тустуу секциятыгар сылдьыбытым. Онтон тохсуска үөрэнэрбэр, оччотооҕу оройуон спорткомитетын бэрэссэдээтэлэ Афанасий Кирикович Софронов көҕүлээһининэн, орто оскуола директора, сэрии ветерана Гаврил Дмитриевич Ефимов өйөөһүнүнэн ДЮСШ – оҕо спортивнай оскуолата тэриллибитэ. Үрдүттэн интернаттаах этэ, онон 1963—1965 сылларга 10-с, 11-с кылаастарга үөрэнэрбэр интернакка олорбутум.

Дмитрий Петрович күрэхтэһиилэргэ эҥин сылдьан, сөбүлүү көрбүт оҕолорун, үчүгэй бөҕөс тах-сыан сөптөөх диэбит уолаттарын араас оройуоннартан ыҥыртаан аҕалан, интернакка олохтуура уонна тустууга эрчийэрэ. Мин үөрэнэрим саҕана Тааттаттан Владимир Андросов баар буолбута. Барахсан кыыһырар диэни билбэт, олус холку майгылаах Дыгын оҕото этэ. Бачча сааспар диэри кини курдук техникалаах бөҕөһү көрө иликпин диэтэхпинэ алҕаһаабат инибин.

Биһиги тэҥ баайыылаах бөҕөспүтүн хапсыһыы устатыгар албыннаан-аралдьытан баран, сөптөөх түгэнигэр биирдэ тоҕо түһэн албастыыр буоллах-пытына, кини хайа да бэйэлээххэ киирдэҕинэ, бииртэн биир албаһы субурутар сүрдээх ураты ньымалаах тустуук этэ. Билиҥҥи бөҕөстөртөн оннук ньыманан Бувайсар Сайтиев тустарын көрөөччүбүн. Атыннык эттэххэ, Володя бэйэтин кэмин урутаан испит эбит дии саныыбын.

Бөтүрүөбүс ыарахан ыйааһыҥҥа туһуннараары Сергей Шерварли диэн грек төрүттээх уолу аҕалбыттааҕа, олус сымнаҕас майгылаах, үтүө санаалаах уолчаан этэ, ол иһин бары сөбүлүүрбүт. 120 киилэни үктүүр буолан, пааралаһан эрчиллэр да, тустар да уола суоҕа. Онон төһө кыахтаах оҕо кэлэ сылдьыбытын билбэккэ хаалбыппыт. Өлүөхүмэттэн Гоша Корнилов диэн уол эмиэ улахан ыйааһыҥҥа туста сатаабыта, 1972 сыллаахха Н.Н. Тарскай бирииһигэр республика чемпионатыгар 90 киилэҕэ бастаабыта. Оттон Сахааччалаах, Роман Дмитриевтээх, Александр Ивановтаах мин оскуоланы бүтэрбитим кэнниттэн Чурапчыга кэлбиттэрэ.

Чурапчыга Дзержинскэй аатынан уулуссаҕа олорорум, аара суолбар Ленин уулуссатыгар Проня Шестаков дьиэтэ баара. Баран иһэн киниэхэ таарыйан, эрчиллиигэ илдьэ барарым. Уолум бастаан утаа сүрэҕэлдьиэх курдук этэ, кэлин улам ылларан, олус үлүһүйэн, баҕаран туран дьарыктанар буолбута. Минскэйгэ физкультурнай институкка үөрэнэ киирэригэр, 1966, 1967 сылларга Советскай Союз уолаттарга икки төгүллээх чемпиона диэн ааттаах-суоллаах этэ.

Дмитрий Петрович, оччолорго отутуттан тахсыбыт киһи буоллаҕа, албас көрдөрөрүгэр наар биһигини кытта көбүөргэ тустан хачымахтаһара, бэйэтэ самбист буолан, олус үчүгэйдик атахха тэбэн, тас уорҕабытынан ыыталыыра. Бөҕөс бөҕөстөн үөрэнэр, ким эмэ соҕурууттан тустан кэллэр эрэ тренербит: «Хайа, дьэ тугу билэн-көрөн кэллиҥ, көрдөр», – диэн буолара. Ол курдук буруолаабытынан сылдьар сонун албастары, ньымалары билэрбит.

Аны көбүөрбүт үрдүгэр киинэ экрана ыйанан турара, Бөтүрүөбүс сөп буола-буола онно улахан тустууктар хапсыһа сылдьалларын тыктаран, кинилэр ньымаларыгар уһуйа сатыыра. Саха киһитин этэ-сиинэ нууччаларга буолбакка, азиаттардыын биирин быһыытынан, Токиоҕа Олимпиадаҕа сылдьан устубут кадрдарын, Япония олимпийскай чемпионнара Уэтаке, Йошида, Ватанабэ тустууларын хос-хос көрдөрөрө, кинилэр хапсыһар ньымаларын үтүктэрбит, «ватанабэлааһын» курдук албаһы үгүстэр таптаан туттар буолбуппут.

Тренербит күүһү хачайдааһыҥҥа улахан болҕом-тону уурара, ол иһин бэйэтэ толкуйдаан араас мас снарядтары айыталаабыта, ыарахан бэрэбинэ тэриллэри көтөҕөлүүрбүт, эркиҥҥэ эрэһиинэнэн иҥиннэриллэн көнөн кэлэр дүлүҥнэри харахпыт ирим-дьирим буолуор диэри тардыалыырбыт, өттүктүүрбүт, халыҥ былаахы кирилиэскэ үктэллэрэ кырыыбалыы саайыллыбытыгар тарбахтарбыт төбөлөрүнэн тутуһан өрө хатаастан тахсарбыт, ыарахан штанганы сытан эрэ түөспүтүттэн сыыйа өрүтэ анньыалыырбыт. Бөтүрүөбүс барыбытын кэрийэ сылдьан, сүбэлиирэ, көрдөрөрө, ыйан-кэрдэн биэрэрэ.

Тустуу, ис-иһигэр киирдэххэ, син ырыа ноталарын кэриэтэ, эбэтэр саахымат, дуобат теориятын курдук, үөрэтэргэ-билэргэ араас ньымалардаах. Аны сайдыы баран истэҕин ахсын урукку умнуллар, соччо туттуллубат буолар. Биһиги урут партерга охтордохпутуна ууннары тардыы (растяжка) эбэтэр туроктыы кыптыыйдааһын (турецкие ножницы) албастарын туттар буоллахпытына, билигин биилиттэн кууһан, мостиктаан баран бэйэ нөҥүө эргитии (накат) баһылыыр-көһүлүүр суолталанна. Үөһэттэн куустуһан баран, араастаан атаҕынан эрийэн, санныга сүгэн быраҕыыга сүгүн-саҕын киирэн биэрбэт буоланнар, аны наар атахтааһын күүскэ тэнийдэ. Киһи саамай кэбирэх сирэ – атаҕа, онтон хайа да түгэҥҥэ ылыахха сөп.

Уон биэһим эргин лаппа күүһүрбүппүн, улахан да дьоҥҥо таһаҕас буолардыы эбиллибиппин өйдөөбүтүм. Интернаппытыгар биир саҥа иитээччи баар буолла, арай киэһэ дьарыкка тиийэн кэллэ уонна:

– Уолаттар, тустан көрүөҕүҥ эрэ, дьэ ким баарый? – дии-дии, өттүк баттанан баран эргим-ургум, сирэйбитин-харахпытын кэриччи көрөр.

Бөтүрүөбүс суох кэмэ этэ, оттон бу киһи, бадаҕа, ханна эрэ дьарыктаммыт, бэйэтин син сэниэлээҕинэн ааҕынар чинчилээҕэ. Кэтэмэҕэйдээн баран, мин киирэн утары турунан кэбистим. Уолаттартан ким эрэ судьуйалаата, хамаандалыырын кытта түһүнэн кэбистибит. Арай мин санаатаҕым аайы атаҕыттан ылабын, илиитэ сүрдээх кытаанах, күүс баҕас баар быһыылааҕа да, биир да албаһы билбэт, хара күүһүнэн эрэ хам баттаары хадьыктыы сатыыр, мин хаста да атахтаан умсарыта түһэртээн баран, кэлин миэлиҥсэлээн саннын хаптаҕайыгар лик гына түһэрдим. Киһим улаханнык кыһыйда, көбүөртэн тахсан иһэн тииһин быыһынан сыыйан: «Щенок», – диэбитигэр, «бэйэҥ буруйдааххын» диэн күлэ санаатым.

1963 сыл сайыныгар үөрэх министерствотын тэрийиитинэн уолаттарга республика чемпионата буолла. Дьокуускай куорат пааркатыгар үҥкүүлүүр балассааккаҕа көбүөр тэлгэтилиннэ. Мин ыйааһыммар биир дойдулааҕым Степан Собакин баар. Чурапчыттан илдьэ барбыт тренерим: «Ыстапааҥҥа түбэстэххинэ, сэниэҕитин эһимэҥ, эрэйдээбэккэ эрэ кыайыыны биэрээр», – диэтэ. Кырдьыга, ити саҕана миигин ким да билбэт, оттон Степан миигиттэн сааһынан аҕа, республика күүстээх тустуук уолаттарын ахсааннарыгар киирэн, биллэн-көстөн эрэр кэмэ. Онон кинилиин сирэй көрсүһүүгэ улаханнык утарса сатаабакка, очконан хоттордум уонна атыттары барыларын лаһырҕаччы кыайталаан, иккис миэстэ буоллум.

Саха тустуутугар кыһыл көмүс буукубаларынан суруллубут 1964 сыл үүммүтэ. Бу сыл бэс ыйыгар Дьокуускай «Спартак» стадионугар РСФСР көҥүл тустууга чемпионата ыытыллыахтааҕа. Хаһыаттарга онно бэлэмнэнии туһунан кэпсэтии нүөмэри көтүппэккэ саҕаламмыта. Ордук саха спортивнай журналистикатын төрүттээбит Иван Семенович Кычкины махтана ахтыам этэ. Кини чемпионакка бэлэмнэнэ сылдьар бөҕөстөртөн ылбыт интервьюларын, Борис Васильев доҕордуу көр-күлүү уруһуйдарын биири да көтүппэккэ ааҕарбыт.

Аты эрчийэн, баайан, хатаран баран, баайааччы тренер сүүрүүгэ илин былдьаһыннара киллэрэрин кэриэтэ, Бөтүрүөбүс миигин: «Сөп буолла», – диэтэҕэ буолуо, араас күрэхтэһиилэргэ утуу-субуу кытыннаран барда. Саха театрыгар республика оҕолорго чемпионата ыытылынна. Ол аайы былырыыҥҥы Степаным суох, онон бэркэ баран иһэн, Руслан Игнатьев диэн уолтан иҥинним, очконан хотторон, атыттары тулуппакка, иккис миэстэ буоллум. Аны улахан дьоҥҥо тахсан, Ытык Күөлгэ буолбут Алексеевскайдааҕы производственнай управлениеҕа (Чурапчы Таатталыын холбоһон кылгас кэмҥэ итинник ааттана сылдьыбыттара) 52 киилэҕэ бастаатым. Таатта бөҕөһүн кыайбытым да, билигин аатын өйдөөбөппүн.

Аан маҥнай Сахам сирин тас өттүгэр, Сибиир уонна Дальнай Восток чемпионатыгар кытта республика сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирсэн, саас Улан Удэ куоракка көтөн тиийдибит. Чурапчым, Чакырым хаарынан ытыллар тибиилээх-тиһиктээх, кубулҕаттаах-дьибилгэттээх кулун тутарынан охсон буолуо – хаатыҥканан барбытым, доҕоор! Ол дойдуга уу-хаар, чалбах, бадараан бөҕөтө тахсан, бүтүннүү баллырҕас-биллирҕэс, сөрүө оннун да саҕа хаар ордубатах. Киһи хайдах да хаатыҥканан сылдьыбат дойдута буолбут. Хата, хаһаайыстыбаннай киһи Юра Васильев саҥа бачыыҥка ылынан абыраата, эргэтин мин ытыһым үрдүгэр түһэрэн ыллым.

Манна эмиэ иккис миэстэ буоллум, финалга Потлицын диэн уоллуун күөн көрүстүбүт. Тэбис-тэҥҥэ барбыт хапсыһыы түмүгүнэн кыайыыны киһибэр биэрдилэр. Ол эрээри оччолорго республика тас өттүгэр тахсан, чемпион буолуу улаханнык хойдо илик буолан, ити иккис да миэстэбиттэн астыммыт курдук этим. Биһигини илдьэ сылдьыбыт Бөтүрүөбүс даҕаны хомойбут чинчитэ суоҕа.

Чурапчыбар төннөн кэлэн, тохсус кылааһы бүтэрээт, аны Россия уолаттарга чемпионатыгар бараары, Коля Сивцевтааҕы кытта Дьокуускайга бэлэмниир эрчиллиилэргэ сырыттыбыт. Мин ыйааһыммар баар дьону, Россия чемпионатыгар кыттаары сылдьар бөҕөстөрү – Николай Сафоновы, Владимир Корякины, Иван Аянитовы кытта сороҕор бииргэ дьарыктанабыт. Дьонум спорт маастардара, ол эрээри кум-хам туппаттарыттан, тэҥҥэ кэриэтэ эрийсэрбиттэн улахан эрэл уота умайбыта.

Күүтүүлээх Россиябыт чемпионата буолар күнэ дьэ үүннэ. Биһиги, туста бараары сылдьар уолаттар, дьэ күннээтибит – аатырбыт бөҕөстөрбүт биир да хапсыһыыларын көтүппэтибит. Сырылатан-сырбатан куйаас да күннэр этилэр! Ону ол диэбэккэ, аан маҥнай Россия чемпионата Дьокуускайга ыытыллар буолан, киһи да киһи! Билиэккэ тииһиммэккэ айдаан, хата, биһиги сүүмэрдэммит хамаандалары кытта тэҥҥэ эрчиллэр буолан, пропуһунан киирэн, тутан олорон көрөр кыахтанныбыт.

«Да, были люди в наше время» диэбиттии, Петр Алексеев хайа да бэйэлээҕи хамсатан иһэн, тиэрэ тэбэр сатабылын, Эдуард Гегеев утарылаһааччытын сототун атаҕынан эрийэ ылан баран үөһэнэн кыыратан түһэртиирин, Алкивиад Иванов хас биирдии хамсаныытын чопчутук ааҕан-суоттаан оҥорор албастарын, Петр Попов көбүөргэ ыҥырылыннаҕына, эдэр саас, күүс-уох символа буолан, сүүрэн мөтөһүйэн кэлэригэр көрөөччүлэр күргүөмүнэн: «Бө-тү-рүүс! Бөтү-рүүс!» – диэн ньиргитэллэрин, ол кэннэ кини киирэн-тахсан, тустан кылбаҥнатарын! Манна даҕатан эттэххэ, Петр Егорович мин оҕо эрдэхпинэ холобур оҥостор бөҕөһүм этэ, кини хаартыскатын интернакка оронум үрдүгэр ыйаан туруорбутум. Ок-сиэ, үтүө да кэмнэр этилэрэ, чахчы да биһиги саҕана бааллара уол оҕолорун мүлтүрүйбэт үс уһуктаахтара, кыларыйбат түөрт кырыылаахтара! Эчи дьүһүннэрэ-бодолоро кыраһыабайа, тутта-хапта сылдьаллара дьоһуннааҕа – кимиэхэ баҕарар тустууга умсугуйууну үөскэтэллэрэ. Улахан маастардарбыт хаартыскалара куорат киинигэр, дьон кэлэр-барар, тоҕуоруһар сирдэригэр бааллара, анныларыгар ыраах тырымныыр маяктардыы угуйар-ыҥырар, оччолорго саныырга сөҕүмэр улахан суолталаах «Мастер спорта СССР» диэн сурук биһигини магнит курдук бэйэтигэр тардан, хаста да аттынан аастарбыт, син биир хайаан да тохтоон, хаартыскалары сирийэн көрдөхпүтүнэ, суруктарын аахтахпытына эрэ астынарбыт.

Россия чемпионатын түмүгүнэн Алкивиад Иванов, Петр Алексеев, Альберт Захаров, Эдуард Гегеев аҕыс ыйааһынтан түөрдүгэр чемпионнаан, Николай Гоголев, Алексей Ермолаев, Владимир Данилов үрүҥ көмүскэ, Николай Алексеев боруонса мэтээллэргэ тиксэннэр, саргыбыт салаллыбыта, өрөгөйбүт үрдээбитэ. Ити күннэргэ, туох да омуна суох, саха дьоно бары тустуу салгыныгар, умсугутар-угуйар тыыныгар куустаран олорбуттара.