Текст книги "Göydən yerə"

ALATORAN

1

2

Yalçın İslamzadə

GÖYDƏN YERƏ

3

4

Yalçın İslamzadə

GÖYDƏN YERƏ

Redaktor:

R.Qaraca

Kompüter dizaynı:

Yaşar Şahlaroğlu

ISBN: 978-9952-8060-1-4

170 səh. Qiyməti 5 manat. Çap tarixi: 24.02.14.

Format: 14x20

© Alatoran 2013

5

6

İçindəkilər

Məqalələr

 Tanrısız din-Buddizm

 Ulduz falı

 Uçan ələm və qeyri-səlis dini məntiq

 Afina kitab bazarı

 Göydən yerə

 Tanrı hissəciyi

 Gerontokratiya və Maslov piramidası

 Doğrunun meyarı

 Ramiz Rövşən-67

 Halal siyasətin sonu

 Mason müəllim

7

 Tənqidə söyüş qoymaq

 Müsahibə

 Buddadan aforizmlər

Tərcümələr

 İ. Kant

“Aydınlanma nədir?” sualına cavab

 E. Fromm İnsan əşya deyil

 S. Grof

2012: Dünyanın sonu yoxsa şüurlarda

inqilab?

8

MƏQALƏLƏR

Tanrısız din – Buddizm

2500 il əvvəl indiki Nepalda Sakyalar kralının oğlu olaraq doğulanda ona “Siddarta” (bütün arzuları reallaşan) adı verildi. Ancaq o, arzularından imtina edərək “Budda” (oyanmış) kimi ölməyi seçdi və tanrısız bir “din”-in qurucusu oldu.

Atası oğlunu gələcək kral kimi görürdü və bunun üçün heç bir maneə yox idi. Lakin gördüyü yaşlı, xəstə, ölü və

dərviş ona öz sonunu görməyə kömək etdi. Bu cür sonluğu qəbul etmədiyi üçün doğum və ölüm zəncirindən qurtulmanın yollarını axtarmaq məqsədiylə

və zəiflik göstərib sarayı tərk edə bilməyəcəyi 9

qorxusuyla həmin gecə anadan olan oğlunu görmədən gecəykən saraydan qaçır.

Sadəcə öz daxili aləmlərinə apelyasiya edən din qurucularından fərqli olaraq Buddanın axtarışlarına empirik yanaşma hakim idi. Dövrünün ən məşhur qurularının (müdriklərinin) yanında aylarla qaldı, təlimləri öyrəndi. O zamankı Hindistan meşələri istər ənənəvi Upanişadlar təlimini, istərsə də qeyri-ənənəvi digər təlimləri yayan qurularla dolu idi. Müəllimlərin öyrətdiklərini tam qavramamalarına, sofistlər kimi mübahisənin və ritorikanın estetikasına əsir olmalarına heyrət edir. Bu təlimlərin heç biri ilə qane olmur, bədənə

əziyyət, oruc və zahidlik, müxtəlif quruların təlimləri ona kömək etmir, yola təkbaşına davam etmək qərarına gəlir. Uzun müddət tək qalır, çox düşünür, sonda dərin meditasiyadan sonra birdən-birə özünü aydınlığa çıxmış

sayır.

Xeyli tərəddüddən sonra insanlar arasına qayıdıb öz təlimini-dharmanı yaymağa başlayır. İlk çıxışı “Alov”

vəzidir. Bu çıxışda brahmanizmin mərkəzi simvollarından olan atəşdən istifadə edərək bu təlimi tənqid edir, öz təliminin əsaslarını açıqlayır. Ondan hazır 10

davranış və inanc reseptləri gözləyənlər fərqli yanaşmanın şahidi olurlar. Buddanın təliminə görə

həqiqəti hər bir insan yaşayaraq və axtararaq özü tapmalıdır. Hazır həqiqətlər yoxdur. İnsanlar üçün eyni olan iki doğru var: insanlar arzu etməyin və arzuların ümumiyyətlə, yaxud istənilən şəkildə reallaşmamağının, yeni arzular doğuran insan təbiətinin əsiridirlər, arzuları ucbatından əzab çəkirlər. İnsan arzularının əsiri olduqca mahiyyətə dair mütləq həqiqəti tapa bilməz, olduğu kimi deyil, istədiyi kimi görər. Hötenin “Göz bildiyini görər”

təsbiti Buddada “Göz arzuladığını görər” şəklindədir.

Ancaq dərin qavrayış və daim özünün davranış və

düşüncələrinin fərqində olmaqla düşüncəni hisslərin hökmranlığından azad etmək mümkündür, Budda bunun metodologiyasını da öyrədir.

Dörd həqiqət (iztirabın varlığı, onun səbəbi, iztirabdan qurtulmağın mümkünlüyü və bunun mexanizmi), buddist düşüncəyə aparan səkkiz pilləli yol, orta yol metodu, meditasiya, eqonun, səbəb-nəticə əlaqələrinin, səbəblərin kollektivliyinin başa düşülməsi, sabit və

sonsuz olana qarşı dəyişən və sonlu olanın vurğulanması, karma və reenkarnasiya Budda fəlsəfəsinin mərkəzi anlayışlarındandır.

11

Bunlar həqiqətə gedən yolda vasitələrdir, ancaq həqiqətin özü deyil:

“Barmaq ayı göstərmək üçündür, ayı görmək istəyən barmağa ilişib qalmasın” və “Mənim təlimim çayı keçmək üçündür, çayı keçəndən sonra onu özünüzlə

daşımayın”. Bu tövsiyyəyə sadiq qalan bir Zen buddizmi müəllimi, şagirdlərinə Buddanın adını çəkənin döyüləcəyini deyirmiş. Məqsəd, Buddanın avtoritetə, pərəstiş ediləcək şəxsiyyətə çevrilməsinin qarşısını almaq idi. Herman Hessenin “Siddharta” romanında təsvir etdiyi kimi məqsəd Dharmada və Buddanın şəxsiyyətində ilişib qalmaq deyil, bunlar sadəcə

vasitələrdir.

Budda həmçinin yaranış, ruh, sonsuzluq, ölümdən sonrakı həyat kimi metafizik mövzulara maraq göstərmir, “Bunları bilmək mümkün deyil, mümkün olsa belə, insanın halını yaxşılaşdırmır”. Bu mövzularda Budda prinsipial olaraq aqnostikdir. Bir buddist üçün ciddi əməl etməli olduğu qadağalar da qoyulur, məsələn, buddist heç bir canlıya zərər verməməli (ahimsa) və

verilməyəni almamalıdır.

12

İkinci ümumi həqiqət budur ki, Budda özünü digər insanlardan ayırmır, bütün insanlarda Budda-“oyanma”

potensialı var, Buddanın oyanmış olmağın xaricində

xüsusi üstünlüyü yoxdur, müqəddəs deyil. O, sarayı və

mənsub olduğu kşatriya kastanı tərk etməklə

təcrübənin, spontan həyatın bilgi qaynağı olduğunu bir nümunə kimi ortaya qoyur. Budda oyana bilməsini seçilmiş olmasına deyil, özünün seçdiyi yola bağlayır.

Bütün bilgilərinin təcrübədən gəldiyini həmişə

vurğulayır: “Təlimim təcrübələrimdən yarandı”.

Məktəbinə qadınlar və toxunulmazlar sinifindən olanlar da daxil olmaqla hər kəsi qəbul edir, bu praktika o dövrdə bir ilk idi. Elitar dil olan sanskritcə deyil, xalqın anladığı Pali dilində danışır. Din tarixçisi Karen Armstronqa görə, ilk dəfə hansısa qrupa deyil bütün insanlara xitab edən bir müəllim ortaya çıxır. Təriqətə

üzv olanlar və gündəlik işlərini tərk etməyən, ancaq buddizmə simpatiya bəsləyənlər üçün iki fərqli məktəb-kurs yaradır. Özünü heç kimdən üstün tutmur, fərqləndirmir. Oğlunun təriqətdə olmasından başqa buddist mətnlərdə adına rast gəlinmir. O zaman hakim olan brahmanizmin və kast sisteminin fəlsəfəsini və

rituallarını rədd edir.

13

Onun təlimi getdikcə daha çox yayılırdı, brahmanizmə

və Upanişadlar ənənəsinə, hind rituallığına və

formalizminə qarşı çıxdığı üçün bir neçə sui-qəsdlə

üzləşir.

Ölmək ərəfəsində təriqətə başçı təyin etməsini istəyirlər,

“ Təriqət onu kimin idarə edəcəyinə özü qərar versin”

deyir. Ölərkən rahiblərinə verdiyi son məsləhəti:

– Təşkil olunmuş hər şey dağılır. Özünüz özünüzə işıq olun. Ağlınızı, təcrübənizi işə salın. “Ənənələr, kitablar, böyüklərimiz belə söyləyir” deyərək düşünmədən addım atmayın. Durmayın, qurtulmağa çalışın-olur.

Buddizmi din kimi qəbul etmək çətindir. Çünki nə

ənənəvi dini struktur, nə də belə bir dinin möhtəvası buddizmdə yoxdur. Süpergüc, onun seçdiyi xüsusi təmsilçi, məlumatların onun vasitəsilə göndərilməsi, insanların bu təmsilçi ilə bağlı inançları və ritualları ənənəvi dinlərin sadə formuludur. Ənənəvi dinlərdə

sorğu-sual yaxşı qarşılanmır və fərd təqdim olunan hazır modeli qəbul etdiyi üçün mömindir. Budda insana əsassız ümid vermir, ondan düşünməyi tələb edir.

14

Mərasimlərə, özəl günlərə əhəmiyyət vermir, dua ilə

nəsə qazanmağın mümkün olduğunu vurğulamır. Buna görə də sonradan Uzaq Şərqə yayılanda dəyişikliklərə

uğradı və Buddaya insanüstü xüsusiyyətlər yaraşdırıldı.

İnsanlar özünü onlarla bir tutan insanın dediyinə əməl etmirlər. Buddanı guya uclatmaq məqsədiylə onun doğumu və ölümü, eləcə də şəxsiyyəti haqda əcaib rəvayətlər uydurdular. Halbuki buddizmin əsas qaynağı olan Pali kanonlarında hər şey olduğu kimi təsvir olunmuşdu.

Buddizm sürətlə ətraf coğrafiyaya yayıldı, yayıldığı ölkələrin mədəniyyətini dəyişdirdi, xüsusiylə Çində və

Yaponiyada Zen buddizmi ciddi uğur qazandı, samuray estetikasının və düşüncəsinin təməlini təşkil etdi.

“Öldürmə” əmrini qulaqardına vuran samuraylar daha gözəl öldürmək üçün buddist estetikadan və ölümü təbii qəbuldan faydalandılar. İmperator Aşoka Hindistanda buddizm ənənələrinə sadiq qalaraq güc tətbiq etmədən buddist imperiyası qurdu və yaxın coğrafiyanı qan tökmədən buddistləşdirdi.

Əsrlər keçdikcə xristianlığa, neoplatonist fəlsəfəyə və

insanlara ciddi təsir göstərdi. Şopenhaur, Nils Bor, Marri 15

Gelman, Stiv Cobs bu buddizmdən təsirləndilər. Herman Hesse onun haqqında “Siddharta” adlı gözəl bir roman yazdı. İqtisadçı Ernst Şumaxer “buddist iqtisadiyyat”

fikrini ortaya atdı və “Kiçik gözəldir” adlı əsərində

bunun əsas tezislərini qələmə aldı. Böyük Eynşteyn buddizmi gələcəkdə insanlarının ehtiyac hiss edəcəyi bir din kimi xarakterizə etdi: “Gələcəyin dini kosmik din olacaq. Bu din, Tanrının şəxsiyyət kimi təsəvvür edilməməsinə nail olmalı, doqma və teologiyalardan uzaq durmalıdır. Təbiəti və ruhu qavramaqla varlığın-təbii və mənəvi– vəhdətini anlamaqdan yaranan dini hisslərə əsaslanmalıdır. Bu kriteriyaya buddizm cavab verir”.

Enşteyn, təbliğatçısı reklam sənayesi olan müasir istehlakçı dininin indiki dünyanı təbii və mənəvi krizisin astanasına gətirdiyini görsəydi, şübhəsiz qənaəti daha da möhkəmlənərdi.

16

Ulduz falı

Ölkəmizdə ulduz falı ilə bir professional olaraq məşğul olan xeyli insan və onların çoxsaylı müştəriləri var, ulduz falı qəzetləri və kitabçaları çap olunur, gündəlik, aylıq və rüblük ulduz falları yayınlanır, avtonom ulduz falı mətbuatı formalaşır. Bir çox insan qəzetlərin təkcə

son səhifəsinə, sadəcə ulduz falı oxumaq üçün baxır, qəzetlər ulduz falından istifadə edib insanlara xəbər oxutmağa çalışırlar.

Fransız bir astroloq, astrologiyanın dəqiqliyini yoxlamaq məqsədiylə verdiyi ünvana anadan olduğu yeri və tarixi göndərənlərin bürclərinə görə pulsuz xarakter təhlillərini edəcəyini bildirən elan verir. Ona yazan 150 nəfərin hər birinə eyni “bürcə görə xarakter təhlilini” və təhlilin nə qədər doğru olduğunu bildirmələri üçün bir anket göndərir. Respondentlərin 94%-i analizin onları müxtəlif dərəcələrdə xarakterizə

etdiyini bildirirlər. Əslində bu təhlil qatil Dr. Petiotun xarakter təhlilidir. Bir ulduz falçısı müştəriləri ilə

görüşmədiyi halda bu qədər irəli gedə bilirsə, detallara 17

diqqət edə bilən təcrübəli bir falçının müştərilərini hansı dərəcəyə qədər təsiri altına alacağını düşününmək çətin deyil.

Aşağıda “hazır profil” deyilən və hərkəsin özünə

asanlıqla aid edə biləcəyi, ulduz falı mətbuatında rast gəlinən “ bürcə görə xarakter təhlili” var:

“Bəzən açıq, incə və sosial, bəzən qapalı, təmkinli və

uzaqsınız. Başqalarına sirr vermənin doğru olmadığını düşünürsünüz. Dəyişiklik və müxtəlifliyi sevir, məhdudlaşdırmalarla qarşılaşmağı sevmirsiniz.

Kənardan disiplinli və kontrollu görünsəniz də daxilən narahatsınız. Xarakterinizin zəif tərəfləri olsa da bunları kompensasiya etməyi bacarırsınız. Öz xeyrinizə istifadə

etmədiyiniz böyük bir potensiyalınız var. Özünütənqidə

meyillisiniz. Digər insanların sizdən xoşlanmalarına və

sizə heyranlıq duymalarına ehtiyacınız var”. Ayrılıqda hər bir insan bu xüsusiyyətlərin onun bürcünə aid olduğunu asanlıqla düşünər, çünkü bunlar bütün insanların bölüşdüyü ortaq xüsusiyyətlərdir. Ulduzlara astrolojik olarak inananlar, ulduzların həm onların xarakterini müəyyən etdiklərinə həm də həyatları boyunca onların həyatlarını istiqamətləndirdiyinə

inanırlar.

18

Ulduz falına inananlar bir insanın anadan olduğu tarixə

görə ona müxtəlif ulduz topluluqlarının (bürclərin) müxtəlif təsirlər göstərdiyinə və bu təsirin ömür boyu davam etdiynə-bir növ bürc determinizminə– inanırlar.

Bizə ən yaxın ulduzlar Alfa Centauri sistemindəkilərdir.

Bu ulduzlar Günəşə 4.27 işıq ili məsafədədir (bir işıq ili, saniyədə 300,000 km yol qət edən işiğın bir ildə getdiyi yoldur, Alfa Centauridən bizə olan məsafə

40,000,000,000,000 km-dir). Bu qədər uzaqda olan bir ulduz insana hansı mexanizmlə təsir edə bilər? Ulduz falından danışılırsa, özü də bir ulduz olan günəşin təsirlərindən niyə bəhs edilmir? Mars və Saturn kimi planetlərin təsirindən danışılırsa niyə ulduz falı deyilir?

Bürcləri tərtib edənlər ulduzla planetin fərqini anlamamışdılar. Çünkü qədim dövrdə sadəcə

astronomiya inkişaf etmişdi, ulduzla planetin fərqini anlamaq üçünsə astrofizika bilmək vacib idi. Astrofizika yoxkən astronomik müşahidələri astrologiyanın xidmətinə vermək nisbətən asan idi.

İnsanları doğum tarixinə görə müxtəlif bürclərə

böldükdə təbiətin insanın yaratdığı təqvimdən xəbəri olmadığını yaddan çıxarmamaq lazımdır, insanların yaratdığı müxtəlif təqvimlər vardır və bunlar şərtidirlər.

Bürclər insan xarakterini müəyyən etsəydi cəmi 12 tip insan olardı və onları idarə etmək üçün bu qədər dinlər 19

və siyasi sistemlər icad edilməzdi, insanı anlamaq üçün humanitar elmlər bu qədər müxtəlif nəzəriyyələr ortaya atmazdılar, sosyal elmlərdə insanın davranışını hansı dərəcədə təbiətin, hansı dərəcədə sosial mühitin müəyyən etdiyi mübahisələri aparılmazdı. İnsan tamamən təbiətin əsəri olaraq qəbul edilərdi. Əgər 12

tip insan olsaydı onda 7 milyard insanın gündəlik həyatı cəmi 12 müxtəliflik göstərərdi, məsələn 600 milyona yaxın insan eyni gündə “ziyarətə getmək” məsləhətinə

əməl etməli olardılar.

Ulduzların teleskop kəşf olunmamışdan əvvəl müxtəlif bürclərdə toplanması da dəqiq sinifləndirmə deyildi, çünkü daha parlaq və uzaq olan ulduz daha yaxın və

sönük olan ulduzdan daha yaxın görünür. Bürclərə görə

ulduz falı hələ astronomiyanın astrologiyadan ayrılmadığı vaxtlarda yaranıb və müasir biliklər əsasında ulduz qruplarının insanlara təsiri mümkün hesab edilmir. Astrologiyanın elmiliyi aparılmış müxtəlif sınaqlarla rədd edilir (Carlson eksperimenti, Dean və

Kelly testləri, Silverman anketləri). Əslində iddialarına özləri inansalar, falçılar üçün böyük bir fürsət mövcuddur, bunun üçün testə cəsarət etmək lazımdır.

Amerikadakı “James Randi” Fondu müstəqil müşahidəçilər qarşısında hər hansı paranormal bacarıq 20

(münəccimlik, telepatiya, telekinezi, astral səyahət, levitasiya vs.) yaxud hadisə nümayiş etdirən şəxsə 1

milyon dollar mükafat vəd edir. Özünə güvənən falçılar bu testdə iştirak edə və asanlıqla zəngin ola bilərlər.

Konkret ulduz falçısı isə əks istiqamətdə-bəzi xarakteristik xüsusiyyətlərinə görə insanın doğum tarixini dəqiq bildirərək bu mükafatı qazana bilərlər.

Ulduz falçıları insanların hər gün üzləşdiyi qayğıları-mübahisələr, sağlamlıq problemləri və maddi çətinliklər-hər dəfə fərqli bürcün ayağına yazaraq və

sanki öncədən xəbər verirmişlər kimi insanların onlara inanmalarını təmin edirlər. İstənilən adam “yolda diqqətli ol”, “sağlamlığına diqqət et”, “pulu az xərclə”

məsləhətini öz üstünə götürər. Yenə də nəzərə alaq ki yerin spin oxu hər 26,000 ildə bir dəfə tam dövr edir, bu rəqəmi 12-yə böldükdə təxminən 2 min ildən biraz artıq zamanda bürclərin yeri bir bürc qədər sürüşür. Deməli biz öz bürcümüzü oxuyarkən yanılırıq, əslində bir əvvəlki və ya sonrakı bürcü oxumalıyıq.

Ulduz falına inanmaq insanın zehni olaraq mifolojik dövrdə yaşamasının bir təzahürüdür, insanın hələ elmi düşüncəni kəşf etmədən əvvəlki zehniyyətdə olduğunun göstəricisidir. Elmsiz cəmiyyətlərdə, həmçinin Şərq xalqlarında qismət anlayışı geniş yayılıb, ona görə də

21

Afrika kimi Şərqin də xəritəsi Qərbin əlindəki xətkeşlə

çəkilir. Şərq ökələri həmişə problemi özlərindən kənarda görür, konspitariv gücləri ittiham edirlər. Ancaq etdikləri sadəcə ittiham olduğu üçün yenə də fərqli güclərin, amma bu dəfə real olan və fərqinə

varmadıqları güclərin əlində oyuncaq olurlar. Bir “amor fati” məktəbi olan Stoaçıların tanınmış nümayəndəsi Epiktet ayağını maşa ilə buran ağasına etiraz etməmiş, ağası ayağını sındırdıqdan sonra sakitcə “ayağımı sındırdın” demişdi. Bir çox hallarda insanlar ayaqlarının sındırıldığının belə fərqinə varmırlar.

Bütün şərq xalqları kimi Azərbaycanda da qədər və

qismət anlayışı geniş yayılıb. Ulduz falçısı, falçı, pir, cindar, molla yanına gedənlərin, yuxuyozmalarına, dua və ulduz falına ümid bağlayanların sayı olduqca çoxdur.

Bu insanlar talelərinin təbiətüstü güclərin kaprizləri istiqamətində sürükləndiyini düşünürlər. Qismət anlayışı bir çox insan və qurumlar tərəfindən ən müxtəlif mənfəət və təsəlli səbəbiylə dəstəklənir.

Azərbaycanın ən çox sevilən şairlərindən olan Ramiz Rövşənin bir “amor fati”, genetik determinizm fonunda fatalist şair olması təsadüf deyil. Fatalist mühitdə Ramiz Rövşən çox sevilir və o da öz növbəsində fatalizmi təbliğ

edərək sevənlərinin gözləntilərini doğruldur. Bir 22

cəmiyyət müəyyən istedada sahib fərdi seçərək irəli çıxarır, o da öz növbəsində geriyə, cəmiyyətə təsir edir.

Yaz gecəsində ölmək istəyən, göy üzünün daş

saxlamadığını böyük bir hikmətmiş kimi anladan, qara paltarlı qadın arzulayan, ilan balasının böyüyüb ilan olacağını faciə kimi görən, ay işığının ümidlərini doğrultmayan, qəbri daman bu şairin peotikasının mərkəzi anlayışı təslimçilikdir. Şairin şerləri insanın həyat eşqini öldürür, ona pessimiz, qaramat aşılayır, taleyi lənətləməkdən başqa yol göstərmir, əlini və

həvəsini həyatdan soyudur (hətta “bilsək dünyaya gəlməzdik, analar aldatdı bizi”). Pessimist olsa da heç şübhəsiz Ramiz Rövşən uğur qazanmış şairdir, ancaq şairin bədii atmosferi animist bir psixoloji sferada qurulub. Demək olar ki burada təbiətdən qoparaq dövləti və elmi kəşf etmiş, vətəndaşlıq bağı ətrafında cəmiyyət qurmuş müasir insanın duyğuları yoxdur.

Əslində yaradıcılığı fatalizmə həsr olunmuş

sənətkarlarımız çoxdur. Ən çox sevilən musiqiçilərimizin kədərli və pessimist solo ifaçıları olduqları təəccüblü deyil. Hətta digər populyar və gənc şairlərin belə göyüzü, ölüm, Əzrayıl, kəfən, edam temalı yerlə-göylə əlləşən şeirləri də fatalizmə qarşı deyinmələrdir ki sonunda təslimçilik ruhundadır, baş

əymiş insanın mızıltılarıdır. Dəyişilməz bioloji sona qarşı 23

mənasız poetik “üsyan” əsrlərdir şərq insanını mürgülədir. Dəyişməz təbiət qanunları ilə dəyişdirə

biləcəyi insani vəziyyət arasında ayrım edə bilməmək də

zehni acizliyin bir təzahürüdür. Nəticədə isə həyatdan qorxduğu üçün həyat təcrübəsi olmayan xeyli kədərli

“müdrik” insan var. Ən çox kədərləndirən ən çox hörmət ediləndir.

Ancaq insan mədəniləşməklə, yazılı mədəniyyət qurmaqla, sənaye öncəsi toplum olmaqdan sənayeləşmiş

topluma keçməyə başlamaqla təbiəti kontrol etmək üçün elmi, insanları institutlarda qruplaşdırıb vahid məqsədə xidmət etmək və kontrol etmək üçün dövləti yaradıb. Loto ilə kimsə zəngin ola bilər, ancaq bütün ölkə loto ilə zənginləşə bilməz, iqtisadi qurumlar düzgün təşkil olunmalı, insanlar harada ola biləcəklərini görə

bilməli və sosyal hərəkətlilik imkanlarına sahib olmalıdırlar. Elmin və dövlətin yaranması, dinə öz yerinin göstərilməsi həm də insanın öz taleyinə sahib çıxmasıdır. Həyatda dəyişdirilə biləcək və dəyişdirilə

bilməyəcək gerçəkləri fərq etmək, ölüm kimi dəyişməz olayı təbii qəbul etmək, həyat yolu kimi dəyişdirilə biləni isə sivil yollarla dəyişdirmək lazımdır. Ən önəmlisi bu fürsətin və fərqi görən ağılın olmasıdır. Respublikadan dini dövlətə çağırış edənləri də insanları talelərini 24

başqalarına əmanət etməyə çağıranlar kimi qəbul etmək olar. Təriqətlərin şəxslərə bağlı olması və

şəxslərin də başqa şəxslərə bağlı olması bilinən həqiqətdir. Dövlət dindən sonrakı mərhələdir, göydən ümidini üzən insanların yaratdığı qarşılıqlı dayanışma qurumudur. İnkişaf etmiş cəmiyyətlər də əvvəl sehrə, sonra duaya ümid etmişdilər, nəhayət doğru yolun dövlət və elm olduğunu anladılar.

Şəhərin kirli havasında ulduzlar daha az parıldayır, şəhərdə yaşayıb ulduz görmək istəyənlər bunu nəzərə

almalıdırlar. Şekspir demişkən “Qəbahət insanlarındır, ulduzların deyil”.

25

“Uçan ələm” və qeyri-səlis dini məntiq

“Uçan ələm” hadisəsi geniş müzakirə olunur. Bir kənddə

dünyagörüşləri o qədər də geniş olmayan kənd insanlarının dini mərasimi və ələmin uçmasının imitasiyası hiddət doğurub. Əvvəla, antropolojik olaraq bu mərasimlərdə təəccüblü heç nə yoxdur, bütün xalqların əyalət insanları (bəzi hallarda isə “yeni çağ”

dinlərinin ayinlərinin iştirakçıları olan orta və yüksək təbəqədən şəhər əhalisi) arasında bu tərz mərasimlər və

mərasim əsnasında “müqəddəsin təcrübə edilməsi”,

“müqəddəs güclə təmas” yaşantısı var. Belə

mərasimlərdə önəmli olan mərasim iştirakçılarının

“möcüzəyə” inandıqlarını səmimi olaraq göstərmələri, inanırmış kimi davranmalarıdır, mərasimə uymaları, oyunpozan kimi görünməmələridir; bəlkə də sonralar dövlətin yaranmasına gətirən həmrəylik duyğusunun ilkin ibtidai forması budur. Bu mərasimlər əlavə olaraq 26

potensial

etirazçıların

periyodik

olaraq

neytrallaşdırılmasına da xidmət edir. “İdeal” bir ibtidai topluluqda mərasimdən kənarda qalmaq belə topluluğa qarşı gəlmək kimi qəbul olunur. İnkişaf etmiş

cəmiyyətlərdə bu adətlər artıq unudulsa da, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə antropolojik atavizm olaraq qalmaqdadır (Bu mərasimlər haqqında Malinovski qeyd edir: “Sehrbaz və sehrin təsirinə düşən adam eyni anda həm şüurludur, həm də aldadılmağa hazırdır və

aldanmaq istəyir. Yerli, öz inancını özü üçün nəzərdə

tutduğundan daha intensiv hiss edir və qorxur”).

Sadə insanların əksinə, tanınmış bir yazarın, ictimai-siyasi xadimin, hətta alimin dindar kimi düşünməsi (halbuki proza, siyasət və elm, dini düşüncəni aşmaqla yaranır) isə təəccüb doğurmur, bunlar “normal” dindar sayılırlar. İnananların müqəddəs kitabında cinlər haqqında surə varsa, dinlə xürafatı ayırmaq nə dərəcədə

mümkündür? Mələk sürəti hesablayan fizik-alim dünyagörüş və savad sarıdan heç bir şansı olmamış ələm gəzdirəndən daha çox qınanmalı deyilmi? Biz ziyalılarımızdan

və

alimlərimizdən

mütərəqqi

düşüncənin

təbliğatını,

tanıdılmasını

gözləməli

deyilikmi?

27

Son bir neçə ildir ki, alimlərimizin məşğul olduqları elm sahəsinin məntiqi sonluğunun din olduğunu ciddi cəhdlə

göstərməyə çalışmaları ənənə halını alıb. Onlar məşğul olduqları sahənin metodologiyasını texniki olaraq vərdiş

nəticəsində mənimsəyirlər, fəqət sahələri haqqında danışarkən dinə apelyasiya edirlər. Bu həm də o deməkdir ki, elm bizdə müstəqil disiplin, öz özlüyündə

bir dəyər sayılmır, dindən legitimlik almalıdır, bizdə

elmi doğrular yox, avtoritetdən qaynaqlanan doqmalar etibarlı sayılır. Dünya bilgi çağında yaşasa da biz nə bilgi yaratmırıq, nə də yaradılan bilgidən faydalana bilmirik.

Daha çox müəyyən bir məişət situasiyasına hesablanmış

ənənəvi reseptlər və instinktlərlə davranırıq.

Bizim alimlər astronomun texniki vərdişinə və

astroloqun təfəkkürünə sahibdirlər. Alimlərimizin bu vərdişləri “CERN”-dəki tədqiqatların Qurana görə

legitimləşdirilməsindən tutmuş mələklərin sürətini hesablamağa,

kainatın

genişləməsini

Quranda

tapmaqdan tutmuş (bu genişləmə əcnəbi alimlər tərəfindən kəşf olunduqdan sonra təbii ki) “türk alimi”

Harun Hahyanın “elmi çalışmaları” ilə təkamül nəzəriyyəsinin çürütdüyünü bəyan edən biologiya aliminə qədər dəyişir (“Şeyx Nəsrullah” effekti fərqli şəkillərdə təkrarlanır, Harun Yahya kimi lotuya 28

Azərbaycanda alim deyilməsi və “kitablarının” Axundov adına Milli Kitabxanaya qoyulması elmimizin və

sekulyar düşüncəmizin nə qədər tənəzzül etdiyinin acı nümunəsidir). Əksər alimlər həm də elmdə uğur qazana bilmədikləri üçün elmin daha asan qavranan, bol vədlərlə dolu, rahatladıcı və pafoslu dinə gətirdiyini iddia edir, bir moda, bir kütlə psixologiyasi təsiri ilə

sürətlə “dinə keçid alırlar”. Avropada Orta Əsrlərin son dövrlərində dinlə dövlətin ayrılması ilə nəticələnmiş

”imana gətirən ağıl” arayışını yenidən dirildirlər, ancaq qarşılarında onlara etiraz edən filosoflar yoxdur.

(Təəssüf ki insanların problemlərinin hökümət tərəfindən həll olunmaması, bir çox hallarda hökümətin vətəndaşa mane olması da sekulyarizmi siyasi nihilizm kimi hiss etdirir və insanlar ədaləti və güvəni dində

axtarırlar).

Uzun illər elmi vərdişlər qazanıb elmi çalışmalar aparmaq elmi təfəkkürün formalaşması üçün təkbaşına yetərli deyil. Alim, elmi uğurlara imza ata bilər, ancaq öz sahəsi haqqında danışarkən səhvə yol verə bilər, alim olmayan biri isə elmi düşüncənin, metodun önəmini daha yaxşı görə bilər. Həm ciddi elm adamı olmaq, həm elmin fəlsəfəsini dərk etmək və onu yorulmadan təbliğ

etmək də mümkündür, ancaq bu Carl Sagan 29

nümunəsində olduğu kimi xüsusi hazırlıq və ciddi zəhmət tələb edir.

Elmin ən yüksək bilgi qaynağı sayılması, alimlərin ixtisasdan kənar sahələrdə (kibirdən qaynaqlanmaqla) diqqətsiz fikirlər söyləmələrinə və bəşəri elmlərdən xəbəri olmadan cəmiyyət və onun qanunauyğunluqları haqqında ehtiyatsız danışmalarına səbəb ola bilir.

Cəmiyyətin molekulyar-kinetik nəzəriyyə ilə tam anlaşılacağını iddia edən fiziklərimiz mövcuddur.

Əlbəttə istənilən alim (alim üçün arzu edilən bir hal olmasa da) bir inanca sahib ola bilər, etiraz edilən bu inanc deyil, inancın elmin danışmalı olduğu sahələrdə

susmalı olduğunun, dövlət işlərindən kənarda dayanmalı olduğunun nəzərdən qaçırılmasıdır. Uzun yolu yenidən keçmək yox, mütərəqqi ulusların praktikasından, təcrübələrindən nəticələr çıxarmaq lazımdır. Son 30 ildə Pakistan, Əfqanıstan, İran və

hazırda Türkiyədə baş verən proseslər, ümumilikdə

İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının 57 ölkəsinin indiki halı da bizə xəbərdarlıq sayılmalıdır, şəriətə təslim olmamış

olmağımız bir əksiklik yox, üstünlük kimi görülməlidir.

Görəsən bir ildə neçə kafir müsəlman ölkələrinə

mühacirət edir?

30

Günümüzdə dini təbliğatçı rolunda çıxış edən bir çox qurum və tanınmış şəxslər vardır. Bunlar dini təbliğat üçün

rahatlıqla

portallardan,

TV-ekranlarından,

qəzetlərdən faydalanırlar. Ancaq elmin, rasional düşüncənin vəkilliyi edən heç kim yoxdur. Hətta Elmlər Akademiyası əməkdaşları belə zaman zaman dini reklam edirlər. Əvvəla dində elmin tapılması qeyri-ciddi məşğuliyyətdir, ikincisi dində elmə zidd müddəalar çoxdur. Sadəcə bu alimlər mənzərənin tamamını görmədikləri üçün psevdo-elmi müddəaları müdafiə

edirlər. Elmi düşüncəni mənimsəməmiş “alim”, elmi (sınaqdan keçirilə bilən) hipotezlə dini müddəanı bir birindən ayıra bilməz.

Təəssüf ki dində elmi həqiqətlərin olması xüsusiylə

Türkiyədəki

dini

cərəyanların

tərəfdarlarının

dünyagörüşünün zəiflyindən faydalanaraq ortaya atılmış, əksi göstərilmiş müddəalardır ki indi bu ölkəmizdə yeni moda olmaqdadır. Digər “uğurlarla”

yanaşı Türkiyə dindarları kafir cinlərin radyoaktiv materiyadan təşəkkül etdiklərini “kəşf” etmişdilər.

Arzu edək ki alimlərimiz din üçün narahat olmasınlar, dini burada yayan çox güclər var. Diqqətlərini daha çox elmin yayılmasına sərf etsinlər. Axundov adına Milli 31

Kitabxanada Harun Yahya kimi bir peşəkar fırıldaqçının kitablarının olmasından, 20 ildə dilimizə bir dənə də

olsun elmi-popilyar kitab tərcümə edilməməsindən narahatlıq keçirsinlər. Ancaq hələ ki belə bir narahatçılığın işartıları belə görünmür. Universitet rektoru dərs ilinin əvvəlində universitet müəlliminə

Həccə getməyə izin vermədiyi üçün tənqid olunur, hüquqşünas millətvəkili ona görə səhv olan rektorun hərəkətinə görə bütöv bir ali təhsil qurumuna-Neft Akademiyasına– “Mazut Akademiyası” deyərək guya dəyərdən salır, yazısı bu başlıqla “Yeni Müsavat”

qəzetində çap olunur. Halbuki bu gün Azərbaycanda rastlaşdığımız bilikli gənc mühəndislərin çoxu bu akademiyanın məzunlarıdır. Bu qəzəbi, kini anlamaq mümkün deyil.

Alim niyə din mövzusunda diqqətli olmalıdır? Əvvəla dini mövzuları yaxşı bilmədiyi, qulaqdan dolma yollardan öyrəndiyi üçün. İkincisi başqa bir epistemolojik sistemdə alim kimi yetişib sonra dini tərifləməsi haqsız rəqabətdir. İnsanlar fərqi görə bilmir, fərqli nailiyyətin dini təqdir etməsinin dini doğruladığını sanırlar. Hələ ki alim sözünə etibarın qalması da din lehinə PR kimi işləyir. Belə getsə həkimlərimiz də

xəstələrinə resept yerinə dua yazacaqlar.

32

Bu yaxınlarda professor Rafiq Əliyevin “Yeni sivilizasiyaya doğru və ya qeyri-səlis məntiq və din” adlı bir məqaləsi çap olunmuş və yazıda mübahisəli fikirlər irəli sürülmüşdür. Rafiq müəllim öz sahəsinin dünya miqyasında tanınmış mütəxəssislərindəndir, elmi uğurları ilə fəxr etdiyimiz həmyerlimizdir, bu səbəblə

yazısı diqqət çəkməyə bilməz. Məqalənin yazılması üçün müəllifin təşviq olunduğunu, elmi kitab və

məqalələrdən istifadə edildiyini, ilahiyyatçı Hacı İlqar İbrahimoğlu tərəfindən redaktə edildiyini bildirməsi Rafiq müəllimin məqaləsində etiraz ediləcək tezislərin olmasına mane olmayıb. Rafiq müəllim keyfiyyətcə fərqli alimlərimizdən olsa da bu məqaləsini sistemli tənqid etmək mümkün deyil, yazı ehtiyatsız təqdim edilmiş

tezislərdən və mübahisəli hipotezləri aksiom kimi qəbul edilməsindən ibarətdir. Yazı belə başlayır:

“Aləmlərin ilahi düzümünü yaradan və onların taleyini idarə edən Tanrıdır. O, əvvəl və axır, aşkar və gizlindir. O, hər şeyi biləndir (Hədid surəsi, 3-cü ayə). YERimizdə də hər şey onun iradəsiylə

qanunauyğun harmoniyada qurulub. Əfsuslar olsun ki, indi insanlar bu qanunları çox vaxt dərk edə, onlara əməl edə bilmirlər.”

33

Burada müəllifin apriori mütləq qəbulu var, dünyanın Tanrı tərəfindən yaradıldığına (bir alim kimi) necə əmin ola bilərik? Əgər arqument, bunun müqəddəs kitabda yazıldığıdırsa, onda “heç bir teziz özü özünün sübutu ola bilməz” fəlsəfi çıxarışını xatırlamalıyıq-dini kitabın bunu deməsi kifayət deyil, kənar bir təsdiq də olmalıdır. Əgər

“səbəbsiz heç nə yaranmır” deyilsə və bir rəssam ilə

onun rəsm əsəri misal gətirilsə, hazır olan materiyadan bir əsər yaratmaqla yoxdan materiya yaratmanın fərqli olduğunu, bu analogiyanın uğursuz olduğunu deyəcəyik.

Rafiq müəllim sonrakı sətirlərdə tənqid edəcəyi ikili məntiq vasitəsiylə Tanrını açıqlayır, “ O əvvəl və axırdır, aşkar və gizlindir”. Lakin yazı başdan başa ikili məntiqin tənqidinə həsr olunur. İnsanların anlaması üçün analogiya, müqayisə və əks anlayışlar şərtdir. Bir tərəfdən “dünya qiyamətə bu qədər yaxın olmayıb”

deyilir, sonra “yaşadığımız aləmdə dünyanın axırını öncədən görə bilmərik, proqnoz edə bilmərik. Buna 3-cü səviyyəli məntiq cavab verə bilər – Tanrı məntiqi, müqəddəslərin məntiqi” fikri milenarizm düşüncəsidir, üstəlik proqnoz edə bilmiriksə qiyamətin yaxın olduğunu hardan bilirik? İnsanlar minillərdir ilahi qanunları dərk edə bilmirsə, qanunlarmı çox mürəkkəbdir, insanların düşüncəsi mi kasaddır? Bəlkə

34

Şeytan effektiv işləyir? Axı xilas kitabı bu qədər çətin anlaşılmamalıdır.

Və əgər aləmlərin nizamı Tanrı iradəsidirsə və Tanrı mütləqdirsə -ki iradə tərif etibarıyla reallaşmış arzudur, niyyətdir-dünyanın qaranlığında Tanrı iradəsinin də

rolu olmurmu?

“Bu gün yer üzündə insanlar birgəyaşayış

prinsiplərindən uzaq düşüb, təbiətlə, kosmosla vəhdətdə yaşamır. Hər tərəfdə ayrı-seçkilik, konfliktlər, iqtisadi və sosial bərabərsizlik, haqq və

azadlığın

tapdanması,

mənəvi

və

fiziki

ərazilərimizin

zibillənməsi,

çirklənməsi

göz

qabağındadır.” -Ekoloji vəziyyət xaric, dünya tarixi hər zaman belə olub. Sanki daha əvvəllər bir “əsri-səadət”

yaşanıb ancaq indi dünyanın “zayı çıxıb” düşüncəsi gizlidir bu cümlələrdə.