Текст книги "Уч бақалоқ"

III BOB
YULDUZ MAYDONI

Doktor uyiga qaytayotgan edi. U hashamatli zallardan ham ravshanroq yoritilgan judayam keng asfalt ko‘chalardan o‘tib borardi. Ko‘zoynagini yo‘qotib qo‘yganligidan ko‘chani kunday yoritib turgan chiroqlar marjoni xuddi osmoni-falakda miltillab turgandek tuyulardi. Ko‘zni qamashtiruvchi fonuslar, baqirlab qaynab turgan sut to‘ldirilgan sharlarga o‘xshardilar. Fonuslar atrofida har turli qanotli hasharotlar g‘ujg‘on o‘ynar va chiroqning taftidan nobud bo‘lib tutday to‘kilardi. Doktor sohilda qad rostlagan tosh devor yoqalab izvoshda ketib borardi. Bu devorning har yer-har yerida bronzadan yasalgan sherlar panjalarida qalqon ushlab, uzun tillarini chiqarib turishardi. Pastda, anhorda esa qatrondek qop-qora va yaltiroq suv lim-lim bo‘lib ohista oqardi. Shu suv sathida butun shaharning aksi to‘nkarilib ko‘rinar, cho‘kar, suv bilan oqib ketayotgandek bo‘lardi-yu, ammo hech oqib ketolmas, faqat nafis, oltin tangachalarga bo‘linib, erib ketardi. Doktor do‘mpaygan bukri ko‘priklardan o‘tib borardi. Pastdan yo narigi qirg‘oqdan qaragan odamga bu ko‘priklar bamisoli hujumga o‘tish oldidan temir yelkasini bukchaytirib olgan bahaybat mushukka o‘xshardilar. Bu yerda har bir ko‘prik og‘zida soqchilar turishardi. Askarlar do‘mbiralar ustiga o‘tirib, trubka chekishar, qarta o‘ynashar va yulduzlarga boqib kappa-kappa esnashardi.

Doktor bularning barini kuzatib, g‘o‘ng‘irg‘o‘ng‘ir gaplarga quloq solib o‘tib borardi.

Ko‘cha-ko‘ydan, uylardan, qovoqxonalarning ochiq derazalaridan, ko‘ngil ochar bog‘larning panjaralari ortidan kuylanayotgan qo‘shiqlarning ayrim so‘zlari eshitilardi:

 
Chapdast, tanti Prospero
Domga ilindi bexos,
Endi temir qafasda
O‘ltirar u qurolsoz.
 

Shirakayf bir olifta yigit bu qo‘shiqqa jo‘r bo‘ldi. Bu oliftaning puli judayam ko‘p, pulidan ham yuzidagi sepkillari ko‘p bo‘lib, uning badavlat bir xolasi yaqinda olamdan o‘tgan edi. Xolasining shu oliftadan boshqa bironta ham qarindoshi bo‘lmagani uchun, uning butun boyligiga shu yigit merosxo‘r bo‘lgan edi. Mana shuning uchun ham u xalq ommasining boylarga qarshi bosh ko‘targanidan norozi edi, albatta.

Hayvonot bog‘ida katta tomosha ko‘rsatilayotgan edi. Taxtalardan yasalgan sahnada yunglari hurpaygan uchta beso‘naqay maymun Uch Baqaloq hukmdorga taqlid qilib o‘yin tushardi. Foksterer33
  Bo‘yi pakana ov iti.


[Закрыть] mandolina chalardi. Yelkasiga oltinrang quyosh, qorniga zarrin oy tasviri tikilgan to‘q-qizil kiyim kiygan masxaraboz musiqaga jo‘r bo‘lib she’r o‘qirdi:

 
Bamisoli uch niq bug‘doy qop –
Ag‘darildi uchta Baqaloq!
Ular uchun qorindan o‘zga
Muhim tashvish ko‘rinmas ko‘zga!
Xushyor bo‘ling, Baqaloqlar, siz,
Ko‘p taltaymang, bitdi kuningiz!
 

– Bitdi, bitdi kuningiz! – deb chug‘urlab yuborishdi birdan chor atrofda qo‘nib turgan soqoldor to‘tiqushlar.

Shiddatli shovqin-suron ko‘tarildi. Har xil qafaslarda yotgan turli-tuman hayvonlar butun hayvonot bog‘ini boshlariga ko‘tarib, vovullay, irillay, bo‘kira, chiyillay boshladilar.

Sahnadagi maymunlar betoqat bo‘lishib o‘zlarini har yoqqa ura boshladilar. Ularning qo‘llari qayerda-yu, oyoqlari qayerda – bilib bo‘lmasdi. Keyin ular tomoshabinlar orasiga sakrab tushib, tiraqaylab qocha boshladilar. Olomon orasida ham g‘avg‘o ko‘tarildi. Hammadan ham, xo‘ppa semiz baqaloq odamlar ko‘proq shang‘illashardi. Yuzlari lavlagidek qizarib ketgan bu semiz odamlar g‘azabdan butun vujudlari qaqshab, shlyapalarini, qo‘llaridagi durbinlarini masxarabozga ota boshladilar. Bir semiz xonim soyabonini silkigan edi, yonida turgan boshqa bir baqaloq xotinga tegib ketib, uning boshidan shlyapasini uchirib yubordi.

– Voy, voy, voy! – deb chiyilladi qo‘shni ayol qo‘llarini boshiga ko‘targancha, chunki uning boshidan shlyapasi bilan birga parigi ham uchib ketgan edi.

Buning ustiga-ustak, qochib ketgan maymun ham xonimning kal boshiga shapatilab o‘tgan edi, xonim hushidan ketib yiqilib tushdi.

– Ha-ha-ha!

– Ha-ha-ha! – deb qotib-qotib kula boshladi olomonning bir qismi – ancha ozg‘inroq va soddaroq kiyingan odamlar. – Qoyil! Yashavor! Bopla ularni! Yo‘qolsin Uch Baqaloq! Yashasin Prospero! Yashasin Tibul! Yashasin xalq!

Shu mahal kimningdir:

– Yong‘in! Shaharga o‘t ketdi… – deya baqirgan ovozi baralla eshitildi.

Odamlar bir-birlarini bosib-yanchib, o‘rindiqlarni ag‘darib, darvoza tomon otildilar. Qorovullar har tomonga qochib ketgan maymunlarni tutishga tushdilar.

Izvoshchi orqasiga o‘girildi-da, qamchisi bilan uzoqqa ishora qilib doktorga dedi:

– Qarang, gvardiyachilar ishchi mahallalariga o‘t qo‘yishyapti. Ular dorboz Tibulni qidirib topishmoqchi…

Shahar uzra, to‘p-to‘p bo‘lib turgan balandpast qora uylar ustida pushtirang shafaq mavjlanardi.

Doktor tushgan izvosh shaharning Yulduz deb nomlanuvchi eng asosiy maydoniga yetganida to‘xtab qoldi, chunki undan nariga o‘tishning imkoni yo‘q edi. Bu maydonga kiraverishdagi ko‘cha og‘zida son-sanoqsiz izvoshlar, foytunlar, otliqlar, piyodalar tiqilib ketgan edi.

– Nima gap? – deb so‘radi doktor.

Hech kim hech nima deb javob bermadi, chunki hamma maydonda bo‘layotgan voqeaga mahliyo edi. Izvoshchi ham o‘rindig‘idan tikka turib, o‘sha tomonga qaray boshladi.

Bu maydonni Yulduz maydoni deb atashlariga sabab bor edi. Uning tevarak-atrofi balandligi, shakli bir xil uylar bilan qurshalgan, tepasi oynavand gumbaz bilan qoplangan edi, shu sababli u judayam ulkan sirkka o‘xshab ketardi. Gumbazning qoq o‘rtasida, judayam balandda dunyoda eng kattakon fonus yonib turardi. Bu tasavvur qilib bo‘lmaydigan darajada katta shar edi. Temir gardishdan belbog‘i bo‘lgan, juda yo‘g‘on simga osilgan bu sharsimon fonus Saturn sayyorasiga o‘xshab ketardi. Uning shu’lasi shunaqayam charog‘on, yer yuzidagi bironta ham shu’laga sira o‘xshamas ediki, odamlar bu fonusga Yulduz deb antiqa nom qo‘yishgan edi. Keyinchalik butun maydonni ham Yulduz deb ataydigan bo‘lishdi.

Maydonning o‘zida ham, maydon yaqinidagi uylarda ham, ko‘chalarda ham hech bir chiroq yoqishning hojati yo‘q edi. Maydon tevarak-atrofidagi hamma tor ko‘chalarni, hamma uylardagi barcha hujra-yu, qaznoqlarni ham mana shu Yulduz yoritib turardi. Bu yerda yashovchi odamlarda hech qanday chirog‘-u, shamlarga ehtiyoj yo‘q edi.

Izvoshchi o‘zidan oldinda turgan izvoshlar, foytunlar osha, aravakashlarning silindr kiygan boshlari osha (bu silindrlar aptekachilar pufagiga o‘xshab ketardi) qaray boshladi.

– Nimalarni ko‘ryapsiz? Nima bo‘lyapti o‘zi u yoqda? – deya bezovtalanib so‘radi doktor, izvoshchining orqasidan mo‘ralarkan. Lekin kichkinagina jussali doktor hech nima ko‘ra olmas, buning ustiga, ko‘zida ko‘zoynagi ham yo‘q edida, axir. O‘zingiz bilasiz-ku, ko‘zoynaksiz olisni mutlaqo ko‘ra olmasdi boyaqish.

Izvoshchi ko‘rganlarini unga batafsil gapirib turdi.

Mana bu ko‘rgan narsalar:

Maydon judayam g‘ala-g‘ovur edi. Bu ulkan doira maydonning har yer-har yerida to‘p-to‘p odamlar u yoqdan bu yoqqa zir yugurishardi. Go‘yo bu doira maydon misoli ot o‘yin singari aylanayotganga o‘xshardi. Odamlar yuqorida bo‘layotgan voqeani yaxshiroq ko‘rish uchun bir joydan ikkinchi joyga gur-gur ko‘chishardi.

Juda balandda charaqlab yonib turgan bahaybat fonus ko‘zlarni xuddi oftobdek qamashtirar edi. Odamlar boshlarini baland ko‘tarib, ko‘zlari ustiga kaftlarini soyabon qilib osmonga qarar edilar.

– Ana u! Ana! – degan qichqiriqlar eshitilardi.

– Ho‘v, ana, qaranglar! Bu yoqqa!

– Qani? Qani?

– Yuqoriroqqa qara!

– Tibul! Tibul!

Yuzlab odamlarning ko‘rsatkich barmoqlari chap tomonga cho‘zildi. U tomonda olti qavatli oddiy bir uy turardi. Lekin uning hamma qavatidagi derazalar lang ochilgan edi. Har bir derazadan odamlarning‘ boshlari chiqib turardi. Bu boshlar turlicha qiyofada edi: ba’zilari popukli tungi qalpoq kiygan, boshqa birlari pushtirang chepets44
  Chepets – ayollarning bosh kiyimi.


[Закрыть] kiygan, gajaklari kerosin rangida edi; uchinchilari qiyiq ro‘molcha o‘ragandilar; shoirlar, rassomlar, aktrisalardan iborat kambag‘al yoshlar yashaydigan yuqori qavatdan quyuq tamaki tutuni orasidan xushchaqchaq, mo‘ylovsiz basharalar, zarrin sochlari yal-yal tovlanib, yelkalaridan qanot singari o‘sib chiqqanday ko‘rinuvchi ayollarning boshlari ko‘rinardi. Odamlari xuddi qushlarga o‘xshab rang-barang boshlarini lang ochiq derazalardan chiqarib turgan bu uy sa’valarga g‘ij-g‘ij to‘la ulkan qafasga o‘xshab ketardi. Hamma boshlar bo‘yinlarini qulayroq qayirib va jasadlarini sal bo‘lmasa derazadan otilib chiqib, to‘ppa-to‘g‘ri tosh ko‘chaga tushib chilparchin bo‘lish xavfi darajasida tashqariga chiqarib, o‘z tepalaridagi tomda yuz berayotgan qandaydir juda alomat bir voqeani ko‘rishga urinardilarki, kishi ko‘zgu bo‘lmasa o‘z qulog‘ini ko‘ra olmaganidek, ular ham bu manzarani aslo ko‘ra olmasdilar. O‘z uylarida turib, o‘z tomlarida bo‘layotgan voqeani ko‘rmoqchi bo‘lgan odamlar uchun maydonni boshiga ko‘tarib g‘avg‘o qilayotgan olomon o‘sha ko‘zgu vazifasini bajardi. Olomon hamma narsani ko‘rib turar, baqirib-chaqirar, qo‘llarini siltardi: birovlar terisiga sig‘may xursand bo‘layotgan bo‘lsa, birovlar qattiq g‘azablanardi.

Tomda kichkinagina bir odam yurardi. U tomning qiyalab tushgan yeridan asta-sekin, ehtiyotlik bilan dadil yurib kelardi. Uning oyog‘i ostida tunuka taraqlardi.

Sirkda dor ustida o‘ynagan dorboz sariq rang xitoy soyaboni yordamida muvozanat saqlaganidek, tom boshidagi bu odam ham qo‘lidagi plashini silkitib muvozanat saqlab bormoqda.

Bu odam gimnastikachi Tibul edi.

Xalq qichqirardi:

– Otangga rahmat, Tibul! Balli, Tibul!

– Bo‘sh kelmaysan! Saylda dorda qanday yurganingni esla.

– Yo‘q, u yiqilmaydi! Mamlakatimizda unga teng keladigan mohir gimnastikachi yo‘q…

– Bu ish unga cho‘t emas. Dorda yurishga qanchalik mohir ekanligini o‘z ko‘zimiz bilan ko‘rganmiz…

– Balli, azamat Tibul!

– Qoch, oshna! Sen omon qolishing kerak! Prosperoni qutqarishing kerak!

Boshqa birovlar darg‘azab edi. Ular mushtlarini silkitishardi:

– Qochib qutulib bo‘psan, yaramas masxaraboz!

– Lo‘ttiboz!

– Isyonchi! Seni xuddi quyonni otganday otib tashlashadi.

– Shoshmay tur! Biz hali seni tomdan tortib tushib, kundada boshingni chopamiz. Ertaga o‘nta kunda qurilib bitadi!

Lekin Tibul o‘zining xatarli yo‘lida davom etardi.

– Qayoqdan paydo bo‘ldi u? – deb so‘rashardi odamlar. – Qanday kelib qoldiykin bu maydonga? Tomga qanday chiqib qoldiykin?

– U gvardiyachilar qo‘lidan qochib kelgan, – deb javob qilishardi boshqalar. – U qochib ketib, ko‘zdan g‘oyib bo‘lgan edi, keyin uni odamlar shaharning turli yerida uchratishibdi. U tomma-tom o‘tib kelgan bu yerga. U xuddi mushukdek epchil. Hunari hozir judayam ish berdi unga. Axir butun mamlakatga zo‘r dorboz, deb dovrug‘i bekorga ketmagan-ku!

Maydonda gvardiyachilar paydo bo‘lishdi. Bekorchi tomoshabinlar maydon yonidagi ko‘chalarga tiraqaylab qocha boshlashdi. Tibul tom chekkasidagi to‘siqdan oshib o‘tib, bo‘g‘otga oyoq qo‘ydi. U plash tashlangan qo‘lini yoydi. Yashil plash xuddi bayroqdek hilpiray boshladi.

Xaloyiq sayl va yakshanbalik sayl paytidagi tomoshalarda uni mana shu plash bilan sariq, qora uchburchak matodan quroq qilib tikilgan mana shu triko kiyimda ko‘rishga odatlanib qolgan edi.

Endi bo‘lsa juda balandda, shisha gumbaz ostida kichkinagina, xipcha va olachipor bo‘lib ko‘rinayotgan Tibul xuddi uyning oppoq devoridan o‘rmalab ketayotgan sariq ariga o‘xshardi. Uning plashi hilpiragan chog‘da esa go‘yo sariq ari yaltiroq yashil qanotlarini yoyayotgandek tuyulardi.

– Mana hozir qulab tushasan, masxaraboz! Hozir seni otib tushirishadi! – deb qichqirdi xolasidan meros olgan sepkilli olifta yigit.

Gvardiyachilar Tibulni otish uchun qulay joy tanlashdi. Ofitser tashvishli qiyofada u yoqdan bu yoqqa zir yugurardi. U to‘pponchasini qo‘liga olib olgan. Etigi poshnasiga taqilgan shpor55
  Shpor – otliq askarlar otning biqiniga niqtash uchun etik poshnasiga taqadigan temir tepki.


[Закрыть]lar xuddi konkiga o‘xshash uzun-uzun edi.

Butun maydon suv quygandek jimjit bo‘lib qoldi. Doktor yuragini changalladi, shu topda uning yuragi vaqirlab qaynab turgan suvdagi tuxumdek irg‘ishlardi.

Tibul bir zumgina tom labida turib qoldi. U maydonning qarama-qarshi tomonidagi tomga o‘tib olishi kerak edi. O‘tib olsa, marra uniki edi – unda bu Yulduz maydonidan ishchilar mahallalariga qochib ketishi mumkin.

Ofitser maydonning qoq o‘rtasidagi sariq va havorang gullar ochilib turgan gulpushtaga turib oldi. Bu yerda doira tosh kosa ichidan otilib chiqayotgan favvora va shu favvora suvi bilan lim-lim to‘lgan hovuz bor edi.

– To‘xtanglar, – dedi ofitser askarlarga, – men o‘zim otib tushiraman uni. Butun polkda merganlikda menga yetadigani yo‘q. Qanaqa otish kerakligini mana, mendan o‘rganinglar.

Maydon atrofidagi to‘qqizta uydan gumbazning qoq o‘rtasidagi Yulduzga qarab to‘qqizta yo‘g‘on po‘lat sim tortilgan edi, simlar yo‘g‘onlikda dengizchilarning arqonidan qolishmasdi.

Go‘yo charaqlab shu’la sochib turgan Yulduz – fonusdan maydon uzra to‘qqizta qora nur taralgandek tuyulardi.

Bu mahal Tibul nimalarni o‘ylayotgani bizga ma’lum emas. Balki u mana bunday qarorga kelgandir: «Men yarmarkalarda arqon ustida qanday yurgan bo‘lsam, hozir ham maydon ustidan tortilgan mana bu simdan yurib narigi tomonga o‘taman. Men yiqilmayman. Mana bu sim to‘g‘ri fonusga qarab tortilgan, fonusdan esa maydonning narigi tomonidagi uyga ham sim tortilgan. Agar men shu ikkita sim ustidan yurib o‘tsam, narigi tomondagi uyning tomiga chiqib olaman-u, qutulib ketaman».

Bu payt ofitser to‘pponchani ko‘tarib, Tibulni mo‘ljalga ola boshladi. Tibul tom labidan yurib sim tortilgan yerga yetib keldi, devordan ajradi va sim ustidan fonus tomon yura boshladi.

Olomon hayratga keldi.

Tibul chaqqonlik va ehtiyotlik bilan oyoq qo‘yarkan, qo‘llarini yoygancha chayqalib goh juda sekin yurar, goh birdan chopqillab ketardi. Har bir daqiqada u yiqilib tushayotganday bo‘lardi. Mana, endi uy devorida uning soyasi paydo bo‘ldi. U fonusga yaqinlashgan sari soyasi devor bo‘ylab pastga tusha boshladi va pastga tushgan sari nursizlanib kattalasha bordi.

Uning tagidagi maydon bamisoli jahannamdek chuqurlikda edi.

U fonusga boradigan yo‘lning yarmiga yetganida sukutga cho‘mgan maydonda ofitserning ovozi eshitildi.

– Hozir otaman. U to‘g‘ri hovuzga kelib tushadi. Bir, ikki, uch!

O‘q ovozi gumburladi.

Tibul yo‘lida ketaverdi, lekin ofitser negadir shaloplab hovuzga ag‘anab tushdi.

U o‘lgan edi.

Gvardiyachilardan birining qo‘lidagi to‘pponcha og‘zidan zangori tutun chiqayotgan edi. Ofitserni shu askar otib tashlagan edi.

– Itdan tarqagan! – dedi gvardiyachi. – Sen xalqning do‘stini o‘ldirmoqchi eding. Men bunga yo‘l qo‘ymadim. Yashasin xalq!

– Yashasin xalq! – deya jo‘r bo‘lishdi unga boshqa gvardiyachilar ham.

– Yashasin Uch Baqaloq! – deb baqirisha boshlashdi bularning dushmanlari.

Ular maydonning har tomoniga sochilib ketib, sim dor ustidan ketib borayotgan odamga qaratib o‘q uza boshladilar.

Tibulning fonusga yetishiga ikki qadam qolgan edi. U fonus shu’lasidan ko‘zini to‘sishga harakat qilib, plashini silkitardi. O‘qlar uning yonginasidan vizillab o‘tardi. Olomon xursandligidan qiyqirardi.

– Paq! Puq!

– Tegmadi!

– Ur-ra! Tekkizolmadi!

Tibul, nihoyat, fonus atrofini o‘ragan gardishga o‘tib oldi.

– Mayli! – deb qichqirishardi gvardiyachilar. – U hali narigi tomonga o‘ta boshlaydi… Yana sim ustidan yuradi-ku. Ana o‘shanda uni otib tushiramiz!

Shu payt hech kimning xayoliga kelmagan bir voqea yuz berdi. Fonus yorug‘ida qorayib ko‘rina boshlagan olachipor kiyingan Tibul fonusning temir halqasiga o‘tirib oldi-da, qandaydir bir muruvvatni buradi, nimadir sharaqlab ketdi-yu, shu zahoti fonus o‘chdi-qoldi.

Hech kim bir og‘iz so‘z aytishga ulgurmadi. Maydon endi xuddi yerto‘ladagidek judayam qorong‘i va jimjit bo‘lib qoldi.

Yana bir daqiqadan keyin esa juda-juda balandda yana bir nima taqillab, jaranglab ketdi. Zim-ziyo gumbaz ostida kichkinagina, xiragina chor burchak darcha ochildi. Hamma shu darcha orqali osmonning bir bo‘lagini va ikkita kichkinagina yulduzchani ko‘rdi. Keyin mana shu darchadan qora bir narsa tirmashib chiqdi va shisha gumbaz ustidan kimningdir shipillab o‘tgan oyoq tovushi eshitildi.

Gimnastikachi Tibul Yulduz maydonidan tuynuk orqali qochib ketgan edi.

Otlar otishmadan va to‘satdan qorong‘i bo‘lib qolganidan hurkib ketishdi.

Natijada doktor tushgan izvoshning ag‘darilib ketishiga sal qoldi. Aravakash ot jilovini keskin burib, doktorni orqa ko‘chalardan olib ketdi.

Shunday qilib, doktor Gaspar Arneri g‘ayrioddiy kun va g‘ayrioddiy kechani o‘z boshidan kechirib, nihoyat uyiga qaytib keldi. Uni uy bekasi Ganimed xola ostonada kutib oldi. Xola judayam qattiq hayajonda edi. To‘g‘ri-da: doktor juda uzoq vaqt yo‘q bo‘lib ketgan edi! Ganimed xola kaftlarini bir-biriga urib, oh-voh qilib, boshini sarak-sarak qilgancha derdi:

– Voy, sho‘rim, ko‘zoynagingiz qani? Sinib qoldi? Voy, doktori tushmagur-e! Plashingiz qayoqda qoldi bo‘lmasa? Yo‘qotib qo‘ydingizmi? Oh, oh!..

– Ganimed xola, men yana ikkala poshnamniyam sindirib tashlab keldim…

– Voy, o‘lmasam, bu ko‘rgilik ham bormidi?!

– Bugun undan ham og‘irroq falokat yuz berdi, Ganimed xola: qurolsoz Prosperoni asirga oldilar. Uni temir qafasga solib qo‘yishganmish.

Ganimed xola kunduzgi bo‘lgan voqealardan bexabar edi. U to‘plar gumburini eshitgan, shahar tepasida yong‘in shu’lasini ko‘rgan edi. Qo‘shni xotin unga Sud maydonida yuzta duradgor isyonchilarni qatl etish uchun kundalar yasashayotganini aytgan edi.

– Men judayam qo‘rqib ketdim. Hamma derazalarning qopqalarini yopdim-da, hech qayoqqa chiqmasdan sizni kutib o‘tirdim. Hadeganda kelavermadingiz. Judayam xavotir oldim. Tushlik ovqatingiz sovib qoldi, kechlik taomingiz ham sovidi, sizdan bo‘lsa darak yo‘q....

Tong otib qolgandi. Doktor yotgani hozirlik ko‘ra boshladi.

U o‘rgangan yuzta ilm orasida tarix fani ham bor edi. Uning charm muqovali kattakon daftari bo‘lib, doktor mana shu daftarga yuz bergan muhim voqealar haqida o‘z mulohazalarini yozib borardi.

– Har qanday vaziyatda ham saranjom bo‘lish kerak, – dedi doktor barmog‘ini ko‘tarib.

Shundan keyin, doktor garchi juda qattiq charchagan bo‘lsa ham, o‘sha charm muqovali daftarini olib, stuliga o‘tirdi-da, yoza boshladi:

«Hunarmandlar, konchilar, matroslar – shaharning barcha qashshoq aholisi Uch Baqaloq hokimiyatiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi. Gvardiyachilar g‘olib chiqdilar. Qurolsoz Prospero qamoqqa olindi, gimnastikachi Tibul qochdi. Hozirgina Yulduz maydonida bir gvardiyachi o‘z ofitserini otib o‘ldirdi. Bu demak – yaqinda hamma askarlar ham xalqqa qarshi jang qilishdan va Uch Baqaloq hukumatini himoya qilishdan bosh tortadilar. Lekin Tibulning taqdiri xavotirli…»

Shu yerga kelganda doktor orqasidan bir nimaning taqillagani eshitildi. U orqasiga o‘girildi. U yerda kamin pech bor edi. Mana shu kamindan yashil plash kiygan baland bo‘yli bir odam chiqib keldi. Bu gimnastikachi Tibul edi.

IKKINCHI QISM
VALIAHD TUTTINING QO‘G‘IRCHOG‘I

IV BOB
SHARFURUSH AMAKINING AJOYIB SARGUZASHTLARI

Ertasi kuni Sud maydonida ish qaynardi. Duradgorlar u yerga o‘nta kunda qurayotgan edilar. Gvardiyachilardan tuzilgan soqchilar duradgorlar ishini nazorat qilardilar. Duradgorlar esa istar-istamas ishlardilar.

– Kosiblar va konchilar uchun kunda yasashni istamaymiz! – deb g‘azablanishardi ular.

– Ular bizning og‘alarimiz.

– Ular mehnatkash ahliga erk berish uchun jonlarini ham ayamadilar!

– O‘chir ovozingni! – deb baqirardi soqchilar boshlig‘i, uning hayqirig‘i shunchalik dahshatli ediki, baqirganida tikka turgan taxtalar yiqilib tushardi. – Jim bo‘llaring, bo‘lmasa hammangni qamchi bilan savalataman!

Bugun ertalabdan boshlab Sud maydoniga har tomondan odamlar to‘p-to‘p bo‘lib kela boshlagan edi.

Kuchli shamol esib chang-to‘zon ko‘tarildi, osma viveskalar tebranar, g‘ijirlar, shamol odamlarning boshidan shlyapalarini uchirib, irg‘ishlab-irg‘ishlab ketayotgan izvoshlarning g‘ildiraklari ostiga olib kirib ketardi.

Bir yerda shamol quturib alomat voqea yuz berdi: bir amaki shar sotib turgan edi, shamol uni shar-mufaklari bilan osmonga uchirib ketdi.

– Ura! Ura! – deb qichqirishdi bolalar bu antiqa parvozni tomosha qilisharkan. Ular xursand bo‘lganlaridan chapak chalishardi: birinchidan, bu manzaraning o‘zi alomat tomosha edi, ikkinchidan esa bolalar shar sotuvchi amakining osmonga uchib, noqulay ahvolga tushganidan bir qadar xursand edilar. Chunki bolalar bu sharchi amakiga doim hasad bilan qarardilar. Hasad – yomon narsa. Lekin iloj qancha! Qizil, ko‘k, sariq sharlar doim bolalar ko‘ziga juda ham ajoyib bo‘lib ko‘rinardi. Bunaqa sharka ega bo‘lish har qaysi bolaning eng shirin orzusi edi. Bu amakida bo‘lsa, bunaqa sharlar judayam ko‘p edi. Shar sotuvchi amaki umrida o‘zining qizil, ko‘k, sariq, sharlaridan birontasini hatto eng odobli bolagayam, eng yoqimtoy qizchagayam sovg‘a qilmagan edi; shunday qilsa, mo‘jiza sodir bo‘lardi-ya! Holbuki, mo‘jiza bo‘lmaydi-da!

Mana endi u shu toshbag‘irligi uchun jazosini oldi. U sharlari bog‘langan iplarga osilgancha shahar tepasidan uchib borardi. Juda balandda – moviy osmonda uchib borayotgan bu sharlarning g‘ujumlari bamisoli rang-barang bir bosh sehrli uzumga o‘xshardi.

– Voy-dod! – deb qichqirardi shar sotuvchi amaki jonidan umidini uzib, oyoqlarini likillatgancha.

Uning chipta kavushlari oyog‘iga ancha katta edi. U yerda yurgan paytida-ku, kavushlarining kattaligi uncha sezilmasdi-ya. Chunki u kavushlari oyog‘idan tushib qolmasligi uchun xuddi yalqov odamday oyog‘ini sudrab bosardi.

Ammo endi osmonga ko‘tarilganida yerdagi hunarini qo‘llay olmay qoldi.

– Padariga la’nat!

Uning oyoqlari xuddi loy tepayotganday likillardi.

– Padariga la’nat!

Uning boshi uzra bir to‘p shar shamolda silkinib, bir-biriga ishqalanib, g‘ijirlardi.

Axiyri uning oyog‘idan bir poy kavushi tushib ketdi.

Pastda shar sotuvchi amakiga ergashib chopib ketayotgan bolalar buni ko‘rib:

– Qaranglar! Xitoy yong‘og‘i! Xitoy yong‘og‘i! – deb qichqirishardi. Darhaqiqat, uchib tushib kelayotgan kavush xitoy yong‘og‘iga o‘xshab ketardi.

Xuddi shu mahal ko‘chadan raqs o‘qituvchisi o‘tib ketayotgan edi. U juda ham nafosatli bo‘lib ko‘rinardi. Uning bo‘yi uzun, dumaloq boshi mushtumdakkina, oyoqlari esa chillakdek ingichka edi – shunga ko‘ra u yo skripkaga, yo chigirtkaga o‘xshab ketardi. Nayning mungli sadosiga va raqs tushuvchilarning muloyim gaplariga moslangan nazokatli quloqlariga bolalarning quvnoq baqiriq-chaqiriqlari qattiq botdi.

– Baqirmanglar! – dedi u achchig‘lanib. – Baqirish odobdan emas, axir! Odam degan o‘z xursandchiligini nafis va xushohang so‘zlar bilan ifoda qilmog‘i lozim… Xo‘sh, masalan…

U viqor bilan gerdayib turib, gap boshlamoqchi bo‘lgan edi, lekin misol keltirishga ulgirolmadi. Hamma raqs o‘qituvchilari singari u ham asosan pastga, oyog‘i ostiga qarashni odat qilgan edi! Attang! U tepada nima bo‘layotganidan bexabar edi.

Xuddi shu mahal shar sotuvchining kavushi uchib kelib uning boshiga tushdi. O‘qituvchining boshi kichkina edi, shuning uchun kattakon chipta kavush uning boshiga loppa-loyiq shlyapadek kiyilib qoldi.

Bu holdan endi nazokatli raqs o‘qituvchisi ham yalqov ho‘kizlar qo‘shilgan aravaning egasidek baqirib yubordi.

Kavush yuzining yarmini berkitgan edi.

Bolalar qorinlarini ushlagancha qotib-qotib kula boshladilar:

– Ha-ha-ha! Ha-ha-ha!

 
Raqs muallimi Bir-ikk-uchs
Doim o‘ziga berar g‘alat tus.
Kalamushga ham ketadi o‘xshab,
Eh, uning burni uzun edi zab.
Burni uni ko‘p xijolat qipti
Va chipta kavush o‘sib chiqipti.
 

Devor boshiga o‘tirib olgan bolalar shunday qo‘shiq to‘qishgan edi, lekin ular payt kelishi bilan devorning narigi tomoniga sakrab tushib juftakni rostlashga shay bo‘lib o‘tirardilar.

– Oh! – deb ingrardi raqs o‘qituvchisi. – Oh, men qanday iztirob chekyapman! Baski, boshimga kavush tushishi yozilgan ekan, mana bu jirkanch, dag‘al chipta kavush o‘rniga hech bo‘lmasa, ballarda kiyiladigan jajji tuflicha tushmaydimi!

Bu voqea nima bilan tugadi deng – raqs o‘qituvchisini qamoqqa olishdi.

– Azizim, – deyishdi unga, – qiyofangiz odamlarda dahshat uyg‘otmoqda. Siz jamoatchilik tinchini buzyapsiz. Bunday ish qilish sira mumkin emas, hozirgi hayajonli damlarda esa mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi.

Raqs o‘qituvchisi oyog‘i kuygan tovuqday bezovtalanardi.

– Bu qanday ig‘vo! – deb nola qilardi u. – Qanday tuhmat! Men valslar va tabassumlar olamida yashaydigan odamman, axir men skripka sarpardasiga o‘xshagan bir zot bo‘lsam-u, jamoatchilik tinchini buzishim mumkinmi?.. O!..

Shundan keyin raqs o‘qituvchisining holi nima kechgani bizga ma’lum emas. Qolaversa, buning qizig‘i ham yo‘q. Osmonda uchib yurgan shar sotuvchi amakining ahvoli nima kechganini bilish bizga muhimroqdir.

U chiroyli momaqaymoq gulidek uchib borardi.

– Bu qanday bema’nilik! – deb faryod solardi sharfurush. – Uchishni xohlamayman. Chunki uchishni mutlaqo bilmayman…

U qancha dod-faryod qilsa ham, baribir, befoyda edi. Shamol yana kuchaya boshladi. Sharlar g‘uji tobora balandga ko‘tarilardi. Shamol uni shahar tashqarisiga, Uch Baqaloq Qasri tomon uchirib borardi.

Ba’zi-ba’zida shar sotuvchi amaki pastga qarab qo‘yardi. Shunda u cherepitsalari xuddi isqirt tirnoqlarga o‘xshab ketuvchi tomlarni, mahallalarni, ingichka zangori tasmani eslatuvchi anhorni, jimitday-jimitday keladigan odamlarni, ayqash-uyqash bo‘lib ketgan yam-yashil bog‘larni ko‘rardi. Shahar xuddi igna uchiga qo‘ndirilganday sharchining oyog‘i ostida har tomonga aylanardi.

Ahvol borgan sari yomonlasha boshladi. «Yana birozdan keyin Uch Baqaloq bog‘iga borib tushadiganga o‘xshayman!» – deb kapalagi uchib ketdi shar sotuvchining.

Lekin bir zumdan keyin o‘sha bog‘ ustidan ohista salobat bilan chiroyli uchib o‘tib ketdi. Endi u tobora pasayib borardi. Chunki shamol bu payt pasaya boshlagan edi.

«Hademay yerga qo‘nsam kerak. Meni tutib olishadi, rosa boplab po‘stagimni qoqishadi, keyin qamoqqa tashlashadi yo bo‘lmasa, pachakilashib o‘tiramizmi, deb shu zahoti oybolta bilan kallamni chopib tashlashadi».

Shar sotuvchini hech kim ko‘rmadi. Faqat daraxt shoxiga qo‘nib o‘tirgan bir gala qushlar uning sharpasidan cho‘chib ketib, «gur» etib har tomonga uchib ketishdi, G‘uj bo‘lib uchib borayotgan rang-barang sharlardan yerga xuddi bulutlardan tushgandek nozik soya tushardi. Bu kamalakrang nafis soya shag‘al to‘kilgan yo‘lkadan, gulpushta ustidan, g‘oz mingan bola haykali va postda turib uxlab qolgan gvardiyachi soqchi ustidan lip etib o‘tib ketdi. Xuddi mana shu paytda mudroq gvardiyachining yuzida mo‘jizali o‘zgarishlar yuz berdi. Avvaliga uning burni o‘liknikidek ko‘kardi, keyin masxaraboznikidek yashil tusga kirdi va nihoyat mast odamnikidek qizardi.

Mash’um daqiqa yetib kelayotgan edi: sharlar qasrning ochiq derazalari tomon uchib borar edi. Shar sotuvchining shu derazalardan birontasiga xuddi pardek uchib kirishiga shubhasi qolmagan edi.

Xuddi shunday bo‘ldi ham.

Shar sotuvchi amaki derazadan ichkariga uchib kirdi. U qasr oshxonasining derazasi ekan. Bu shirapazlik xonasi ekan.

Bugun Uch Baqaloq Qasrida kechagi isyonning muvaffaqiyatli bostirilishi munosabati bilan tantanali nonushta ziyofat berilishi mo‘ljallangan edi. Bu nonushta tugagach Uchala Baqaloq ham, Davlat kengashining hamma a’zolari ham, mulozimlaru hurmatli mehmonlar ham Sud maydoniga borishlari kerak edi.

Do‘stlarim, Qasrning shirapazlik xonasiga kirish hamma uchun ham juda qiziqarli. Negaki, Baqaloqlar shirinlik taomlar mazasiga yaxshi tushunishardi. Buning ustiga yana hozir favqulodda hodisa ro‘y berayotgan edi. Tantanali nonushta! Saroy oshpazlari bilan qandolatpazlari bugun qanday antiqa taomlar hozirlashganini o‘zingiz tasavvur qilishingiz mumkin.

Shar sotuvchi amaki shirapazlik xonasiga uchib kirdi-yu, bir vaqtning o‘zida ham dahshat, ham hayratdan hang-mang bo‘lib qoldi. Beparvo uy bekasi deraza oldiga qo‘ygan tortga uchib kelgan ari ehtimol, xuddi shunday dahshat va hayratga tushsa kerak.

Shar sotuvchi amaki bu xona ichida atigi bir daqiqagina uchib yurdi; u hech nimani yaxshilab ko‘rib ulgurmadi ham. Avvaliga u o‘zini qandaydir ajib qushlar makoniga tushib qolganday his qildi, uning nazarida go‘yo janubiy o‘lkalardan keltirilgan rang-barang qimmatbaho qushlar chug‘urlasha, sayrasha, chaqchaqlashayotganday edi. Yana bir zumdan keyin esa unga bu yer qushlar qafasi emas, ezilib shirasi oqib yotgan tropik o‘lka mevalariga liq to‘la meva do‘koni bo‘lib tuyuldi. Uning dimog‘iga kishini sarxush qilgudek shirin narsalarning xushbo‘y, hidi kirdi; dim va issiq havodan uning nafasi qaytib ketdi.

Shu zahotiyoq hamma narsa: antiqa qushlar qafasi ham, meva do‘koni ham bir-biriga qorishib omixta bo‘lib ketdi.

Shar sotuvchi amaki birdan «tap» etib bilqillab turgan issiqqina bir narsaga o‘tirib qoldi. Lekin sharlarni qo‘lidan qo‘yib yubormadi – shar bog‘langan iplarni mahkam ushlab olgan edi. Endi sharlar uning boshi uzra qimir etmay turib qoldilar.

Sharfurush ko‘zlarini chirt yumib oldi-da, o‘lsa ham ochmaslikka qaror qildi.

«Endi hammasiga tushundim, – deb ko‘nglidan o‘tkazdi u, – bu yer qush qafasi ham, meva do‘koni ham emas ekan. Bu qandolatxona. Men bo‘lsam kattakon tortga botib o‘tiribman!»

Aslida ham xuddi shunday edi.

U shokolad, apelsin, anor, krem, sukat66
  Sukat – shakarlangan meva.


[Закрыть], qand upasi va murabbolar saltanatida, rang-barang xushbo‘y shirinliklarning sultonidek taxtda o‘tirardi. Taxt esa tort edi.

U hamon ko‘zini chirt yumib o‘tirardi. U qattiq g‘alva ko‘tarilishini, to‘s-to‘polon bo‘lishini kutar va halitdan har qanday azobga ham rozi bo‘lib qo‘ygan edi. Lekin mutlaqo kutilmagan voqea yuz berdi.

– Tort rasvo bo‘ldi, – dedi kichkina qandolatpaz jiddiy va ma’yus ohangda.

Keyin oraga sukut cho‘kdi. Faqat kastryulda qaynayotgan shokolad betidagi sharchalarning po‘killab yorilgani eshitilardi.

– Endi nima bo‘ladi? – deb pichirladi o‘zicha ko‘zlarini chirt yumib o‘tirgan sharfurush, qo‘rqqanidan uning nafasi og‘ziga tiqilib qolgan edi.

Uning yuragi xumchadagi chaqa-tangalarday irg‘ishlardi.

Bosh qandolatpaz ham jiddiy ohangda:

– Hech nima qilmaydi! – dedi. – Mehmonlar tortilgan ovqatni yeb bo‘lishdi. Yana yigirma daqiqadan keyin tortni ham olib kirsak bo‘ladi. Rang-barang sharlar va osmondan tushgan manavi muttahamning ovsar basharasi bu bayram torti uchun ajoyib bezak bo‘ladi, Qandolatpaz shu gapni aytib bo‘lib:

– Kremni olib kelinglar! – deb baqirdi.

Shu zahotiyoq krem hozir bo‘ldi.

– Bu qanday narsa edi?

Uchta qandolatpaz va yigirma nafar shogird bola yeng shimarishib sharfurush amaki ustiga tashlanishdi; ular Uch Baqaloqdan eng baqalog‘ining maqtoviga sazovor bo‘ladigan darajada g‘ayrat va shijoat bilan ishlay boshladilar.

Bir zumda sharfurushning hammayog‘ini o‘rab olishdi. Bechora haliyam chirt yumgan ko‘zlarini ochmasdan o‘tirardi, u hech nima ko‘rmas edi-yu, ammo bo‘layotgan ish nihoyatda mudhish ekanligini sezayotgan edi. Uning hammayog‘iga krem chaplab tashlashdi. Qorniga dastorgul surati solingan choynakka o‘xshab ketuvchi yalpoq basharasigina kremga ko‘milmay ochiq qolgan edi. Qolgan hammayog‘i pushti rang tusda chiroyli bo‘lib tovlanuvchi oq krem bilan chaplab tashlangan edi. Chipta kavushini yo‘qotganday, o‘z qiyofasini ham butkul yo‘qotgan bu sharfurushni hozir har nimaga o‘xshatsa ham bo‘laveradi.